ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى: الەۋمەتتىك ءمانى, قۇقىقتىق مىندەتى

گازەتىمىزدىڭ №123 (4401) نومىرىندە «ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى: ماڭىزى مەن ءمانى» اتتى ماقالادا تاريحي قۇجاتتى قابىلداۋداعى قيىندىقتار مەن ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى قۇرۋعا باعىتتالعان باپتاردىڭ ءمان-ماڭىزىنا توقتالدىق. بۇل جولى 1993 جانە 1995 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسياعا نەگىز بولعان نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرىن ءسوز ەتەمىز.

تاۋەلسىزدىككە باستار جول

25 قازاندا مەرەكەلەنەتىن رەسپۋبليكا كۇنىنىڭ تۇپكى ءمانى – ەگەمەندىك دەكلاراتسيا­سىنىڭ ءمان-ماڭىزىن ءتۇسىنۋ, جاھاندانعان زاماندا ەلدىكتىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ, ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى, بولمىس-ءبىتىمدى ساقتاي وتىرا دامۋدىڭ جولىن سارالاۋ. ويتكەنى 1990 جىلى 25 قازاندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسى تاۋەلسىزدىك جولىنداعى باتىل قادام, ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا تالپىنىس بولدى.

1991 جىلى 10 جەلتوقساندا جوعارعى كەڭەستىڭ سەسسياسىندا «قازاق كسر-ءنىڭ» اتاۋى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» بولىپ وزگەرىپ, 16 جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلداندى. تاۋەلسىزدىككە داڭعىل جول سالعان قوس قۇجات ءبىر-بىرىمەن مازمۇنداس, ماعىنالاس بولدى, ايىرماشىلىعى جوق ەمەس.

ءبارى قالاي باستالدى؟ الدىمەن سونىڭ باسىن اشىپ الايىق.

1990 جىلى 25 قازاندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسى تاۋەلسىزدىك جولىنداعى باتىل قادام, ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا تالپىنىس بولدى

1991 جىلعى تامىز توڭكەرىسىنەن كەيىن كسرو-نىڭ شاڭىراعى شايقالىپ, يمپەريالىق دارمەنى قالماعانىن كورسەتىپ بەردى. قازان ايىنىڭ سوڭىندا ليتۆا, لاتۆيا, ەستونيا, گرۋزيا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ, كسرو-دان شىققانىن مالىمدەدى.

گورباچەۆ وداققا بىرىككەن رەسپۋبليكالاردىڭ قوعامدىق-ساياسي, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, رۋحاني-مادەني تالاپ-تىلەگىنە جاۋاپ بەرە الماي, كسرو كولەمىندە شيەلەنىس كۇشەيە ءتۇستى. 1991 جىلعى 8 جەلتوقساندا رەسەي, ۋكراينا جانە بەلارۋس باسشىلارى مينسك ماڭىنداعى بەلوۆەج ورمانىندا باس قوسىپ, 1922 جىلعى كسرو شارتىن جويۋعا كەلىسسوز جۇرگىزدى. ءسويتىپ, بوريس ەلتسين, لەونيد كراۆچۋك جانە ستانيسلاۆ شۋشكەۆيچتىڭ باستاماسىمەن كسرو جويىلدى.

كوپ ۇزاماي قازاقستان, قىرعىزستان, وزبەكستان, تاجىكستان جانە تۇرىكمەنستان «كەڭەستىك» جانە «سوتسياليستىك» اتاۋىنان باس تارتىپ, تاۋەلسىزدىگىن بىرىنەن كەيىن ءبىرى جاريالادى.

