قاسقا بيەنىڭ قۇلىنى

اركىمنىڭ-اق بالعىن بالالىق شاعىنان اۋىق-اۋىق ەسىنە ءتۇسىپ تۇراتىن ەرەكشە كورىنىستى ەستەلىكتەرى بولادى. كىم دە بولساڭ كەي ساتتە ءبارىن ۇمىتىپ, قيال قاناتىمەن سول ءبىر تاعدىرىڭنىڭ تاڭىنداي كەزىنە بارىپ-قايتقانداي بولاسىڭ. ونىڭ ءبىرى كەزىندە سەنىڭ بالالىق سەزىمىڭدى شات-شادىمان شاتتىققا بولەگەن, كەيبىرەۋى باۋىرىڭدى ەزە ەلجىرەتكەن دە…

مەنىڭ تۋعان اۋىلىم الاتاۋدىڭ ءبىر سىلەمى – شال تاۋىنىڭ ەتەگىندە شىعىستان باتىسقا قاراي سوزىلا قونىستانعان باۋ­-باقشالى مەكەن. تاۋداعى قارا ارشانىڭ قالىڭ وسكەن جەرىنە تۇسپا-تۇس. اتام ءا دەگەندە-اق اۋلەتىن ءدال سوعان كوزدەپ قونىس­تاندىرعان-اۋ, شاماسى. تاۋدىڭ باسقا جەرىندە بۇل اعاش وسپەيدى. اۋىلدان تومەن كەڭارقا جالپاق بەلەستەردە, ودان ارىرەك كوسىلە سەرپىلگەن جازىقتىقتاردا ەگىستىك القاپتارى تارتىپپەن ورنالاسقان, ال ودان ءسال بوس جەر قالسا, «مەنىكى» دەپ «تارتىپكە قارامايتىن» قىزعالداقتار جايعاسقان قۇيقالى دالا, تومەنىرەك بارىپ سۋسىعان ىستىق سارى قۇمدى مويىنقۇم جەرى ۇلاسادى. ەگىندى دە, قىزعالداقتى القاپتى قاق ءبولىپ وسى تۇنىپ تۇرعان تابيعاتقا ءتۇر-تۇسىمەن دە, تارس-تۇرس ەتكەن داۋسىمەن دە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ەرەكشە ءبىر شاپشاڭ دا اساۋ مىنەزىمەن تۇركسىب تەمىر جولىنىڭ كۇرە جولىندا پويىزدار تىنىشتىقتى بولە وتەدى. تەك دابىل بەرگەندەگى سوزىلىڭقى داۋسىنىڭ وسى كەربەز دالا بولمىسىمەن ۇندەستىگى بارداي.

بۇل ولكە – دارحان دالادان ىرىس-بەرەكەسىن تەرگەن ديحاننىڭ, ءتورت تۇلىگىمەن ساي-سالاسىن انگە بولەگەن مالشىنىڭ ەلى. تاۋىندا قارا ارشا مەن دالاسىندا الگى قىزعالداقتىڭ تاڭداپ وسكەن, ۇناتقان جەرى! بۇل ولكە – مەنىڭ جانە مەنىڭ زامانداستارىمنىڭ بالعىن شاقتارىنا كۋاگەر ءتاتتى مەكەن. بىزگە تاۋدىڭ تىلسىمعا تولا, تۇلا بويىندا ونەگەسى بيىك دانالىعىن, كەڭ پەيىلدى دالانىڭ دارحان مىنەزىن تەلىپ, ءومىر دەگەن قيلى تاعدىر ارقالاعان ساپارعا اتتاندىرعان – قۇت مەكەن.

