دامەجان سادۋاقاسوۆا, ەڭبەك, الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە كوشى-قون كوميتەتى استانا قالاسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى: بازالىق زەينەتاقى تولەمدى ەكى ەسەلەندىرەدى

جيىرما جىل بۇرىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ شەشىمىمەن 1 قازان – قارتتار كۇنى بولىپ بەلگىلەنگەنى ەسىمىزدە. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە قوعامنىڭ بارلىق مۇشەلەرىن قۇرمەتتەپ, قارت كىسىلەردىڭ ەڭبەگىنىڭ ماڭىزدىلىعى ەسكەرىلىپ, بۇل مەرەكە كوپشىلىكتىڭ قولداۋىمەن ەرەكشە مارتەبەگە يە بولعان. مەرەكە قارساڭىندا گازەت ءتىلشىسى ەڭبەك, الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە كوشى-قون كوميتەتى استانا قالاسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى دامەجان سادۋاقاسوۆامەن تىلدەسىپ قايتتى.

الەۋمەتتى مەملەكەت قولدايدى

– دامەجان تولەۋبايقىزى, الدىمەن استانادا تۇراتىن قارتتار مەن مۇمكىندىگى شەك­تەۋلى جاندارعا كورسەتى­لەتىن قامقورلىق پەن جاردەم­اقى جونىندە اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز.
– قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا باسقا ەلدەر سياقتى ءوز ازا­مات­تارىنىڭ زەينەتاقىسى مەن الەۋمەتتىك قامسىزداندىرىلۋىن مەملەكەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە العان. بۇگىنگى كۇنى باس قالادا 72036 ادام جاسىنا بايلانىستى زەينەتاقى تولەمدەرىن الادى. مۇگەدەكتىككە بايلانىستى – 16852 ازامات, اسىراۋشىسىنان ايرىلۋىنا بايلانىستى – 4763 ازامات جانە جاسىنا بايلانىستى 223 ادام مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك جاردەماقىمەن قامتىلعان. سونىمەن بىرگە, 1998 جىلدان باستاپ بىزدە ارنايى مەملەكەتتىك جاردەماقىلار ەنگىزىلدى, ونىڭ مولشەرى ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش شاماسىنا تاۋەلدى. اعىمداعى جىلدىڭ قىركۇيەگىندەگى ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك, اتالعان كومەكتى ءمۇ­گەدەكتىگى بويىنشا 19604 ادام, ۇلى وتان سوعىسىنا قاتى­سۋ­شىلار رەتىندە 117 ادام, «التىن القا», «كۇمىس القامەن» ماراپاتتالعان 11200 كوپبالالى انا, ءتورت نەمەسە ودان دا كوپ بالاسى بار وتباسى جانە تىلداعى ەڭبەگى ءۇشىن 3759 ادام يەلەنەدى.
ايتا كەتەتىن ماسەلە, زەي­نەت­اقى جانە مەملەكەتتىك جاردەم­اقىلاردىڭ مولشەرى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. سوڭعى 17 جىلدا ەڭ تومەڭگى زەينەتاقى مولشەرى 9 ەسەگە جوعارىلاپ, 3000 تەڭ­گە­دەن 25824 تەڭگەگە دەيىن ءوستى, ال ورتاشا العانداعى زەينەتاقى مولشەرى بازالىق زەينەتاقىسىز ەسەپتەگەندە 10 ەسە ءوسىپ, 4179 تەڭگەدەن 42791 تەڭگەنى قۇرادى.

