ناۋرىز – ەجەلگى زاماننان جالعاسقان, تاريحى ۇزاق, كونە مەيرامداردىڭ ءبىرى. جاڭا جىلدىڭ باسى, كوكتەمنىڭ العاشقى كۇنى رەتىندە تويلاناتىن بۇل كۇن قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەن 21 (22 ناۋرىزعا قاراعان ءتۇن) ناۋرىزعا تۋرا كەلەدى.
UNESCO(يۋنەسكو) 2009 جىلدىڭ 30 قىركۇيەگىندە ناۋرىز مەيرامىن ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگىزسە, بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسى 2010 جىلدىڭ 10 مامىرىنان باستاپ 21 ناۋرىزدى «حالىقارالىق ناۋرىز كۇنى» رەتىندە اتاپ ءوتىلىپ كەلەدى. اتالعان ۇيىمنىڭ بەرگەن سىلتەمەسىنە سۇيەنسەك, ناۋرىزدى كوكتەم مەرەكەسى رەتىندە 3000 جىلدان بەرى ورتا ازيادا, بالقان تۇبەگىندە, قارا تەڭىز ايماعىندا, كاۆكازدا جانە تاياۋ شىعىستا 300 ميلليوننان اسا ادام تويلايدى ەكەن. ال قازاقستاندا 1926 جىلدان باستاپ تويلاۋعا تيىم سالىنعان مەرەكە 1988 جىلى قايتا جاڭعىرىپ, ناۋرىز بۇكىلحالىقتىق مەرەكە رەتىندە اتالىپ كەلەدى. 1991 جىلى 15 ناۋرىزدا قازاق سسر پرەزيدەنتىنىڭ قاۋلىسىنىڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولدى. ەلباسى ناۋرىز ايىنىڭ 22 جۇلدىزىن «ناۋرىز مەيرامى» دەپ جاريالادى. ال 2009 جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە قر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ ناۋرىز ايىنىڭ 21, 22, 23 كۇندەرىنە «ناۋرىز مەيرامى» دەگەن مارتەبە بەردى.
تۇركيا: ناۋرىز – ىزگىلىك كۇنى
تۇركيادا «سۋلتان نەۆرۋز», «نەۆرۋز سۋلتان» دەگەن اتپەن ناۋرىز مەرەكەسىن ايرىقشا اتاپ وتەدى. بۇل ەلدە ناۋرىز مەيرامى كەزىندە ورتاعا وت جاعىپ سونى اينالا بيلەسە, قازىر بۇل ادەتتىڭ ورنىن وتشاشۋلار باسىپ بارادى. ناۋرىزدى «جاقسىلىقتىڭ باستاۋ كوزى» دەپ بىلەتىن تۇرىكتەر وسى كۇنى جاقسى امالدار جاساۋعا, جاقسى كورگەن زاتتارىن ساتىپ الۋعا تىرىسادى.
ناۋرىز كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ, جاڭا كيىمدەرىن كيەدى. زيرات باسىنا بارادى. ايەلدەر ءتۇرلى-ءتۇستى تاعامدار پىسىرەدى. تۋىس-تۋعاندار ءبىر داستارحان باسىنا جيىلىپ, اس ىشەدى. ءان ايتىپ, بي بيلەپ كوڭىل كوتەرەدى. اعاشقا اتكەنشەكتەر قۇرىلىپ, بالالار التىباقان تەبەدى, «بايراق» جازۋى بار باتپىراۋىقتار ۇشىرادى. سونىمەن قاتار بۇل مەرەكەدە تۋىس-تۋعان, ىلىك-شاتىستار مەن كورشىلەر ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيىنە بارىپ, ءدام تاتادى. اۋلەتتىڭ ۇلكەندەرىنە بارىپ باتا الاتىن ءداستۇر دە بار. تۇركيادا اتالعان مەرەكەنى ءار ءوڭىر ءارتۇرلى تويلايدى, بىراق ۇلكەن پارىق جوق.