اسىرەسە, ەسىمنەن كوكتەمى شىقپايدى! بۇل اۋىلعا كوكتەم سىي-سىياپاتىن اياماي ارقالاي, ارتىنىپ-تارتىنىپ, ەرەكشە ەنتەلەي كەلەدى, كورەر كوز تويماي قارايتىن, ءسوز جوق, كەرەمەت ماۋسىم! سارقىراعان تۇنگى بۇلاق سۋىنىڭ داۋسى دا, تۋعان ەلگە قايتىپ كەلىپ جاتقان قۇستاردىڭ ءانى دە, تولدەپ جاتقان ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءانى دە, شات-شادىمان جانداردىڭ ءانى دە سوندا. ماقپال تۇندەر باستالادى, دالادا ۇيىقتاۋعا جاتساڭ, اسپان سامساپ جىمىڭداعان, اندا-ساندا سىرعي اققان جۇلدىزدارىمەن ۇيقىڭدى بىرازعا دەيىن بەرمەي قويادى. وسى اسەم دە اسەرلى تابيعاتتىڭ مەنىڭ قۇرداستارىمدى ارمان جولدارىنا اتتاناردا تۇيسىگىڭە ءتۇيىپ  بەرگەن ونەگەسى كوپ ەدى…

بالبىراعان جەر انا جاۋقار جاڭبىردىڭ نۇرىن جۇتىپ الىپ, كوك مايسا قىر مەن جازىقتى بىردە سارى, بىردە كۇلگىن, بىردە قىزىل, بىردە اق تۇستەرگە بويايدى-اي كەلىپ! ال قىزعالداقتى شاشقاندا ۇلى جىبەك جولىمەن ءوتىپ بارا جاتقان جولاۋشىنىڭ ات باسىن تارتىپ, اۋزىن اشىپ قارامايتىنى قالمايدى! سىرتتان كەلىپ, ءبىرىنشى كورىپ تۇرعانداردى ايتپاعاندا, كۇندە كورىپ جۇرگەن بىزگە نە جوق دەيمىن, سىرت جاققا شىعا قالساق, ماقتانا ايتىپ تا قالىپ جۇرەمىز! تابيعاتتىڭ جاساندىلىقتان اۋلاق, كوكىرەگى وياۋدىڭ كورە الاتىن تامىلجىعان كوركى دەگەن وسى ەكەن عوي! ناعىز مەيىرىمى شەكسىز انا تابيعات! مەرەيلى انا ماۋسىم! تەك شال تاۋى عانا شالقايىپ, كوك تىرەپ, اق قار-كوك مۇزىن, عاجايىپقا تولى جارقاباقتارىن جارقىلداتىپ, كەيدە, مەنىڭ بالا كوزىمە  قاتال كورىنە مە ءوزى, قالاي؟…

اۋىل ادامدارى مۇندايدا قاربالاس, مال تولدەپ, الدى جايلاۋعا قونىس اۋدارا باستاعان, جەر بۋسانىپ, ەگىنشىلىك باستالىپ دەگەندەي. كىشكەنتاي بالالار بولساق تا ءبىزدىڭ دە «قولىمىز تيمەي جۇرەتىن» ماۋسىم. دالا كەزىپ وينايتىن كەز, قوزى-لاقپەن جارىساتىن, جاباعى-تاي مىنەتىن كەزەڭنىڭ باسى. شاما-شارقىمىز كەلگەندەرىمىز اتا-انامىزعا قولعابىس جاسايمىز. «ءداۋ ساي» دەيتىنبىز, اۋىلدىڭ تاۋ جاعىنداعى تەرەڭ سايدى. قارلى شىڭداردان اسىعا جارىسىپ كەلەتىن قوس بۇلاقتىڭ ارىنى سايابىرلاپ, سۋىنىڭ توعىساتىن تۇسى دا – وسى ساي. ول جەر – جازى-قىسى مالعا سۋات, بىزگە اپتاپ ىستىقتاردا شىقپاي شومىلاتىن توعان. جاعالاۋىندا قۇمداۋىتى بار, مايداي جۇمساق باتپاعىن دا ادەيىلەپ كەشەتىنبىز.

