بالالىق شاق – بۇل ادامنىڭ دامۋىنداعى ماڭىزدى كەزەڭ, ويتكەنى ءدال وسى كەزەڭدە سالاۋاتتى جانە باقىتتى ءومىردىڭ نەگىزدەرى قالانادى. بالالارعا دەگەن كوزقاراس مەملەكەتتىڭ ءال-اۋقات دەڭگەيىنىڭ, دامۋى مەن قوعام مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. بالالاردىڭ دامۋىنا قولداۋ كورسەتۋ – قوعامنىڭ ستراتەگيالىق ماقساتى.
بالانىڭ قۇقىقتارى – بۇل ادام قۇقىقتارى ساناتىنداعى ۇعىم جانە بالانىڭ ادام رەتىندەگى قادىر-قاسيەتى مەن بىرەگەيلىگىنەن تۋىندايدى. قازاقستاندىق بالالاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق ساياساتىنىڭ باستى باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بالالاردىڭ ءومىر سۇرۋگە, ار-نامىسى مەن ابىرويىن قورعاۋعا, جەكە باسىنا قول سۇعىلماۋشىلىققا, تۇرعىن ۇيگە, ءبىلىم الۋعا, الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ مەن الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋگە, دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن مەديتسينالىق كومەككە, مادەني قۇندىلىقتارعا قول جەتكىزۋگە جانە باسقالارعا نەعۇرلىم ماڭىزدى قۇقىقتارى زاڭنامالىق تۇردە قامتاماسىز ەتىلگەن. قابىلدانعان «نەكە (ەرلى-زايىپتىلىق) جانە وتباسى تۋرالى» كودەكس, «ءبىلىم تۋرالى», «بالانىڭ قۇقىقتارى تۋرالى», «مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۋرالى», «بالالى وتباسىلارعا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك جاردەماقىلار تۋرالى», «كامەلەتكە تولماعاندار اراسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ پروفيلاكتيكاسى مەن بالالاردىڭ قاداعالاۋسىز جانە پاناسىز قالۋىنىڭ الدىن الۋ تۋرالى», «وتباسى ۇلگiسiندەگi بالالار اۋىلى جانە جاسوسپiرiمدەر ۇيلەرi تۋرالى» زاڭدار جانە دە باسقا زاڭنامالار بالالاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعايدى. رەسپۋبليكادا زاڭنامالىق بازانى جۇيەلى تۇردە جاڭارتۋ جانە جەتىلدىرۋ ۇدايى جۇرگىزىلۋدە.
قابىلدانعان زاڭدار, نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ سالاسىنداعى جاعدايدى جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەردى. سونىمەن قاتار, قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە بالالاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن زاڭنامانى جەتىلدىرۋ جۇمىستارى جالعاسۋدا.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاق حالقىنا ارناعان جاڭا جىلدىق جولداۋىندا 2022 جىلدى بالالار جىلى دەپ جاريالادى: «بالالارعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك. ولاردىڭ ءال-اۋقاتى – مەملەكەتىمىزدىڭ تابىستى بولاشاعىنىڭ سەنىمدى كەپىلى. سوندىقتان كەلەسى جىلدى بالالار جىلى دەپ جاريالاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن» دەدى مەملەكەت باسشىسى.
بۇل سوزدەردىڭ جالعاسى قر پرەزيدەنتىنىڭ 2022 جىلعى 19 قاڭتارداعى №780 «بالالار جىلىن جاريالاۋ تۋرالى» جارلىعى بولدى, وعان سايكەس قر ۇكىمەتىنىڭ 2022 جىلعى 20 ناۋرىزداعى №148 «بالالار جىلىن وتكىزۋ جونىندەگى ءىس-شارالار جوسپارىن بەكىتۋ تۋرالى» قاۋلىسى شىقتى.
