يماندىلىق ءىلىمى – تاربيەنىڭ تۇنىعى

وسى اپتانى ءيىسى مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى مەرەكەلەرىنىڭ ءبىرى قۇربان ايتپەن باستادىق. اعايىن-جاماعاتتىڭ ارقا-جارقا بولىپ, اق تىلەك اقتارىسىپ, دۇعا جاساعانى ءوز الدىنا عيبرات. وسى كۇندەرى «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى ەلوردا اقساقالدارى مەن ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ناسيحاتتاپ, بابالار ۇستانىمىنا بەرىكتىك تانىتىپ جۇرگەن بىرقاتار ازاماتتاردىڭ باسىن قوسقان. دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى اڭگىمە-دۇكەندە يسلامنىڭ جاستار تاربيەسىندەگى ورنى, جات اعىمدارمەن كۇرەس جولدارى, قازاق الىپتارىنىڭ عيبراتتارى جانە وزگە دە وزەكتى دۇنيەلەر ءسوز بولدى. ءبىز قاۋزاعان ماسەلەلەرگە ءسىز دە كوز جۇگىرتىپ كورىڭىز, قۇرمەتتى وقىرمان!

قوناقتار:
ومىرزاق وزعانباەۆ – قر ارداگەرلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى, اكادەميك;
كەنجەبولات جولدىباي – قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى, قوعام قايراتكەرى, پۋبليتسيست:
ومار جالەل – فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى;
سەرىكزات دۇيسەنعازين – فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى, ايتىس اقىنى;
اعابەك قوناربايۇلى – قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى;
مارات بەكتازينوۆ – «نۇر استانا» ورتالىق مەشىتىنىڭ نايب يمامى.

ءتىلشى: قازىرگى قوعام تاربيەسى مەن يسلامنىڭ ىزگى امالدارىن, ياعني يماندىلىق شارتتارىن, ىزگىلىك يىرىمدەرىن قالاي قابىستىرىپ ءجۇرمىز؟ ءتول دىنىمىزبەن قاۋىشتىق دەسەك تە, وسى ماسەلە كەمشىن سياقتى عوي.

ومىرزاق وزعانباەۆ: ەلىمىزدە, يسلام الەمىندە ۇلىق مەرەكە تويلانىپ جاتىر. سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا بۇل مەرەكەگە ۇلكەن ءمان بەرىلۋدە. قۇربان شالۋ كەزىندەگى كورىنىستەردىڭ بارلىعى – ءتول دىنىمىزدەگى, اتا-بابا داستۇرىندەگى قۇندىلىقتار. ايت نامازىندا دا ازاماتتاردىڭ, اسىرەسە, جاستاردىڭ كوپ بولۋى حالقىمىزدىڭ اتا-بابا دىنىنە بەت بۇرعانىن كورسەتىپ وتىر. جانە ايتا كەتەرلىگى, وتكەن جىلى وسىندا وتىرعان ازاماتتار قاسيەتتى مەككەدە, نۇرلى مەدينادا بولعان كەزىمىزدە ءبىزدىڭ ءتورت جارىم مىڭ وتانداسىمىز وزدەرىنىڭ قاجىلىق پارىزىن ورىندادى. بۇل دا ۇلكەن كورسەتكىش دەپ ەسەپتەيمىن.