ءوستىپ جۇرگەندە اتامنان قالعان ەسىك پەن توردەي تورى قاسقا بيە قۇلىنداپ, ءتۇن ايتارلىقتاي قىسقارىپ, كۇن اجەپتاۋىر ۇزارعان كەزدە ۋاقىتىمىزدىڭ كوبى سول قۇلىنمەن ويناۋعا كەتەتىن. قۇلىنشاق قانداي سۇيكىمدى-اق, بىردە ەبەدەيسىز شالىنىپ قۇلارداي كورىنەدى, بىردە ال كەتتىك دەپ بىزبەن جارىسىپ, تەبىنە شاباتىن! كەيدە ەنەسىن اينالا جۇگىرەمىز, ال ءبىر ءسات  ۇزاپ كەتسەك, ەنەسى وقىرانىپ, قاۋىپ بار, ۇزاما! – دەگەندەي, ۇرەيلى داۋىس شىعاراتىن. ال ءبىز قۇلىن نە ىستەسە, سونى ىستەيمىز دەپ الەكپىز. ءبىزدى يىسكەلەپ, ۇيگە قاراي بەتتەگەنىمىزدە قيماي تۇرعانداي كۇي كورسەتەتىن دە, ارتىمىزدان ەرىپ, كىدىرىپ, ەرىپ, كىدىرىپ, بۇلار مەنى تاستاپ قايدا بارادى؟ – دەگەندەي قاراپ تۇرۋشى ەدى. كەشكە انام ۇسىنعان تاماقتى اش قاسقىرشا جارىسا جەپ, شارشاعاندىعىمىزدى ەندى سەزىپ, سۇرىنە قۇلايتىنبىز, ءارى قاراي ەشنارسەگە شامامىز كەلمەي, باتىرلارشا ۇيىقتايتىنىمىز سودان ەدى. ەسىل-دەرتىمىز تورى ەسەيسە – تاي بولسا, شال تاۋىنىڭ اڭعارلارىنا بارىپ, جابايى وسكەن جۋا تەرسەك, بالالارمەن كوكپار تارتىسساق دەيتىنبىز. بىردە ەسەكپەن, بىردە ۆەلوسيپەدپەن, كەيىنىرەكتە تاي-قۇلىنمەن تارتىساتىن كوكپارلارعا سالۋعا بىزدە نە بولۋشى ەدى: جىرتىق ەتىك, جارامسىز تەرى, تاستالعان تۇماقتاردى جۇلقي تارتىپ, ءبولىپ تاستايتىن كەزىمىز دە بولاتىن. جەڭىسكە دەگەن قيال تۇسىمىزدە دە جالعاساتىن. تاڭەرتەڭ كۇن شۋاعى مازالاعانشا جاتىپ, قوي-قوزىنىڭ داۋىسى ۇدەگەندە ويانۋشى ەك…

ءبىر كۇنى سونداي ءبىر تاڭداعى تازا اۋادا قاتار-قاتار ۇيىقتاپ جاتقان ءبىزدى: جەڭەشە, ءاااي, جەڭەشە! قاسقىر! قاسقىر شاپتى! – دەگەن ۇرەيلى داۋىس شوشىتا, تىتىركەنە وياندىق. بۇل اۋىل شەتىندە قوي تولدەتىپ جاتقان تۋىس اعامىز ەكەن. ءا دەگەندە ءوزى باعىپ جۇرگەن وتارعا قاسقىر ءتيدى مە ەكەن دەپ تۇسىندىك. كىلەڭ شيتتەي جان, شيكى وكپە بالالارمىز, ۇرەيلى حاباردان ەڭ كىشى ءىنىم باۋىرجان مەن قارىنداسىم مايرا جىلاپ تا جىبەردى. ۋقالاي اشقان كوزىمە ادەتتەگىدەي شال تاۋىنىڭ شىڭى كورىندى, جايشىلىقتا العاشقى كۇن شۋاعىمەن مۇزدىقتارى جارقىرايتىن جارتاستارى سۋ ىشىندە تۇرعانداي مۇنارلانىپ, سۇرلانىپ, سۇستى كورىندى. تاۋدان تومەن تۇسكەن سالقىن لەپ دەنەمدى مۇزداتىپ جىبەردى.