– ازاماتتار زەينەتكەرلىك جاسقا جەتكەن كەزدە, مەملەكەت قانداي زەينەتاقى كەپىل­دەرىمەن قامتاماسىز ەتەدى؟
– بۇگىنگى كۇنى زەينەتاقى جۇيەسى مىناداي قۇرامداس بولىكتەردەن تۇرادى: ءبىرىنشى, بازالىق زەينەتاقى تولەمى. مۇندا بارلىق زەينەتكەرلەرگە ەڭبەك ءوتىلى مەن تابىسىنا قاراماي, رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت قاراجاتىنان تاعايىندالادى. ەكىنشى, ەڭبەك زەينەتاقىسى. ازاماتتىڭ 1998 جىلدىڭ 1 قاڭ­­­تارىنا دەيىنگى ەڭبەك ءوتىلى جانە زەينەت الدىنداعى تابىسىنا بايلانىستى ەسەپتەلىپ, رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت قارا­جاتىنان تاعايىندالادى. ءۇشىن­شى, مىندەتتى 10 پايىزدىق زەي­نەتاقى جارنالارى ەسەبىنەن قالىپتاستىرىلعان بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى­نان تولەمدەر. ءتورتىنشى, ەرىكتى زەينەتاقى جارنالارىنىڭ بو­لۋى­نا بايلانىستى تولەنەتىن ەرىكتى زەينەتاقى تولەمدەرى.
– كوپشىلىكتىڭ ىشىندە ءبىل­مەيتىندەر بار, قازاقستاندا زەينەتكە قاي جاستا شىعۋعا بولادى؟

– بۇگىندە ەرلەر زەينەتكە 63 جاسىندا شىقسا, ايەلدەر 58 جاسىندا شىعا الادى. الايدا 2018 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باس­تاپ ايەلدەردىڭ زەينەتكەرلىك جاسى جىل سايىن 6 ايعا ءوسىپ وتىراتىن بولدى. سوندا ايەل­دەردىڭ زەينەتكە شىعاتىن جاسى 2027 جىلى 63-كە جەتىپ, ەر كىسى­لەرمەن تەڭەسەدى. ايەلدەر ءۇشىن زەينەتكەرلىك جاستىڭ ارتۋىنا جىل سايىن ەڭبەك زەينەتاقى مولشەرىنىڭ ازايۋى سەبەپ بول­عانىن ايتۋ قاجەت.

انالارعا قامقورلىق ايرىقشا

– دامەجان تولەۋبايقىزى, ازاماتتاردىڭ زەينەتكە ەرتە نەمەسە جەڭىلدىك شارتتارىمەن شىعا الاتىن قانداي ساناتتارى بار؟

– ءجون ساۋال, ەڭ الدىمەن, بەس جانە ودان دا كوپ بالا تۋعان (اسىراپ العان) نەمەسە ولاردى سەگىز جاسقا دەيىن تاربيەلەگەن ايەلدەر 53 جاسقا تولعاندا, زەي­نەتاقى تولەمدەرىن الۋعا قۇ­قىلى. ەكىنشى, سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ توتەنشە جانە رادياتسيا قاۋپى ەڭ جوعارى ايماعىندا 1949 جىلدىڭ 29 تا­مىزىنان, 1963 جىلدىڭ 5 ءشىل­دەسى ارالىعىندا كەمىندە بەس جىل تۇرعان ازاماتتار. بۇل سانات­تاعى ەر كىسىلەر 50 جاسقا تولعاندا, ايەلدەر 45 جاسقا تول­عاندا زەينەتاقى تولەمدەرىن تاعايىنداتۋعا قۇقى بار. زەينەتكە ەرتە شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كەلەسى جاعداي – زەي­نەتاقى اننۋيتەتi شارتىن جاساۋ. ول دەگەنىمىز, زەينەتاقى جيناقتارى جەتكىلىكتى بولعان كەزدە, زەينەتاقى اننۋيتەتى شارتىن جاساۋ مۇمكىندىگى ەرلەرگە 55 جاستان كەيىن, ايەلدەرگە 50 جاستان كەيىن تۋادى. بۇل رەتتە ساقتاندىرۋ ۇيىمىنان تولەنەتiن ايلىق ساقتاندىرۋ تولەمiنىڭ مولشەرى زەينەتاقى اننۋيتەتi شارتى جاسالعان كۇنى قولدانىستا بولاتىن ەڭ تومەن زەينەتاقى مولشەرىنەن تومەن بولماۋعا ءتيىس.

– تۇسىنىكتى, ال زەينەت­كەر­لىككە شىققان كەزدە ەڭبەك ءوتىلى جانە زەينەتاقىنىڭ ءمول­شەرى قالاي ەسەپتەلەدى؟
– جاسىنا بايلانىستى ەڭبەك زەينەتاقى مولشەرىن ەسەپتەۋ كەزىندە 1998 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىنگى ءوتىلى ەسەپكە الىنادى, سەبەبى ەلىمىزدە سول كەزدەن باس­تاپ جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسى ەنگىزىلدى. 1998 جىلعى 1 قاڭتارعا دەيىن ەڭبەك ءوتىلى ەرلەردە 25 جىل, ايەلدەردە 20 جىل بولعان جاعدايدا, تولىق كولەمدە زەينەتاقى تاعايىندالادى.