سونىمەن قاتار, قر پرەمەر-ءمينيسترى 2022 جىلعى 1 اقپانداعى №21-ءو وكىمىمەن بالالاردىڭ حال-احۋال يندەكسىن بەكىتتى. يندەكس بالالاردىڭ حال-احۋالىن جانە ءارتۇرلى سالالاردا بالالار ءۇشىن جاعداي جاساۋعا باعىتتالعان ۇلتتىق ساياساتتىڭ تيىمدىلىك دارەجەسىن باعالاۋدى جۇرگىزۋ ءۇشىن ازىرلەنگەن. ايتا كەتەيىك, 2004 جىلى امەريكاداعى بالالاردى دامىتۋ قورى بالالاردىڭ حال-احۋال يندەكسىن ءبىرىنشى بولىپ ازىرلەدى جانە جاريالادى.
يندەكس ءتورت نەگىزگى باعىتتان تۇرادى: «بالا», «وتباسى جانە قوعام», «مەملەكەتتىك ساياسات» جانە «ەلدىڭ ءال-اۋقاتى». بالالاردىڭ حال-احۋال يندەكسىندە «ەشكىمدى شەتتە قالدىرماۋ» قاعيداتى باستى نەگىزگە الىنعان. دەرەكتەر ورتالىق جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اشىق كوزدەرىنەن, سونداي-اق بالالارعا (اتا-انالاردىڭ رۇقساتىمەن) جانە اتا-انالارعا ساۋالناما جۇرگىزۋدەن قۇرالادى. بارلىعى يندەكستە 11 ۇعىم قولدانىلادى. ۇكىمەتتە حابارلاعانداي, قازاقستان بالالارىنىڭ حال-احۋال يندەكسىن ەنگىزۋ وڭىرلەر بويىنشا بالالاردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋدى تەجەيتىن فاكتورلاردى ۋاقتىلى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
جاڭا پارامەتر بالالاردىڭ ءال-اۋقاتىن وبەكتيۆتى باعالاۋ جانە قازاقستاننىڭ ەڭ كىشكەنتاي تۇرعىندارىنا باعىتتالعان مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ تيىمدىلىك دارەجەسىن الۋ ءۇشىن قۇرىلعان.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا 0-دەن 17 جاسقا دەيىنگى 6295590-نان استام بالا تۇرادى. دەموگرافيالىق الەۋەت ەلدىڭ بولاشاق دامۋىنىڭ فاكتورى بولىپ تابىلادى.
كورنەكتى ورىس فيلوسوفى پيتيريم سوروكين «قازىرگى وتباسىنىڭ داعدارىسى» اتتى ەڭبەگىندە تاربيە مەن وقىتۋ تەك وتباسىلىق قۇزىرەت بولۋدان قالدى دەپ جازدى. ەندى مىندەت مەملەكەتتىڭ قولىنا وتەدى.
زاڭ, مەملەكەت سياقتى, الەۋمەتتىك دامۋدىڭ ناتيجەسى. بالانىڭ قۇقىقتارى – بۇل ادىلەتتىلىكتى بەلگىلەۋ مەن بالاعا تيەسىلى نەمەسە ول پايدالانا الاتىن نارسەگە قول سۇعۋشىلىققا جول بەرمەۋ ءۇشىن مەملەكەت نەمەسە ۇلتتان جوعارى قۇرىلىم تاراپىنان بەلگىلەنگەن الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرىنىڭ جيىنتىعى. بالاعا تۋعاننان باستاپ ءوز قۇقىقتارى بەرىلەدى.
بۇۇ-نىڭ 1989 جىلعى بالا قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنتسياسىنىڭ 1-بابىنا سايكەس, «ءاربىر ادام 18 جاسقا تولعانعا دەيىن بالا بولىپ تابىلادى» دەپ ايتىلعان. 2002 جىلعى 8 تامىزدا قابىلدانعان «بالانىڭ قۇقىقتارى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى: «بالا – ون سەگىز جاسقا (كامەلەتكە) تولماعان ادام» دەپ تۇسىندىرەدى.