اتىپ تۇرىپ, تۇرا جۇگىردىك, الدىمىزدا انام فايزا مەن كورشى شوپان اعامىز قولدارىنا ايىر, تاياق الىپ جۇگىرىپ بارادى ەكەن. اۋىلدان شىعار-شىقپاستا, شەتكى شارباقتى قورشاۋدى اينالا بەرە اناداي جەردە ءارلى-بەرلى ارپالىسىپ جۇرگەن قاسقا بيە كورىندى, قاسىندا تورى قۇلىنى باۋىرىنا تىعىلادى, سيراقتارى ءدىر-ءدىر ەتىپ, قورىققانىنان ءبىر ورىننان قوزعالا الماي قالعان.  تاناداي ەكى سۇر ءبورى كەزەك ۇمتىلىپ, قۇلىندى الماقشى, اناسى ارتىنا كەلگەندى تەۋىپ, الدىنا كەلگەندى اياقتارىمەن تارپىپ, كەۋدەسىمەن قاعىپ قۇلىنىن قورعاۋدا. مال بولسا دا انا جۇرەكتى جاراتىلىس­تىڭ قاھار – قايراتتى باتىرعا اينالىپ كەتەتىنىن كورگەنىم وسى! كوكجالداردىڭ پىشاقتاي تىستەرى ءوزىن تاماقتاپ كەتەدى-اۋ دەگەن قورقىنىش مۇلدەم جوق. قويۋ دا ۇزىن قاپ-قارا قۇيرىق-جالى, ماڭدايىنداعى كەكىلى جالپ-جالپ ەتەدى. ۇلكەن-ۇلكەن تۇياقتارى تيگەن جەرىن قوپارىپ, توپىراقتى شاڭ ەتىپ بۇرقىراتادى. ارپالىس ءبىراز بولعان-اۋ, مويىن تۇسى اق كوبىكتەنىپ, الىپ دەنەسىن قارا تەر جاۋىپ كەتكەن. ارلان قاسقىرلارمەن ءبىرشاما ۋاقىتتاي جانتالاستا جالعىزدىق كورىپ جاتىر ەكەن, جانۋار!

ءبىز ءبارىمىز ايعايعا باسا جۇگىرىپ جاقىنداي كەلەمىز ەندى, سول ءسات, سول ءسات… بۇل جانتالاستىڭ ورنى تولماس وكىنىشكە ۇرىندىرار شەشۋشى كەزەڭ بولارى كىمنىڭ ويىنا كىردى دەيسىڭ؟… قاسقا بيە بىزدەن قورعان كۇتكەندەي نازارىن اۋدارىپ قالعان ساتتەگى, جالعىز دا سوڭعى مۇمكىندىكتى ءبىر ارلان قالت جىبەرمەدى-اۋ! اتتەڭ! جاس قۇلىننىڭ تاماق تۇسىنداعى قالىڭ ەتىن پىشاقپەن كەسكەندەي قاس-قاعىمدا وپىرىپ, قۇلاتىپ ۇلگەردى, ەكىنشى ارلان دا اۋزىن جامباس ەتتەن قانعا بويادى. شاراسىزدىقتان: «قۇداي-اي, ءولتىردى-اۋ اناۋ!» دەگەن انامنىڭ مال اناسىنىڭ قاسىرەت ءساتىن كورگەندەگى اششى داۋسى شىقتى. جاۋىنا جالعىز قۇلىنىن بەرىپ قويعانىنا وكىنگەن قۇلىننىڭ اناسى جەرگە سۇلاي بەرگەن بالاسىن موينىمەن وراي تىزەرلەي بەردى. ءتاتتى ەتكە قۇنىققان ەسسىز بورىلەردى كورشىمىزدىڭ تراكتورىنىڭ وتالعانداعى تارسىلداعان وقىس داۋسى ەستەرىن جيدىردى. قوس كوكجال يەن دالاعا بەت بۇرىپ, اسىقپاي جەلە جورتىپ جۇرە بەردى, ەشكىمنەن قورقۋ دەگەن ويلارىنا دا كەلمەيتىن سياقتى. تورى قۇلىننىڭ جاس ەتىنەن قارپىپ قالعان ولار ءالى دە قيماس سىڭايمەن ارتقا موينىن بۇرىپ, جورتا كەتىپ بارادى. اۋىزدارى جاق جۇندەرىنە دەيىن قانعا بويانعان, وزدەرى مەنىڭ بالا كوزىمە نەتكەن ءىرى ەدى!

جايشىلىقتا ءبىر-بىرىمەن جاۋشا ارپالىساتىن اۋىلدىڭ يتتەرى قاسقىرلارعا جاقىنداۋعا جۇرەكسىنىپ, ءبىز جاققا جالتاقتاي بەرە, بار بولعانى جارىسا اۋپىلدەپ, كىشكەنتايلارى شاۋىلدەپ, بورىلەردى شىعارىپ قانا سالدى اۋدەم جەرگە دەيىن. ءبىزدىڭ «قورعاۋشىلارىمىزدىڭ» اۋسەلەسى وسىنداي ەكەنىن ەندى عانا بىلدىك!