ننەگىزگى مولشەر – ەڭبەك ءوتىلى مەن تابىس

– دامەجان تولەۋبايقىزى, بولاشاق زەينەتاقى مولشەرى قىزمەتكەردىڭ كىرىسىنە دە بايلانىستى بولدى عوي سوندا, ءيا؟
– زەينەتاقىنىڭ مولشەرىن ەسەپتەۋ كەزىندە ەكى قۇرامداس ەسكەرىلەدى, ول – ەڭبەك ءوتىلى جانە تابىس. زەينەتاقىنىڭ مولشەرىن ەسەپتەۋ ءۇشىن 1995 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ زەينەتاقى جاسىنا جەتكەن كەزگە دەيىن جۇمىستاعى ۇزىلىستەرگە قاراماستان, قاتارىنان كەز كەلگەن ءۇش جىلدىڭ تابىسى ۇسىنىلادى. 1998 جىلعى 1 قاڭ­تاردان باستالعان كەزەڭ ءۇشىن ورتاشا ايلىق تا­بىستىڭ ءمول­شەرى جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنا نەمەسە بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنا مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارى جۇزەگە اسىرىلعان تابىسقا سايكەس بەلگىلەنەدى. بۇل رەتتە, زەينەتاقى ەسەپتەۋ ءۇشىن تابىس رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى زاڭدا ءتيىستى قارجى جىلىنا بەلگىلەنگەن ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ 41 ەسەلەنگەن ءمول­شەرىنەن اسپاۋعا ءتيىس, ياعني 2016 جىلعا زەينەتاقى ەسەپتەۋ ءۇشىن ەڭ جوعارى تابىس 86961 تەڭگەنى قۇرايدى.
اتاپ وتەتىن ءبىر جايت, دەپارتامەنت زەينەتاقى تولەمدەرىن تاعايىنداۋداعى ۋاكىلەتتى ورگان رەتىندە, زەينەتاقى تاعا­يىنداۋ ءۇشىن ۇسىنىلعان قۇجاتتاردى دۇرىس رەسىمدەۋگە قايتارۋعا جانە تەكسەرۋگە قۇقىلى. ءما­سەلەن, ءبىز سالىق ورگاندارى, مۇراعاتتىق مەكەمەلەر جانە ادىلەت ورگاندارىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستامىز.

– زەينەتاقى مەن جاردەماقى تا­عايىنداۋ ءۇشىن جالعان نەمەسە راستال­ماعان قۇجاتتار ۇسىنىلعان جاعدايلار بولدى ما؟
– ءيا, ونداي جاعدايلار بولىپ تۇرادى. مەملەكەتتىك ورگانداردان جۇمىس فاكتىسى نەمەسە ۇسىنىلعان تابىستىڭ راستال­ماعانى تۋرالى جاۋاپ العان كەزدە, وسى راستالماعان جۇمىس كەزەڭدەرى ەڭبەك وتىلىنە ەسەپتەلمەيدى, ال سالىق ورگاندارى ارقىلى ۇسىنىلعان تابىس راستالماسا, زەينەتاقى تولەمدەرى مولشەرىن ەسەپتەۋ كەزىندە ول تابىس ەسەپكە الىنبايدى.