قىتاي: ۇلتتىق ونەردى ۇلىقتايتىن ءسات
«ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن» قىتايدا ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە قازاقتار مەن قىرعىزدار اسا دابىرلى تويلايدى. ناۋرىز – تازالىق كۇنى, اق پەن قارانىڭ الماساتىن قاسيەتتى كۇن دەپ قاراپ, مەرەكە كەلۋدەن بۇرىن ۇلكەن دايىندىق جاسايدى. بۇرىنعىداي بۇلاقتىڭ كوزىن اشىپ, «بۇلاق مايلى بولسىن, قونىس جايلى بولسىن» دەپ, باستاۋدىڭ كوزىنە ماي تامىزباسا دا, ناۋرىز مەرەكەسىن رۋحاني مادەنيەتتى دامىتۋدىڭ, ۇلتتىق رۋحتى سەرپىلۋدىڭ تاماشا ساتىنە اينالدىرعان.
ناۋرىز كۇنى اۋىلداردا ءار ءۇي جەتى دامنەن قۇرالعان ناۋرىز كوجە جاسايدى. ەل-جۇرت «ۇلىس وڭ بولسىن» ايتىپ, ايتشىلاعانداي ارالاپ, ءار ءۇيدىڭ كوجەسىنەن اۋىز تيەدى. بۇل بۇرىننان قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇر بولسا, سوڭعى جىلداردا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى ىلە, تارباعاتاي, التاي ايماقتارى سالتاناتتى ساۋىقكەشتەر وتكىزىپ, ۇلتتىق ويىندارعا كەزەك بەرىپ, قازاقى ءداستۇردى ۇلىقتايتىن داعدى قالىپتاستى. ايماقتاردان باستالعان بۇل ءداستۇر اۋدان, اۋىلدارعا دەيىن جالعاسىن تاۋىپ, قولونەر بۇيىمدار كورمەسىن, ۇلتتىق كيىمدەر كورمەسىن قامتىعان ۇلتتىق ونىمدەردى ۇگىتتەيتىن جاقسى اۋقىم جارىققا شىقتى. ال ۇلكەن قالالاردا ىقشام اۋدان بويىنشا نەمەسە جەرلەستەر جينالىپ, رەستورانداردا كوپكوجە جاساپ, ناۋرىز وتكىزەدى. مۇندا, نەگىزىنەن, تالانتتى بالالارعا كوبىرەك مۇمكىندىك بەرىپ, قازاق تىلىندە ونەر كورسەتۋگە, دومبىرا تارتىپ, ءان سالۋعا شابىتتاندىرادى. وكىنەرلىگى, 20 نەشە جىلدان بەرى داعدىعا اينالعان بۇل ءداستۇر سوڭعى كەزدەرى ساياساتتىق جاعدايعا بايلانىستى ءۇزىلىپ قالۋعا شاق قاپ تۇر.
ال قىتايداعى وزبەك, ۇيعىر, تاجىك ۇلتتارى بۇرىن بۇل مەرەكەنى كوپ بىلە بەرمەيتىن. تەك سوڭعى كەزدەرى عانا «بايرام» دەپ اۋىزعا الىپ, ءوز بىلگەندەرىنشە «نوۋرىز اشىن» جاساپ, شاعىن كولەمدە اتاپ ءوتىپ ءجۇر.
يران: جاڭا كۇننىڭ جارشىسى
پارسى تىلىندە ناۋرىز «جاڭا كۇن» (نو-جاڭا, روۋز-كۇن), «جاڭا جىل» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. يراندا بۇل مەرەكە ماڭىزدى مەيرام رەتىندە ونشاقتى كۇن تويلانادى. بۇل كۇنى پارسىلار قىزىل كيىم كيىپ, ءداستۇر بويىنشا دەنساۋلىق تىلەپ, جاماندىقتان اۋلىق بولۋ ماقساتىندا وتتان سەكىرەدى. ەرلەر بەتتەرىن قارا كۇيە نەمەسە قارا بوياۋمەن بوياپ ەل ارالايدى.
7 سانىن جاقسىلىققا بالايتىن پارسىلار دا بۇل كۇنى داستارقانعا 7 نەمەسە ودان ارتىق ءدام سالىنادى. داستارقاننىڭ قاسىنا اينا مەن جانىپ تۇرعان بالاۋىز شام مىندەتتى تۇردە قويىلادى.
وزبەكستان: باستى مەرەكەنىڭ ءبىرى
ناۋرىز مەيرامىن وڭتۇستىكتەگى كورشىمىز وزبەكستان 21 ناۋرىزدا تويلايدى. وزبەكتەر ناۋرىزدى قالاي قارسى السا, كەلەر جىل سولاي وتەدى دەپ سەنەدى. سول سەبەپتى ءبىر-ءبىرىن كەشىرىپ, جاقىندارىنا سىيلىق ۇسىنىپ, قۋانىشقا بولەنۋدى ماقسات ەتەدى.