قايران, تورى قۇلىن! تەگىڭە تارتىپ, قاراقۇرىم قالىڭ سايگۇلىكتەردىڭ الدىندا الامان بايگەدە ماڭدايىنداعى جۇلدىزى جارقىراعان توپجارعان بولار ما ەدىڭ, الدە كوكپاردىڭ دوداداعى سەركەسىن سۋىرىپ الىپ شىعىپ, كومبەگە تاستار قازاناتتىڭ ناعىز ءوزى سەن بولار ما ەدىڭ, الدە تالاي ءدۇبىرلى جورعا جارىستاردىڭ الدىنداعى اقتاڭگەرى سەن بە ەدىڭ..؟!

وزىمنەن كىشىلەردىڭ جۇزدەرىندە ۇرەي, مەنىڭ جانارىم جاسقا تولىپ, ەشتەڭە كورە الماي, سەلتيىپ تۇرىپ قالىپپىن. قايران, انام! ول دا تىزەرلەپ, تۇيەشە شوككەن قاسقا بيەگە قاراپ, جاسقا تولا ءجۇزىن ورامالىنىڭ بۇرىشىمەن سۇرتكىلەپ ءجۇر. ەنتىگىپ جەتكەن تۋىس-كورشىلەر بىردەڭە دەپ دابىرلاسىپ جاتىر, ولاردىڭ سوزدەرىنەن ەشتەڭە ۇقپايتىندايمىن. كوزىمدى جەڭىممەن ءسۇرتىپ, قارا تەرگە مالىنعان قاسقا بيەگە ءبىر قارادىم دا ۇيگە بەتتەدىم. مەن ءۇشىن, مەنىڭ جاس جۇرەگىم ءۇشىن جانىمدى جاسىتارداي وقيعا بولدى بۇل! ۇنجىرعام ءتۇسىپ كەتكەن. اۋىلعا كىرەبەرىستەگى ۇيىمىزگە تايانعاندا, تاعى دا تاۋعا كوزىم ءتۇستى. ۇشار شىڭىنا دەيىن شىققان كۇننىڭ شاپاعىمەن انىق كورىنىپ, بىزگە جاقىنداپ كەلگەندەي! «ساعان نە بولعان سونشالىقتى, كوتەر كەۋدەڭدى! بۇل – ءومىردىڭ ءبىر ساباعى!» دەگەندەي كورىنىستى ۇقتىم, بويىمدى قالاي تىكتەپ العانىمدى بىلمەي قالدىم. ءدال وسى ساتتە «شالقاردان» (ەرتەمەن راديو سويلەپ تۇرعان, اكەم, انام ءبىز تىڭداسىن دەپ, ەرتەڭمەن قويىپ قويۋشى ەدى) قۇرمانعازىنىڭ «كىشكەنتاي» كۇيىنىڭ بۇلقىنبالى تۇسى ورىندالىپ تۇر ەكەن… تاۋدىڭ ءتىرى دانا قارتتاي  كورىنىسى, كۇيدىڭ جان تەبىرەنتەر قۇدىرەتى مەن ناقتى ءومىردىڭ مىنا بولمىسى – ۇشەۋىنىڭ ورتاسىندا, الاپات كۇيدە قالدىم…

بالا جۇرەگىم كوپ ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ ارپالىسۋدا: نەگە اكەم وسىندايدا قوي تولدەتۋگە باسقا جاققا كەتىپ, ۇيدە بولمادى, نەگە كورشىم انامدى شاقىرعانشا ءوزى جۇگىرە بەرمەگەن, اۋىلدىڭ كەرەمەت دەگەن يتتەرى نەگە تورىنى قورعاي المادى, نەگە قاسقا بيە ءبىز بارعاندا بىزگە جالت بۇرىلا قويدى ەكەن؟؟؟ نەگە, نەگە, نەگە؟! نەگەسى كوپ, جاۋابى از شىركىن, دۇنيە-اي! مۇمكىن ادام بالاسىنىڭ تىنىمسىز العا تالپىنىسى, قارا باسىنىڭ تاعدىرىنا ۇلەس ەتىپ العان ءتالىم-تاربيەسى مەن ودان شىققان شيرىعىپ-شيراۋى, «ەتى تىرىلىگىنىڭ» ويانۋى وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ شىعار…

كۇنى بويى قۇلىنىنان ايرىلعان بيەگە قاراۋمەن بولدىق. سۋاتقا جەتەكتەپ اپارامىز, بارعانىمەن, بۇلاق سۋىن ءسال ۇرتتاپ قانا قويادى, الدىنا جەم بەرسەك تە قارامايدى. ۇيدەن الىستامايدى, ءسال ءجۇرىپ توقتاپ, ءسال ءجۇرىپ توقتاپ, بويىن اۋىر وي باسقان ادامداي كۇيدە, دەل-سال. تەك ءبىز وعان قاراي ۇيدەن شىقساق بولدى, تورىنى جەتەكتەپ, ويناپ كەلە جاتىر ما ەكەن بۇل بالالار دەگەندەي, ۇمىتپەن جالت بۇرىلادى. وسى تۇرپاتىنا قاراپ تۇرۋعا ءداتىم بارمايدى! مەنىڭ قولىمنان كەلمەدى اتتەڭ, اجال قۇلىنىمدى العانشا مەنى نەگە المادى؟ – دەپ تۇرعانداي ونىڭ وكىنىش ارقالاعان انا جۇرەگى!

ءبىراز كۇن ءوتتى. مەن اكەمنىڭ تاپسىرماسىمەن اۋدان ورتالىعىنا بارۋ ءۇشىن اۆتوبۋسقا ءمىنىپ, اۋىلدان شىقتىم. تاۋعا قاراپ وسكەن دالانىڭ بالاسىمىز عوي, تاعى دا تاۋ جاققا جانارىم ەرىكسىز اۋدى. شىعىستان باتىسقا قاراي كارى قاراتاۋدى بەتكە الىپ سوزىلا تۇسكەن تاۋ شىڭدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەزەك الىپ ءجۇرىپ بارا جاتقانداي. ءومىر دە سونداي كەزەڭ-كەزەڭدى عوي, مەنىڭ دە ومىرىمدەگى ءبىر كەزەڭىم سىرعىپ, ارتتا قالىپ, ءاپ-ساتتە ەسەيگەن ءبىر كەزەڭىم باستالعانداي, ەسەيگەندەي بولىپ كەلەمىن.

ۋاقىت – ەمشى دەيدى. جىلدىڭ مىنا كوركەم كەزەڭى كوڭىلىڭدى الداماي قويمايدى. كوكوراي شالعىن بوكتەردە مىڭعىرعان مال كوكتەم مەزگىلىن انگە دە, سانگە دە بولەپ جاتىر. بىراق, ءوز انىنەن دە, سانىنەن دە ايرىلىپ, وسى انگە قوسىلا الماي جازىقتاۋ جەردە تەك قاسقا بيە جالعىز تۇر. جۇدەپ, قىرداي شوقتىعى مەن تارام-تارام قابىرعا سۇيەكتەرى انادايدان كورىنەدى. ەسىك پەن توردەي الىپ بيە كىشىرەيىپ كەتكەن بە دەيمىن؟! شىركىن, انا جۇرەكتى جانۋار-اي؟! ۋاقىت سەنىڭ دە جاراڭدى جازار دەپ سەنگىم كەلەدى!

بۇل – ءومىر! تاۋ باسىنداعى اق پەن قارانىڭ, جۇمساق ۇلپا قار مەن قاتتى تاس جاقپاردىڭ ارالاسقانىنداي.

بايقاسام, تاعدىرىما ءومىر شىركىن ءبىر ساباعىن وسىلاي دا بەرگەن ەكەن… ادام قۋانىشقا دا, رەنىشكە دە دايىن ءجۇرۋى كەرەك دەپ ءتۇيدىم.

قوش, مەنىڭ تورى قۇلىنداي بالعىن بالالىق شاعىم!

بەيىمبەت ۇسىپبەك