– بۇگىنگى تاڭدا زەينەت­كەر­لەردىڭ اراسىندا 1998 جىلعا دەيىن دە جانە ودان كەيىن دە ەڭبەك ءوتىلى ۇلكەن, بىراق زەي­نەت­اقىلارى ەڭ تومەنگى ءمول­شەردەن اسپايتىن كىسىلەر بار. سول ازاماتتاردىڭ قۇقىن قورعاۋ ماسەلەسى قالاي شەشىلۋدە؟
– دۇرىس ايتاسىز, زەينەت­كەر­لەردىڭ اراسىندا ەڭبەك ءوتىلى كوپ بولعانىمەن, زەينەتاقى مولشەرى ەڭ تومەن, ياعني 2016 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتپەن بەل­گىلەنگەن 25824 تەڭگە الاتىن ازاماتتار كوپ. سوندىقتان وسىنداي ساناتتاعى ازاماتتاردىڭ زەينەتاقى مولشەرىن ارتتىرۋ ماقساتىندا 2018 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باس­تاپ بازالىق زەينەتاقى تولەمىن تاعايىنداۋ شارتتارى وزگەرەدى. بازالىق زەينەتاقى تولەمى تەك قانا جالپى بەلگىلەنگەن زەينەتاقى جاسىنا جەتكەن كەزدە تاعايىندالاتىنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. 2018 جىلعى 1 شىلدەدەن باس­تاپ مەملەكەتتىك بازالىق زەينەتاقى تولەمى زەينەتاقى جۇيەسىنە قاتىسۋ ءوتىلى 10 جىل جانە ودان از بول­عان نە بولماعان كەزدە ءتيىستى قارجى جىلىنا ارنالعان رەس­پۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى زاڭدا بەلگىلەنگەن ەڭ تومەن كۇن­كورىس دەڭگەيى شاماسىنىڭ 50 پايىزى مولشەرىندە, زەي­نەت­اقى جۇيەسىندە قاتىسۋ ءوتىلى 10 جىلدان ارتىق ءاربىر تولىق جىل ءۇشىن ونىڭ مولشەرى 2 پايىزعا ارتتىرىلا وتى­رىپ, ءوتىلى 35 جىل جانە ودان ارتىق بولعاندا, ەڭ تومەن كۇن­كورىس دەڭگەيى شاماسىنىڭ 100 پايىزىنا تەڭەستىرىلەدى.
مەملەكەتتىك بازالىق زەي­نەتاقى تولەمىن ەسەپتەۋ كەزىندە 1998 جىلعى 1 قاڭتارعا دەيىنگى كەزەڭدە ىستەگەن ەڭبەك ءوتىلى; جۇمىس ىستەمەيتىن انانىڭ نەمەسە جۇمىس ىستەمەيتىن اكەنىڭ (باعىپ-كۇتۋدى ول ناقتى جۇزەگە اسىرعان كەزدە) جاس بالالاردى باعىپ-كۇتكەن, بىراق ءاربىر بالا 3 جاسقا تولعانعا دەيىن جالپى جيىنتىعى 12 جىل شەگىنەن اسپايتىن ۋاقىت; 16 جاسقا دەيىنگى مۇگەدەك بالانى باعىپ-كۇتكەن ۋاقىت; مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارى جانە جۇمىس بەرۋشىنىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارى جۇزەگە اسى­رىلعان كەزەڭ; اسكەري قىزمەت, ارناۋلى مەملەكەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنداعى قىزمەت كەزەڭى; قر ديپلوماتيالىق قىزمەتتەرى مەن حالىقارالىق ۇيىمدار قىزمەتكەرلەرى جۇ­بايىنىڭ (زايىبىنىڭ) شەتەلدە تۇرعان, بىراق جالپى جيىن­تىعى 10 جىلدان اسپايتىن كەزەڭى; اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ (مەرزىمدى قىزمەتتەگى اسكەري قىزمەتشىلەردەن باسقا), ارناۋلى مەملەكەتتتىك ورگاندار قىز­مەتكەرلەرى جۇبايلارىنىڭ ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا ورنالاسۋ مۇمكىندىگى بولماعان جەرلەردە جۇبايلارىمەن بىرگە تۇرعان, بىراق جالپى جيىنتىعى 10 جىلدان اسپايتىن كەزەڭ زەينەتاقى جۇيەسىنە قاتىسۋ وتىلىنە ەسەپكە جاتقىزىلادى.
سولاي, 2018 جىلدىڭ 1 ءشىل­دەسىنەن باس­تاپ وسى نورمانى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا قازىرگى زەينەتكەرلەرگە زەينەتكەرلىك قۇجاتتاردا بار مالىمەتتەر نەگىزىندە بازالىق زەينەتاقىنى قايتا ەسەپتەۋ وتكىزىلىپ, بازالىق زەينەتاقى تولەمىن ەكى ەسە ارت­تىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.