سوناۋ ەلىمىزدىڭ تاعدىرى شەشىلگەن 90-جىل قازاقستاندىقتاردىڭ جادىنان وشپەيدى. ويتكەنى ەلدىڭ بولاشاقتاعى تاعدىرى شەشىلەتىن ساتتە اسا ماڭىزدى شەشىم قابىلداندى. ول شەشىمدى تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قابىلدادى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بولاشاققا سەكىرىس جاساۋ ءۇشىن قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى وتە كوپ. ءبىز, قازاقستاندىقتار, قانداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدىك؟ سوعان كەلەيىك.
تۇڭعىش بولۋ – ۇلكەن مىندەت
بىرىنشىدەن, جاڭا مەملەكەت قۇرىلدى. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگى كەشەگى قيراعان كسرو يمپەرياسىنىڭ ورنىندا تۇرعىزىلدى. ەڭ الدىمەن, نارىق ەكونوميكاسىنىڭ تەتىكتەرى قالىپتاستى. تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسىم قامتاماسىز ەتىلدى. شەكارامىزدى شەگەندەدىك.
قازاقستان ورتالىق ازياداعى وڭىرلىك كوشباسشى, سىرتقى ساياساتتاعى ۇدەرىستەردىڭ بەدەلدى جانە تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە مويىندالدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قابىلداعان «قازاقستان-2030» ستراتەگياسى مەرزىمىنەن بۇرىن ورىندالدى. بۇل ستراتەگيا ەلىمىزدىڭ الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋدى قامتاماسىز ەتتى. ەلىمىز ەكى جاھاندىق ەكونوميكالىق داعدارىستان امان ءوتىپ, ءوزىنىڭ باقۋاتتىلىعىن دالەلدەدى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتقان كۇننەن باستاپ بەيبەرەكەتتىككە, قايىرشىلىققا, قوعامنىڭ جىككە بولىنۋىنە, ازاماتتىق سوعىسقا, ەتنوسارالىق جانە دىنارالىق قاقتىعىستارعا, قىلمىستىڭ جايىلۋىنا, «بانديتتىك» جانە «وليگارحيالىق» كاپيتاليزمگە, ەلدى حالىقارالىق جانجالدارعا تارتۋعا, «ءتۇرلى ءتۇستى» توڭكەرىستەر ستسەناريى بويىنشا قوعامدىق-ساياسي سىلكىنىستەرگە, مەملەكەتتى شەتەلدىك نەسيە بەرۋشىلەرگە تاۋەلدىلىككە, ەكونوميكالىق قۇلدىراۋعا, ۇزاققا سوزىلعان جاھاندىق داعدارىستاردىڭ اسەرىنەن بولاتىن توقىراۋ مەن قۇلدىراۋعا جول بەرىلگەن جوق.
سارىارقانىڭ تورىنەن قازاق حالقىنىڭ جاڭا ەلورداسى بوي كوتەردى. استانا ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىن دامىتاتىن ياكورعا اينالدى. گۇلدەنگەن استانا وزگە وڭىرلەردى وركەندەتۋگە جول اشتى. جاڭا ەلوردامەن قاتار ءبىرتۇتاس ۇلت – قازاقستان حالقىن قالىپتاستىرۋ جۇزەگە اسىرىلدى. استانا كۇللى قازاقستاندىقتاردى بىرلىككە, ىنتىماققا, دامۋعا باستايتىن ۇلتتىق يدەياعا ۇلاستى. وسىلايشا جاڭا ەلوردا مەن ەگەمەن ەلدىڭ كەلەشەگى ەشقاشان بولىنبەيتىن ءبىرتۇتاس ۇعىمعا اينالدى.
ەلدىڭ ەكونوميكالىق تابىستارى جانە حالىقتاردىڭ تەڭ قۇقىقتارى قاعيداتتارىمەن بەكىتىلگەن ۇلتتىق بىرلىك قامتاماسىز ەتىلدى. سونىمەن قاتار, ەل ازاماتتارىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ ۇدەرىسى جىلدام جۇرگىزىلدى. ورتا تاپ پەن ۇلتتىق كاسىپكەرلىك قالىپتاستى. ەڭ باستىسى, الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق, ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم سالتانات قۇردى. بۇل – بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ ەڭ ۇلكەن باقىتى.