25 قازاندا مەرەكەلەنەتىن رەسپۋبليكا كۇنىنىڭ تۇپكى ءمانى – ەگەمەندىك دەكلاراتسياس ىنىڭ ءمان-ماڭىزىن ءتۇسىنۋ, جاھاندانعان زاماندا ەلدىكتىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ, ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى, بولمىس-ءبىتىمدى ساقتاي وتىرا دامۋدىڭ جولىن سارالاۋ

وسى كەزدە تاۋەلسىزدىكتى تىكتەپ, رامىزدەردى جاساقتاپ, شەكارانى ايقىنداۋدا دەكلاراتسيا زاڭنامالىق شارت قىزمەتىن اتقاردى. حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا قابىلدانعان قوس قۇجات – ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى مەن كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ مازمۇنىنا ۋاقىت اعىمىنا ساي ازداعان وزگەرىس ەنگىزىلگەنمەن, تۇپكى ءمانى ەلدىكتىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋ, تاۋەلسىزدىكتى جاريا ەتۋ بولدى. بىرىنشىسىندە ەل تۇتاستىعى مەن ەگەمەندىگىنە قاجەتتى زاڭ نورمالارى 17 باپقا بىرىكتىرىلسە, ەكىنشىسى 7 تاراۋ جانە 18 باپتان تۇردى.

كونستيتۋتسياداعى ورنى

بەلگىلى زاڭگەر سۇلتان سارتاەۆ: «دەكلاراتسيادا رەسپۋبليكا مەملەكەتتىڭ ءوز ىشىندە بيلىكتىڭ ۇستەمدىگىنە يە جانە سىرتقى قاتىناستاردا وداقتىق شارتتىڭ اياسىندا ءىس-شارالار جۇرگىزىلەدى» دەپ كورسەتىلسە, كونستيتۋتسيالىق زاڭدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى – تاۋەلسىز, دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق مەملەكەت. ءارى تەرريتورياسىندا وكىمەت بيلىگىن تولىق يەلەنەدى, ءوزىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن دەربەس بەلگىلەپ, جۇرگىزەدى» دەپ ناقتىلاندى. قوس قۇجاتتىڭ ايىرماشىلىعى – بىرىنشىسىندە سىرتقى ساياساتتا رەسمي ماسكەۋدىڭ ىقپالىندا ەكەنى اڭعارىلسا, ەكىنشىسىندە ءوز ەركى وزىندە ەكەنى ايقىندالدى» دەپ جازادى ءوز ەستەلىگىندە.

بەلگىلى عالىم سالىق زيمانوۆتىڭ جازۋىنشا, دەكلاراتسيانىڭ باسقا ساياسي-قۇقىقتىق قۇجاتتار اراسىندا الاتىن ورنى زور, ماڭىزى ەرەكشە. وندا ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى قامتىلىپ, ساياسات, ەكونوميكا, مادەنيەت, اۋماقتىق بيلىكتىڭ كونستيتۋتسيالىق نورمالارى كورسەتىلدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزىن قالاۋعا اتسالىسقان قوس زاڭگەردىڭ پايىم-پاراساتى ورىندى. دەكلاراتسيا كونستيتۋتسيالىق سانا-سەزىمدى قالىپتاستىرىپ, بەكىتۋدە شەشۋشى ءرول اتقاردى.

عالىم, زاڭگەر سوتسيال تابانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن دەكلاراتسيا مەن كونستيتۋتسيانىڭ تاريحي-قۇقىقتىق ساباقتاستىعى تۋرالى تابۋعا بولادى.

حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى قازاق دالاسىندا دەكلاراتسيا ۇعىمى العاش ەنىپ, قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى رەسپۋب­ليكاسىنىڭ ءى بۇكىلحالىقتىق قۇرىلتايىندا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدانعانمەن, ءبارى قاعاز جۇزىندە قالىپ, دەربەستىك تار شەڭبەردە قارالدى. حح عاسىردىڭ 90-جىلدارى بەلسەندى, بەدەلدى حالىق قالاۋلىلارى مەن زاڭگەرلەر جاساعان زاڭ نورمالارى تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا نەگىز بولدى.