ءدىن – حالىقتى يماندىلىققا, ىزگىلىككە تاربيەلەپ كەلە جاتقان ۇلكەن وركەنيەت. ءبىز, ارينە, ۇزاق جىلدار بويى «قۇداي جوق», «ءدىن – اپيىن» دەگەن قاعيدالاردى ۇستانىپ, باعىتىمىزدى باسقا جاققا بۇرۋعا, قۇدايسىزدىققا تالاپتاندىق. سوڭعى جىلدارداعى تاۋەلسىزدىك ءوزىمىزدىڭ اتا دىنىمىزگە, قۇندىلىقتارىمىزعا, مادەنيەتىمىزگە, تاريحىمىزعا ۇلكەن بەتبۇرىس جاساتتى. وسىعان مۇمكىندىك بەرگەن دەربەستىگىمىزدىڭ جيىرما بەس جىلدىعى قارساڭىندا استانانىڭ سيمۆولى «بايتەرەكتىڭ» تۇبىندە باس قوسىپ, وسىنداي ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەلەرگە تاعى دا ءبىر وي جۇگىرتىپ, پىكىر جارىستىرىپ وتىرمىز.
ۇرپاق تاربيەسىندە يسلام ءدىنىنىڭ ۇلەسى ەرەكشە دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى, اسىل دىنىمىزدە كوپتەگەن قۇندىلىقتار بار. وكىنىشكە قاراي, ءبىر ۇرپاق سونداي قۇندىلىقتاردان كوز جازىپ قالدى. جاراتۋشى ۇلى اللانىڭ, ونىڭ جەردەگى ۇلىق ءدىنى دۇنيەگە كەلگەن مەككەدە, ونىڭ نىعايعان جەرى مەدينادا پايعامبارىمىز مۇحاممەد ۇرپاق تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. بۇل قاسيەتتى قۇران كىتابىمىزدا دا, ارداقتى پايعامبار حاديستەرىندە دە ەرەكشە ايتىلادى. ەندى ءبىز دە مۇنى ءوز تاربيە قۇرالدارىمىزدا پايدالانۋىمىز قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.
يسلامنىڭ ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى مىسالدارىن بىلاي ايتۋعا بولادى:
«مەككە مەنەن مەدينا جەردىڭ ۇشى,
الىس ساپار دەيدى عوي بارعان كىسى.
اتا مەنەن اناڭدى قۇرمەتتەسەڭ,
مەككە بولىپ كەتەدى ءۇيدىڭ ءىشى»
دەيدى شال اقىن. قانداي ورىندى ايتىلعان جانە اتا-اناسىن, ادامنىڭ قوس اۋليەسىن ارداقتاۋى ايرىقشا ءمارمار شارۋا. ءبىز ەگەر ۇرپاق تاربيەسىندە جاستاردى اتا-اناسىن قادىرلەيتىن دارەجەگە جەتكىزە بىلسەك, بۇل – جەتىستىك.

كەنجەبولات جولدىباي: الدىمەن ومەكەڭنىڭ ءسوزىن جالعاي كەتسەم, تاۋەل­سىزدىكتىڭ جيىرما بەس جىلى ىشىندە ءبىز جاڭا, دەربەس مەملەكەت قۇردىق. ول مويىندالدى, قالىپتاستى دەپ تە جاتىرمىز. بىراق, مەنىڭ ويىمشا, ءبىز ءالى دە قالىپتاسۋ ۇستىندەمىز. بۇگىنگى كۇنى جاڭا زاماننىڭ, جاڭا ەلدىڭ, جاڭا ازاماتتارىن قالىپتاستىرۋ قاجەت. جانە وسى باعىتتا جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. بىرەۋ ءبىلىم بەرۋدە, بىرەۋ باسقا دا تىرشىلىكتەرىن جاساۋدا. ايتەۋىر, ماقسات بىرەۋ عانا.

ومەكەڭ دۇرىس ايتتى, ءبىز بۇرىنعى جەتپىس جىل بويى قانداي جاعدايدا ءومىر سۇردىك. دىننەن, ادامنىڭ ەڭ قاجەت نارسەسىنەن ءوزىمىزدى ءوزىمىز ايىرىپ تاستاعانداي كۇيگە ۇشىرادىق. مۇنى سول كەزدەگى ساياساتتىڭ اسەرى دەسەك تە, جۇرەگىندە يمانى بار ادام ونى ساقتاپ قالىپ جاتتى. ونى اتا-انالارىمىزدان, كەيبىر قاريالاردان كوردىك تە. سونىڭ اسەرىنەن بولسا كەرەك, تامىرىمىزدى ساقتاپ قالدىق. وسى تۇرعىدان جاڭاشا تاربيەنى قولعا الۋ – وتە ماڭىزدى جانە قاجەتتى. الاش ارىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ 1926 جىلى شىققان «تاربيە» دەگەن ماقالاسى بار. «رۇم حالقىن مىقتى قىلعان – تاربيە. ەسكەندىر حاكىمدى دانىشپان قىلعان – سوكراتتىڭ تاربيەسى. نەيروندى زالىم قىلعان دا – اريستوتەلدىڭ قاتە تاربيەسى. ءىستىڭ ۇقىپتىلىعى, اۋىزبىرشىلىك تە – تاربيەدەن» دەيدى وندا اۆتور. مىنە, ادامدى تۇزەيتىن دە, بۇزاتىن دا – تاربيە. ال ءدىني تۇرعىداعى تاربيەنىڭ ماڭىزى وتە زور. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ جاستارمەن جۇمىسىن دا قوس قولداپ قولدايمىن.

قازاقتا «جامان ادام – قۇدايشىل, تاماعى جوق ادام – ورازاشىل, جۇمىسى جوق ادام – نامازشىل» دەگەن ءسوز بار. ادام قيىنشىلىققا تاپ كەلسە, قۇدايشىل بولىپ كەتەدى. بارىنە قۇدايدى كىنالايدى. كەيبىر ادامدار بار, مەشىتتە ۇيىقتايدى, مەشىتتە تۇنەيدى. ويتكەنى, باسقا جۇمىسى جوق ونىڭ. بىلايشا ايتقاندا, ول – قوعامنىڭ ماسىلى. بىراق ءوزىن دىنمەن بۇركەمەلەيدى. ال ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ءدىننىڭ پايدالى ەكەنىن ايتۋ. 