ەكىنشىدەن, تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستاندىق دامۋدىڭ وزگەگە ۇقسامايتىن مودەلى قۇرالدى. ستراتەگيالىق جوسپارلاردىڭ نەگىزىندە (مەملەكەتتى قۇرۋ جانە دامىتۋ ستراتەگياسى (1992), «قازاقستان-2030» ستراتەگياسى (1997), «قازاقستان-2050» (2012) ەلىمىزدىڭ ورناقتى دامۋى مەن ءوسىمى قامتاماسىز ەتىلدى. تاريح ءۇشىن قاس-قاعىم ءسات بولىپ سانالاتىن مەرزىمدە قازاقستان الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى 50 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلدى.
تاۋەلسىزدىكتى العان كۇندەردەن باستاپ ەلباسىنىڭ جانىنا ىلەسىپ, ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ: «تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلباسىنىڭ جانىندا ءجۇردىم. جان-دۇنيەسىن سەزدىم, سىرتقا بىلىنبەيتىن ىشكى تەبىرەنىستەرىنىڭ بارىنە كۋا بولدىم. تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان كۇننەن باستاپ-اق نۇرسۇلتان نازارباەۆ ازات مەملەكەتتى تۇبەگەيلى ورنىقتىرۋ جولىنا كوشتى. ول ءۇشىن بىزگە قاجەتتى نارسە تىنىشتىق ەدى. ءبارىمىز بىلەتىندەي, تاۋەلسىزدىكتىڭ التىن تۇعىرى ەتىپ ەلىمىزدى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ ىنتىماق, بىرلىگىن الدى. بۇل تۋرالى قازاقتا ماقال-ماتەل جەتىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا, بىزدە ىنتىماق, بىرلىك بولماسا, باق-بەرەكە دە بولماس ەدى. بۇگىنگىدەي جاعدايعا جەتە الماس ەدىك. تاۋەلسىزدىك ورناعالى بەرى ەلباسىمىزدىڭ جاساعانىنا, ايتقانىنىڭ شىندىققا اينالعانىنا بۇرىنعى حالقىمىز شىعارعان تاڭعاجايىپ ەرتەگىلەر جەتە الماي قالدى! ادام ايتسا نانعىسىز!» دەپ ەسكە الادى.
مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ەلباسىنىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتقاننان-اق قازاقستاننىڭ ءوز دامۋ جولىن ىزدەگەنىن ايتادى. «تىنىم تاپپاي, شارق ۇرىپ الەمدى ارالادى. شىنتۋايتىنا كەلسەك, «ەلىم ءۇشىن!» دەپ بۇ كىسىنىڭ جارتى ءومىرى اسپاندا ءوتىپ كەلەدى. ءوزى بارعان مەملەكەتتىڭ بۇرىنعىسىن دا, بۇگىنگىسىن دە تۇگەل زەرتتەيدى. دۇنيە جۇزىندەگى دامىعان ەلدەردىڭ بارىندە بولدى. ازيا ەلدەرىنە كوبىرەك باردى. سونىڭ ىشىندە قىتاي مەن مالايزياعا ءجيى ات باسىن بۇردى. كەزىندە ارتتا قالعان مالايلاردىڭ قالايشا الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتكە اينالعانىن زەرتتەدى. مالاي ەلىنىڭ باسشىسىمەن وتە جاقسى قارىم-قاتىناس جاساپ, مالايلاردىڭ دامۋ جولىن تەرەڭىرەك بىلۋگە ۇمتىلدى. بىراق باسقا ءبىر ۇلتتىڭ وتكەن جولى بىزگە كەلمەۋى مۇمكىن عوي. مەنتاليتەت, تاريح, ءداستۇر, جول باسقا دەگەن سياقتى. بىراق نۇرەكەڭ: «قايتسەك تە ءوز دامۋ جولىمىزدى تابامىز» دەگەن الدىنا ماقسات قويدى. كوپ ۇزاماي «قازاقستان جولىن» تاپتى. شىنتۋايتىنا كەلسەك, ەشكىم ءمىن تاعا المايتىن, كۇماندانبايتىن, بۇرالاڭى جوق, قيىندىعى كوپ, كەلەشەگى زور وسى داڭعىل جولدى تاڭدادىق. «نازارباەۆ مودەلىنىڭ» دۇرىستىعىن, دارالىعىن, ومىرشەڭدىگىن قازىر بۇكىل الەم مويىنداپ وتىر» دەيدى ول.
ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
مۇنداي ساۋال ءاربىر قازاقستاندىقتى ويلاندىراتىنى ءسوزسىز. ەڭ باستىسى, نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەل باسقارعان وسىناۋ 30 جىلدا قازاقستاننىڭ قول جەتكىزگەن تابىستارىن بۇكىل الەم مويىندادى. ەلباسى بيلىكتى سەنىپ تاپسىرعاننان كەيىن تاڭداپ الىنعان دامۋ باعدارىنان اينىماۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن جاھاندىق سىن-قاتەرلەرگە دەر كەزىندە ءۇن قاتامىز دەسەك, «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرىپ, مەملەكەت بيلىگىنىڭ ينستيتۋتتارىن نىعايتا بەرۋگە ءتيىسپىز.
بۇل ورايدا, قازاقستاندى جەتىلدىرىپ, ەلىمىزدى الەمدەگى قۋاتتى, زاماناۋي ەلگە اينالدىرۋ ەڭ باستى ماقسات بولىپ قالادى. ەلباسى ەلدى قالاي دامىتۋدىڭ بارلىق باعدارلارىن انىقتاپ بەردى. ماسەلەن, «بارشاعا ارنالعان قازىرگى زامانعى مەملەكەت» بەس ينستيتۋتسيونالدى رەفورماسى مەن «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىن الايىق. بۇل جوسپارلار ەلىمىزدى ودان ءارى مەملەكەت رەتىندە دامىتۋعا, سونداي-اق قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى مودەرنيزاتسياسى باعىتىنان تايماۋعا ۇندەيدى.
ەكىنشىدەن, مەملەكەتتىڭ دامۋىنا جاڭا قارقىن بەرەتىن كەز كەلدى. ياعني تەك قانا تابيعي رەسۋرستاردىڭ ەسەبىنەن ەمەس, تەحنولوگيالىق سەكىرىس ەسەبىنەن دامۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. قۋاتتى ۇلتتىق ەكونوميكانى وركەندەتۋ ەڭ باستى مىندەت بولماق. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ءمۇددەسىن الەمدىك ترانسفورماتسيا جانە جاھاندىق سىلكىنىستەر (ەاەق, دسۇ, ەىدۇ, «جاڭا جىبەك جولى» جوباسى) كەزەڭىندە قورعاۋ اسا ماڭىزدى. سونىمەن قاتار, «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن مۇلتىكسىز جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ستاندارتتارىنا سايكەس, الەمدەگى دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا سەنىمدىلىكپەن كىرەمىز. ول ءۇشىن ەكونوميكالىق دامۋ باعدارىمىز مۇناي جانە شيكىزاتتىق داعدارىستاردان, عالامدىق نارىقتاردىڭ تۇراقسىزدىعىنان, توقىراۋدان جانە جاھاندىق ەكونوميكالىق ورتالىقتاردىڭ ءوسىمىنىڭ السىرەۋىنەن تىسقارى, بولەك باعىتتا قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى قويىلادى.
ەڭ باستىسى, ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىن «توناۋعا» جانە ەلدى ارتقا سۇيرەيتىن ساياساتقا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن, ورتالىق ازياداعى بىزگە ىقپالى بار الەۋمەتتىك سىلكىنىستەر مەن ۇلتتى بولشەكتەۋ سياقتى ساياساتتان اۋلاق بولعانىمىز ءجون. سايىپ كەلگەندە, بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن ونىڭ ساپاسىن تومەندەتۋگە, سونداي-اق ادام كاپيتالىن السىرەتۋگە باستايتىن بارلىق قاۋىپ-قاتەرلەردەن ساق بولۋعا ءتيىسپىز.
ەلباسىنىڭ قازاقستاندىق مەملەكەتتىلىكتىڭ ساياسي, ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك نەگىزىن قالاۋداعى سۇبەلى ۇلەسىن جاس ۇرپاق ءالى تولىق زەرتتەپ, زەردەلەپ, ساناسىنا سىڭىرەتىن كۇن الدا. ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ساياسي ارەناداعى ەڭ باستى ەرەكشەلىگى – ۇنەمى العا ءجۇرىپ, ەلدى دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە جەتكىزۋ. ياعني بۇگىنگى قازاقستاننىڭ باستى باعدارى وسى بولىپ قالا بەرەدى.