بالالار تىكەلەي نەمەسە جاناما قاتىسۋ ارقىلى مەملەكەت ءومىرىنىڭ كوپتەگەن سالالارىنا اسەر ەتەدى. سوندىقتان, مەملەكەتتىك ساياسات مەملەكەتتىڭ بارلىق ەلەمەنتتەرى: مەملەكەتتىك ورگاندار, ساياسي پارتيالار, ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار, ءدىني بىرلەستىكتەر, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى, باسقا دا الەۋمەتتىك قۇرىلىمدار مەن كوممەرتسيالىق سەكتور قۇرىلىمدارى ساياساتىنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن قامتيدى.
نەگىزىنەن, بالالار مۇددەسىن كوزدەيتىن مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ماقساتتارى بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ توڭىرەگىندە شوعىرلانعاندىقتان, تيىسىنشە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بالالار قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياسات بالالار مۇددەسىن كوزدەيتىن مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى.
بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋدى كوبىنەسە مەملەكەت بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرادى. بالالارعا قاتىستى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ مازمۇنى مەن ناتيجەلىلىگى قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا, مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق جاعدايىنا, ازاماتتىق قوعامنىڭ كەمەلدەنۋىنە, ساياسي مادەنيەتى مەن ۇلتتىق داستۇرلەرىنە بايلانىستى.
بۇكىل الەمدەگى بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى ساياساتتىڭ قازىرگى جاي-كۇيى – نەگىزىنەن, ۇكىمەتتىك ەمەس جانە حالىقارالىق ۇيىمدار باستاماسىنىڭ ناتيجەسى.
بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياسات حالىقتىڭ نەعۇرلىم وسال جانە قورعالماعان ساناتتارىنا قاتىستى قازاقستاندىق قوعامنىڭ ۇستانىمىن قۇندىلىقتى, كوگنيتيۆتى, ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزدەۋدە كورىنىس تابادى. بالالارعا دەگەن كوزقاراس ءال-اۋقات دەڭگەيىنىڭ, مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن قوعام مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى.
مەملەكەت باسشىسى اتاپ وتكەندەي, بالالار جىلى ۇراندار مەن مەرەكەلىك ءىس-شارالاردى وتكىزۋدى ەمەس, ەڭ الدىمەن, بيلىك ورگاندارى تاراپىنان بالالىق شاقتى قورعاۋ ماقساتىندا دەنساۋلىق ساقتاۋ, ءبىلىم بەرۋ, الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ سالاسىندا ناقتى شارالار قابىلداۋدى بىلدىرەدى.
«وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ۇيلەسىمدى دامۋى مەن باقىتتى بالالىق شاعى – ءبىزدىڭ جالپىۇلتتىق مىندەتىمىز. ولاردىڭ ءال-اۋقاتى – مەملەكەتىمىزدىڭ تابىستى بولاشاعىنىڭ سەنىمدى كەپىلى» دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
قازىرگى تاڭدا بالالاردىڭ پايداسىنا اتقارىلىپ جاتقان ءىس-شارالار مەن كوپتەگەن باستامالار بيىلعى جىلى ماڭىزدى جانە جاقسى ناتيجەلەر كورسەتۋدە. ويتكەنى بالالار تەك سوزبەن عانا ەمەس, قاعاز جۇزىندە دە, ناقتى ءىس-ارەكەتتە, زاڭدا جانە ونىڭ دۇرىس, ساپالى ورىندالۋىندا قولداۋ مەن ءتۇسىنۋدى قاجەت ەتەدى.
جازيرا امانگەلدى,
«ادامنىڭ ۇيلەسىمدى دامۋى ۇلتتىق ينستيتۋتى» كە اق
ستراتەگيا جانە كورپوراتيۆتىك باسقارۋ ءبولىمىءنىڭ مامانى