دەكلاراتسياداعى باپتاردى سارالايتىن بولساق, كونستيتۋتسيالىق اكتىنى قۇراپ, ءتىپتى كەيبىرى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستىڭ نەگىزىن قالادى. ايتالىق, دەكلاراتسيانىڭ: «رەسپۋبليكا مەملەكەت بيلىگى ونىڭ زاڭ شىعارۋ, اتقارۋ جانە سوت بيلىگىنە ءبولۋ پرينتسيپتەر بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى» دەگەن 7-بابى وزگەرمەستەن, تۇتاستاي 1993 جىلعى كونس­تيتۋتسيانىڭ 6-تارماعىنا ەنگىزىلدى. سونداي-اق دەكلاراتسيانىڭ 3-بابىنداعى: «قازىرگى شەكاراسىنداعى قازاق سسر-ءنىڭ تەرريتورياسى بولىنبەيدى جانە وعان قول سۇعىلمايدى, ونىڭ كەلىسىمىنسىز پايدالانۋعا بولمايدى» دەگەن تۇجىرىم كونس­تيتۋتسيانىڭ 2-تارماعىمەن ۇندەستىك تاپتى.

دەكلاراتسياداعى مەملەكەتتىلىكتىڭ ومىرشەڭ قاعيدالارى 1995 جىلى قابىلدانعان اتا زاڭدا دا كورىنىس تاپتى. ماسەلەن, كونستيتۋتسيانىڭ 2-بابىن, 2-بولىگىن الساق, وندا: «رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگى ونىڭ بۇكىل اۋماعىن قامتيدى. مەملەكەت ءوز اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن, وعان قول سۇعىلماۋىن جانە بولىنبەۋىن قامتاماسىز ەتەدى» دەلىندى. بۇل دەكلاراتسيانىڭ 3-بابىنا پارا-پار ەكەنى انىق. دەكلاراتسياداعى ادام قۇقىعى تۋرالى يدەياسى اتا زاڭنىڭ «ادام جانە ازامات» دەگەن II بولىمدە 10-39-باپتاردا تولىق قامتىلدى.

بۇدان بولەك, دەكلاراتسياداعى ازاماتتىق, ساياسي پارتيالار, قوعامدىق ۇيىمدار, بۇقارالىق بىرلەستىكتەر, مەملەكەتتىك ورگاندار, اۋماقتىق باسقارۋ, جەر استى جانە ۇستىندەگى تابيعي رەسۋرستار مەن حالىقتىڭ تاريحي-مادەني قازىناسى جانە ت.ب. بايلانىس­تى ماسەلەلەر كونستيتۋتسيانىڭ ءتيىستى ماتىنىندە ءوز ورنىن تاپتى. الايدا كونس­تيتۋتسياعا دەكلاراتسيانىڭ باپتارى ەشبىر وزگەرىسسىز ەندى دەگەن پىكىردى ۇستانعان دۇرىس ەمەس. كسرو ىدىراپ, تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىلعان كەزدەگى قوعامدىق-سايا­سي, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋال وزگەرىپ, كەيبىر تىركەستەر وزەكتىلىگىن جويعان-دى.

P.S: ءبىزدىڭ الدىمىزدا ۇلى مىندەت تۇر, ول – جاڭا قازاق­ستاندى قۇرىپ, ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرىن ۇستانعان قوعام قۇرۋ. قازاق قوعامى ءۇشىن ادىلدىكتىڭ ەڭ ۇلكەنى – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ, اتا-بابامىزدىڭ ارمان-مۇراتىن شىندىققا اينالدىرۋ. بۇل رەتتە, 25 قازانعا سايكەس كەلەتىن رەسپۋبليكا كۇنى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ويتكەنى بۇل مەرەكەنىڭ تۇپكى ءمانى ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنىڭ ءمان-مازمۇنىن ناسيحاتتاۋ بولسا, بۇل قۇجاتتىڭ وزەگى – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ.