«ەۋرازيا جۇرەگىندە», «وي ءبولىستىم حالقىممەن», «قازاقستان جولى», «وزەكجاردى ويلار», «عاسىرلار توعىسىندا», «بەيبىتشىلىك كىندىگى», «تاۋەلسىزدىك بەلەستەرى», «تاريح تولقىنىندا», «تۋعان ەلىم – تىرەگىم», «قالىڭ ەلىم, قازاعىم», «ادىلەتتىڭ اق جولى»… مۇنىڭ ءبارى – قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى, ەلباسى, ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قالامىنان تۋعان تۋىندىلار. بۇل كىتاپتاردا ءتوتاليتاريزمنىڭ تاس قۇرساۋىندا بولعان قازاق جۇرتىنىڭ كەرمەك تىنىسى مەن قورعاسىنداي اۋىر كۇرسىنىسى بار-دى. سودان كەيىن, ەركىندىكتىڭ ءدامىن سەزىنگەن حالىقتىڭ تاۋ قوپارارلىق سەرپىنى مەن ىلگەرىلەۋ قادامدارى ايشىقتالعان. بۇل كىتاپتاردا ايبىنى بيىك اتا زاڭىمىزدىڭ ءۇنى, الاتاۋدان ارقاعا اسىققان استانا كوشىنىڭ ايقىش-ۇيقىش ءىزى, ازات ەلدىڭ ارايلى تاڭى مەن كۇنى جانە بار…
«عاسىرلار توعىسىنداعى» قارەكەت
تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىنان» باستاۋ العان اتا زاڭ ەگەمەن ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىمەن جالعاسپادى ما؟.. مەرەيلى كۇنى سول ەگەمەن ەلدى 2030-دىڭ شىڭىنا جەتەلەگەن ەلباسى كىتاپتارىن تاعى دا پاراقتاعانبىز. كوڭىلگە تۇيگەن وي كوپ, كوكىرەككە تۇسكەن ساۋلە ساراي اشادى, كوز الدىمىزعا كەلە قالعان سۋرەتتەر اسەرلى, جان تولقىتادى. 
نۇرسۇلتان نازارباەۆ اتا زاڭنىڭ شىم-شىتىرىق جازىلۋ تاريحى جايىندا, ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن تالاس-تارتىستار تۋراسىندا نەگىزىنەن «قازاقستان جولى» مەن «عاسىرلار توعىسىندا» كىتاپتارىندا كەڭىنەن توقتالىپتى. سوڭعىسىنىڭ «جول ايرىعىندا» تاراۋىنداعى مىنا جولدار قازاق كونستيتۋتسياسىنىڭ وڭايلىقپەن جازىلماعاندىعىن, قالاي قابىلدانعاندىعىن ايعاقتايدى. «مەن ەكونوميكالىق رەفورمالارعا كەرەكتى زاڭداردى قابىلدايتىن ماجىلىستەردىڭ كوبىنە قاتىستىم. ولاردى كوپ ادامدار تۇسىنگەن دە جوق, قابىلداعىلارى دا كەلمەدى. ماعان قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ ۇلتىمىز بەن رەسپۋبليكا حالىقتارىنىڭ مۇددەلەرىن قوزعايتىن ءاربىر بابى بويىنشا سويلەپ, قانداي دا بولماسىن ءبىر باعىتقا بىرجاقتى بۇرىلىپ كەتپەۋگە كۇش سالۋعا تۋرا كەلدى.
العاشقى كونستيتۋتسيا سونداي قىزۋ تالاس ۇستىندە قابىلداندى. مەنى, اسىرەسە, جەر, ءتىل, ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ سيپاتى ماسەلەلەرىنىڭ قالاي شەشىلەتىندىگى قاتتى تولعاندىردى. دەگەنمەن دە, كەڭەستەن كەيىنگى كەزەڭدەگى پارلامەنتتىك ەكى شاقىرىلىم ءبارىمىز ءۇشىن دە قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋدىڭ ۇلكەن مەكتەبى بولدى. بالكىم, كەمشىلىكتەردەن قۇرالاقان ەمەس شىعار. الايدا, قازاقستان مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن سالعان شەشىمدەر قابىلداندى. بۇل – ساياسي مامىلە مەكتەبى ەدى» دەيدى. سونىمەن قوسا, «…پاراسات جەڭىسكە جەتتى. جوعارعى كەڭەس وكىلەتتىگىن مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتۋعا قاتارداعى دەپۋتاتتار باستاماشى بولدى. 360 دەپۋتاتتىڭ 200-ءى ءوز وكىلەتتىگىنەن باس تارتپايتىندىقتارى جايىندا ارىز بەردى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ كۇيرەۋى جوعارعى كەڭەستى ءوزىن-ءوزى تاراتۋعا ءماجبۇر ەتتى.
پارلامەنتتىڭ ول قۇرامى جەكەلەگەن كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان, تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا ۇلكەن قىزمەت اتقاردى. ەڭ باستىسى – ەگەمەن مەملەكەتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. ول – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستاپقى كەزەڭىندەگى, ءسوزسىز, ساياسي-قۇقىقتىق جەتىستىگىمىز ەدى» دەپ ءبىر توقتالادى «عاسىرلار توعىسىندا».
مەملەكەت باسشىسى اتا زاڭدى جازۋدا وزىنە كومەكتەسكەن ازاماتتاردىڭ دا اتىن اتاپ, ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپتى. «ولار: ناعاشىباي شايكەنوۆ – زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور; باۋىرجان مۇحامەدجانوۆ, كونستانتين كولپاكوۆ – زاڭ عىلىمى كانديداتتارى. زاڭنىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىنىڭ ماماندارى. ارقايسىسى ءوز تاراۋلارىن زور جىگەرمەن جازىپ شىقتى» دەپ ويىن جالعايدى.
«قازاقستان جولىنداعى» قادامدارنەمەسە ەكى رەت تۇلەگەن باس قۇجات
ايتا كەتەرلىگى, قازاقستاننىڭ اتا زاڭى الەمدەگى ەڭ جاس كونستيتۋتسيالاردىڭ ءبىرى ەكەن. راسىندا, بۇكىل مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى ايعاقتايتىن, ەلدىكتىڭ باستاۋى بولىپ تابىلاتىن قۇجات ەندى عانا بوزبالا جاسقا تولىپ وتىر. ارينە, تاريح اۋقىمىمەن ايتقاندا, بۇل – از مەرزىم. دەسە دە, وسىنداي الماعايىپ زاماندا قازاقستاننىڭ اتا زاڭى ۋاقىتتىڭ سىنىنان سۇرىنبەي ءوتتى, ءوزىنىڭ زامان تالابىنا لايىقتىعىن جان-جاقتى دالەلدەدى. كوپ زەرتتەۋشىلەر قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسى الەمدەگى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەيتىن ەڭ ۇزدىك ەلۋ كونستيتۋتسيانىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتادى. بۇل ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدىڭ ۇلكەن الەۋەتىن بىلدىرسە كەرەك.
تاريحقا ءسال كەرى شەگىنسەك, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەڭ باستى قادامى كونستيتۋتسيانى قابىلداۋمەن تۇتاستاي بايلانىستى. بۇل تۋرالى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستان جولى» اتتى كىتابىندا بىلاي جازادى: «تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان كەيىن بىزگە بۇگىنگى ءومىر شىندىعىمەن جانە الداعى ۋاقىتپەن بىرگە قادام باسىپ, وتكەن ۇرپاقتىڭ ءىس-تاجىريبەسى مەن جارقىن بولاشاققا دەگەن سەنىمدى جيناقتاعان نەگىزگى زاڭ قاجەت بولدى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسى اشىق جانە دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋدىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن باياندى ەتۋگە ءتيىس بولاتىن». ءيا, ەل ەگەمەندىگىنەن كەيىنگى 1993 جىلى قابىلدانعان العاشقى كونستيتۋتسيا ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى ەڭ دەموكراتياشىل قۇجات بولىپ تابىلعان ەدى. مۇنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىنا كەلسەك, نەگىزگى قۇجات پرەزيدەنتتىڭ كورسەتكەن ماقساتى بويىنشا ءتورت باستى ماسەلەگە جاۋاپ بەرۋى جانە سوعان جاعداي جاساۋى ءتيىس بولاتىن. ونىڭ ءبىرىنشىسى – مەملەكەتتىك بيلىكتى باسقارۋدىڭ بارلىق جۇيەسىن نىعايتۋ, ەكىنشىسى – ەكونوميكالىق رەفورمانى جۇرگىزە وتىرىپ, ەلدى سول كەزدەگى تەرەڭ داعدارىستان شىعارۋ, ءۇشىنشىسى – جاس مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىن قالىپتاستىرۋ, ءتورتىنشىسى – ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن زاڭدىق نەگىزدەردى اتا زاڭدا كورسەتۋ. ەلباسى ەڭبەكتەرىندەگى جولدارعا سۇيەنسەك, جوعارىدا قامتىلعان ءتورت ماقساتتى شەشىپ بەرەتىن باپتار اۋەلگى كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىندا بارىنشا قامتىلماعان. پرەزيدەنت بۇل رەتتە تۇڭعىش كونستيتۋتسيا جوباسى اۋەلدەن-اق ەلىمىزدەگى ساياسي, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ۇدەرىستەن الشاق قالعانىن جازادى. ءسويتىپ, ۋاقىت وتە كەلە زامان اعىمى مەن سۇرانىسىنا قاراي, باس زاڭىمىزدىڭ كەيبىر تۇستارى نارىقتىق قوعامداعى وزگەرىستەرگە سايكەس بولماي شىققانى بايقالدى. سوندىقتان, اراعا ەكى جىل سالىپ, 1995 جىلى قازىرگى كونستيتۋتسيا قابىلداندى. وسىلايشا, تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىگىن ايقىنداعان اتا زاڭ ەكى قايتارا تۇلەدى. ويتكەنى, توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايى مۇلدەم باسقاشا بولاتىن.
اتا زاڭ اۆتورى – نازارباەۆ
كۇنى كەشەگى تاريحي وقيعالارعا جۇگىنسەك, جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداۋ قارساڭىندا ۇزاق مەرزىمدى قىزۋ جۇمىستار اتقارىلعان. پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ساراپشىلار كوپتەگەن الەم ەلدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالارىن, اسىرەسە, حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قابىلدانعاندارىن مۇقيات ساراپتاۋدان وتكىزگەن. «مەن ءوز باسىم تىكەلەي الەمدەگى جيىرما ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىن تالداپ, ولاردان كونسپەكتى جاساپ الدىم. ناتيجەسىندە, جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ قاجەتتىگى تۋرالى شەشىم قابىلداماس بۇرىن بىزدە بەسجىلدىق جيناقتالعان تاجىريبە بولدى. ءبىز سودان نەگىزگى باسىمدىقتاردى, ماقساتتاردى اجىراتىپ, ولارعا جەتۋدىڭ قۇرالدارىن ۇيرەندىك. كونستيتۋتسيانى قابىلداۋ قارساڭىندا ونداعان جىلدار بويى ازاماتتارىمىزدىڭ وي-ساناسىندا قوردالانىپ قالعان ستەرەوتيپتەردى جويۋ ءۇشىن, مەملەكەت پەن قوعامدى تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ بارىسىندا پايدا بولاتىن كوپتەگەن وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى پروبلەمالاردى شەشۋ ءۇشىن بىرنەشە جىلعا سوزىلعان تاباندى جۇمىستار اتقارۋعا تۋرا كەلدى. ءيا, كەيدە ءبىزدىڭ شەشىمدەرىمىز جارتىكەش, ىمىراشىل سيپاتتا دا بولدى. كەز كەلگەن جاڭا ىستە بولاتىنى سياقتى, قاتەلىكتەر دە جىبەرىلەتىن. وسىنىڭ ءبارى سول كەزدەردە انىق وتپەلى سيپاتتا بولعان مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن زاڭنامالىق قىزمەتتەردەن كورىنىس تاۋىپ وتىردى. بىراق, سول ءبىر قيىن-قىستاۋ جىلداردى ەسكە العاندا, ەلىمىزدى كۇردەلى الەۋمەتتىك كاتاكليزمدەرگە سوقتىرماي, امان ساقتاپ, الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ تەڭ قۇقىقتى مۇشەسى رەتىندەگى وسى زامانعى مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن نە كەرەكتىڭ ءبارىن ىستەگەنىمە, مەملەكەتتى قۇرۋعا قىزمەت جاساعانىما سەنىمدىمىن» دەپ جازادى ەلباسى كىتابىندا. سوسىن, 1994 جىلى ءوز قولىمەن ادىلەت مينيسترلىگىنە جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىن تاپسىرعان بولاتىن. ناق وسى ۇلگى-جوبا بۇگىنگى اتا زاڭىمىزدىڭ نەگىزىن قالاعان ەدى. ەندەشە, 1995 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيانىڭ دا باستى اۆتورى تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز.
شىندىعىندا, 1995 جىلعى كونستيتۋتسيانى تالقىلاۋ كەزەڭىندە ەلىمىزدەگى بەدەلدى زاڭگەرلەردەن بولەك, فرانتسيانىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ وكىلدەرى, وسى ەلدىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى, رەسەي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ەڭ بەدەلدى زاڭگەرلەرى جوبالىق جۇمىستىڭ جوعارى تالقىلاۋ شارالارىنا اتسالىستى. ايتا كەتەيىك, تاۋەلسىزدىك تاريحىندا تۇڭعىش رەت بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا سالىنعان دا, ەلدىڭ كوپتەگەن پىكىرى ەسكەرىلگەن اتا زاڭ دا وسى – 1995 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيا. بۇگىندە ايتىلىپ جۇرگەن رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك, باس قۇجاتتى تالقىلاۋعا 3 ميلليون 345 مىڭ ادام قاتىسىپتى. جۇرتشىلىق تاراپىنان ساراپتالعان 31 مىڭ 886 ۇسىنىس تۇسسە, سونىڭ 1100-ءى كونستيتۋتسيا جوباسىنا ەنگىزىلگەن. بۇل جونىندە ەلباسى «قازاقستاندىق جول», «عاسىرلار توعىسىندا» اتتى كىتاپتارىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازادى. «1995 جىلعى كونستيتۋتسيا تاقىر جەردە پايدا بولعان جوق. ول ەگەمەن قازاقستاندا كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس ورناتۋ ءۇشىن بۇرىننان جيناقتالعان تاجىريبەلەردى, سونداي-اق, ءبىزدىڭ جاعدايىمىزعا سايكەس كەلەتىن ەڭ پروگرەسشىل شەتەلدىك تاجىريبەلەردى بارىنشا تولىق پايدالانعان ەدى. سوندىقتان, كىمدە-كىم ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ رۋحى مەن ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنگىسى كەلسە, ونى جاساۋدىڭ, قالىپتاستىرۋدىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك» دەگەن.
قازىرگى ءھام ءومىر بويعى باستى مىندەتىمىز – قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ تىرەگىنە اينالعان كونستيتۋتسيانى قاتاڭ ۇستانۋ, قۇرمەتتەپ, قورعاۋ, ال ونىڭ ماڭىزدىلىعىن جوعالتپاي ساقتاۋ رەسپۋبليكامىزدىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ مىندەتى مەن پارىزى بولۋى ءتيىس.
اسحات رايقۇل