ناۋرىز كۇنى بۇل ەلدە قايناعان جارمەڭكە بولادى. جۇرت ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ, ءان ايتىپ, بيگە باسادى. اتەش توبەلەستىرىپ, يت تالاستىرادى, قوشقار ءسۇزىستىرىپ, قىزىققا باتادى. كەي وڭىرلەردە بايگە, جورعا سالادى.
الۋان ءتۇرلى تاعام جاسايتىن وزبەك ايەلدەرى بۇل كۇنى «قازان تولدى» دايىنداپ, ناۋرىزدىڭ سىيلى اسى-سۋمالياك جاسايدى. بيداي ۇنىنان جاسالاتىن سۋمالياكتى باقىتتى ءومىردىڭ, مولشىلىق پەن جىلىلىقتىڭ تاعامى دەپ ىرىمداپ ىشەدى.
وتكەن جىلى تاشكەنتتە وتكەن ورتالىق ازيا ەلدەرى باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستانداعى وزبەكستان جىلىن رەسمي جاريالاپ, ەكى ەلدىڭ مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستارىن تەرەڭدەتەتىن دوستىق قادامىن جاساعان ەدى. قازاق-وزبەك دوستىعىنىڭ جىلىندا 200-گە تارتا ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىلىپ, باۋىرلاس ەلدەردىڭ ارا قاتىناسى جاڭا سيپاتتا جاقىنداي ءتۇستى.
ەندى جاقىن كۇندەردە, الداعى ءساۋىردىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ وزبەكستانداعى جىلى رەسمي جاريالاناتىن بولادى. بۇل بىلتىرعى جىل باستاۋ العان يگىلىكتى شارالاردىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلماق.
استانا مەن تاشكەنت – ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق ىنتىماق-تاستىعىن ماڭگىگە بەكىگەن ءىرى ورتالىقتار. بيىلعى جىلعا جوسپارلانىپ وتىرعان كاسىپكەرلەردىڭ فورۋمى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستاردى دامىتادى دەپ ويلايمىن.
شەرزود پۋلاتوۆ,
استانا قالاسىنداعى وزبەك
ەتنومادەني ورتالىعىنىڭ توراعاسى
ازەربايجان: ناۋرىز – باقىت باستاۋى
ءازىربايجاندا ناۋرىز مەيرامى – كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسكەن كۇنى رەتىندە اتالىپ وتەدى. مەرەكە كۇنى داستارحاننىڭ باستى تاعامى شەكەربۋرا دايىندالادى. ول – اي پىشىندەس قامىردان جاسالعان ءتاتتى تاعام. مۇنان سىرت, بيداي قۋىرىلىپ, جۇمىرتقالار قىزىلعا بويالادى.
بۇل كۇنى ادامدار ءبىر-بىرىنە باقىت پەن مولشىلىق تىلەيدى. ءداستۇر بويىنشا «تونگال» دەپ اتالاتىن وت جاعىپ, ودان جەتى رەت سەكىرەتىن بولعان. ءازىربايجان حالقىندا ناۋرىز كۇنى جاڭبىر جاۋسا, «كەلەر جىل جاقسى, بەرەكەتتى, ءونىمدى جىل بولادى» دەپ قارايدى.
P.S بۇلاردان باسقا, قىرعىزستان, تاجىكستان, تۇركىمەنستان سياقتى كورشىلەس رەسپۋبليكالار مەن ءۇندىستان, پاكىستان ەلدەرىندەگى مۇسىلماندار داناۋرىز مەرەكەسىن تويلايدى. ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ, مەرەكەلىك شارالار وتكىزىپ, ناۋرىز كۇنىن دۋمانعا بولەيدى. بىراق قايسى ەلدە بوسىن, ناۋرىزدا وتەلەتىن بايىرعى سالت-داستۇرلەر ازايىپ, كوبى اۋىزدا ايتىلىپ, قاعازدا عانا جازىلاتىن جاعدايعا كوشكەن. بەينە ءبىزدىڭ «ناۋرىز كۇنى اعاش ەگىلەدى, بۇلاقتىڭ كوزى اشىلىپ, ماي قۇيىلادى» دەپ اۋىزدا عانا ايتاتىن كۇيگە ءتۇسىپ قالعانىمىز سياقتى…