ال بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءدىني تاربيە باعىتىنداعى ورنى قانداي دەيتىن بولساق, بارلىعى كەرەمەت, ءتورت قۇبىلاسى تەڭ دەپ ايتا سالۋعا ەرتەرەك. دەيتۇرعانمەن, اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولمايدى. اسىرەسە, سوڭعى كەزدەرى وسى ماسەلەگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. مۇنى ۇلكەن جۇمىستىڭ باسى دەپ ەسەپتەيمىن. اسىرەسە, ءدىني باسقارما باق-پەن تىعىز بايلانىستا دەسەم, قاتەلەسە قويماسپىن. دەسە دە, بۇگىنگى كۇنى ءبىز كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىپتى ناسيحاتتاۋ ماسەلەسىندە الەۋمەتتىك جەلىنىڭ مۇمكىندىگى تولىقتاي پايدالانىلماي كەلەدى. ەسەسىنە, كەرى اعىمداعى كۇشتەر بۇل تۇرعىدا بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىر. مۇمكىن, وسى تاقىرىپ بويىنشا تۇراقتى جۋرناليستەر پۋلىن قمدب-نىڭ جانىنان جاساقتاۋ قاجەت شىعار. جاڭادان قۇرىلعان ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى ءوز سالاسى بويىنشا بىلىكتى جۋرناليست مامانداردى دايىنداۋ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جاتسا دا قۇبا-قۇپ. جاڭادان قۇرىلعان مينيسترلىك بۇل ۇسىنىستى قولدايدى دەگەن سەنىمدەمىن.

ءتىلشى: تاربيەنىڭ ءبىر جەمىسى كوركەم مىنەز ەمەس پە؟ يسلام ۇستانىمدارى دا مۇنى قۇپتايدى. الايدا, ءدال قازىرگى تاڭدا قۇبىلاعا قاراپ تىزە بۇككەن جاستاردىڭ اراسىنان وسى قاسيەتتى بايقاۋ قيىنداۋ…

مارات بەكتازينوۆ: ءدىن ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق, ءدىن دەگەنىمىز دارەت الۋ مەن جاينامازدىڭ اراسىنداعى ءدىني راسىمدەردىڭ جيىنتىعى ەمەس. ءدىن – بۇتىندەي ادام بالاسىن ەكى دۇنيەدە دە باقىتتى قىلاتىن اللا تاعالانىڭ بىزگە بەرگەن كەرەمەت قاعيداسى, ەرەجەسى, مەيىرىمى. كەزىندە مۇحاممەد پايعامبارىمىزدان ساحابالار كەلىپ سۇرايدى: «يا, راسۋلاللا! ءدىن دەگەنىمىز نە؟» دەپ. سوندا پايعامبارىمىز: «ءدىن دەگەنىمىز – كوركەم مىنەز» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. شىن مانىندە, ءدىننىڭ جالپى ماقساتى – ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردى كەمەلدەندىرۋ, ءوزىن جەتىستىككە جەتكىزۋ.

تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا, پايعامبار زامانىندا ون ادام دىنگە بەت بۇراتىن بولسا, سونىڭ توعىزى مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ كوركەم مىنەزىنە ءتانتى بولىپ, ەرىكسىز دىنگە كەلگەن ەكەن. ءدىننىڭ ەڭ ءبىرىنشى مىندەتى تاربيە بولعاندىقتان, وسىلاي جالعاسا بەرەدى.

ەندى جاستار ماسەلەسىنە كەلەر بولساق, اللاعا شۇكىر, قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە, سونىڭ ىشىندە باس قالادا دىنگە بەت بۇرعان جاستارىمىزدىڭ كوپتىگى قۋانتادى. وسى ماسەلەنى ەسكەرە وتىرىپ, باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلى قمدب جانىنان ارنايى جاستار ءىسى ءبولىمىن اشتى. قازىر بارلىق وبلىستا جاستارمەن جۇمىس ىستەيتىن ماماندار بار.

اتا-انا ماسەلەسىنە كەلسەك, جۇماق – اتا-انانىڭ تابانىنىڭ استىندا. اتا-انانىڭ ريزالىعى – اللانىڭ ريزالىعى. سوندىقتان, وسى ماسەلەنى جاستار اراسىندا كوبىرەك ناسيحاتتاعانىمىز ابزال. قۇراننىڭ كوپتەگەن جەرىندە «ماعان عانا قۇلشىلىق قىلىڭدار, ماعان عانا سيىنىڭدار جانە اتا-اناعا جاقسىلىق جاساڭدار» دەپ, وزىنە قۇلشىلىق ەتۋمەن قاتار, اتا-اناعا دەگەن مەيىرىمدى وزىمەن قاتار قويادى. ناماز وقۋ, ورازا ۇستاۋ, زەكەت بەرۋ, قاجىلىققا بارۋمەن پارا-پار اتا-انانىڭ رازىلىعىن تانۋ – يسلام ءدىنىنىڭ بەرىك قاعيداسى. ارينە, اتا-اناعا دەگەن قۇرمەتتى جاستار اراسىندا ءجيى ناسيحاتتاساق, قارتتار ۇيىندەگى قاراۋسىز قالعان قارتتارىمىز, تاعى باسقا ولقىلىقتار بولماس ەدى دەپ ويلايمىن.

سوڭعى كەزدە مەنىڭ شاكىرتتەرىمنىڭ ءوزىن وزىمە قارسى قويىپ قوياتىن اقىندار پايدا بولدى. وسىنىڭ ءبارى قايدان شىعادى؟ مەن ءبىر شاكىرتپەن جۇمىس ىستەسەم, ولار ون ادام بولىپ مەنىڭ شاكىرتىممەن جۇمىس ىستەيدى. بۇل – قاۋىپتى ماسەلە. جانە مەنىڭ شاكىرتتەرىمنىڭ كوبى – جازبا اقىندار, مىنبەردە جۇرگەن ازاماتتار. ءبارى دەپ ايتا المايمىن, ءىشىنارا كەتىپ جاتقاندار بار وزگە اعىمعا. ولاردىڭ ءسوزى اينالاسىنا ءوتىمدى. ەرتەڭ ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىز باسقا اعىمعا كەتىپ قالاتىن بولسا, ونى قايتارۋ قيىن بولادى.

ءتىلشى: يسلامدى قازاقتان, قازاقتى يسلامنان اجىراتىپ الا المايمىز. ويتكەنى, بابالارىمىز اسىل ءدىندى داستۇرىمەن ۇيلەستىرگەن, قابىستىرعان. الايدا, بۇگىنگى يسلامنىڭ بابا جولىنان اجىراپ, الشاقتاپ بارا جاتقانى بايقالادى. ءتىپتى, اعا بۋىننىڭ كەيبىرى جاستاردىڭ يماندىلىققا جاپپاي بەت بۇرۋىنان قورقا باستاعانىن ايتىپ جاتادى. بۇل – جات اعىمداردىڭ قازاقستانعا عانا ەمەس, جارتى الەمگە دەندەتكەن قورقىنىشى. ەندى ءبىز جاستارىمىزدىڭ دىندارلىعىن قولداي ءتۇسۋىمىز كەرەك پە, الدە, از-ماز «تەجەۋ» كەرەك پە؟

ومار جالەل: حالىقتىڭ كوڭىلى دەگەن وتە نازىك. كەلگەن قاۋىپتى بىردەن سەزىپ قويادى. قازاق حالقى يسلام دىنىنە ءاۋ باستان سىن كوزبەن قاراعان. قازاقتا «جامان ادام – قۇدايشىل, تاماعى جوق ادام – ورازاشىل, جۇمىسى جوق ادام – نامازشىل» دەگەن ءسوز بار. ادام قيىنشىلىققا تاپ كەلسە, قۇدايشىل بولىپ كەتەدى. بارىنە قۇدايدى كىنالايدى. كەيبىر ادامدار بار, مەشىتتە ۇيىقتايدى, مەشىتتە تۇنەيدى. ويتكەنى, باسقا جۇمىسى جوق ونىڭ. بىلايشا ايتقاندا, ول – قوعامنىڭ ماسىلى. بىراق ءوزىن دىنمەن بۇركەمەلەيدى. ال ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ءدىننىڭ پايدالى ەكەنىن ايتۋ. يسلام ءدىنىنىڭ سوتسيولوگياسى وتە جاقسى دامىعان. وندا شاكارىم اتامىزدىڭ ۇلەسى وتە زور. ماسەلەن, ول «شىن اقىلمەن تاپپاعان ءدىن – ءدىن ەمەس, جىندىلىق» دەيدى. جاستاردىڭ جىندانىپ جۇرگەندىگى سول, اقىلمەن تاپپاعاندىقتان ءدىندى. ايتەۋىر, جۇرت بارىپ جاتىر مەشىتكە, ولار دا بارۋدا, جۇرت جىعىلىپ جاتىر ساجدەگە, ولار دا جىعىلۋدا. قازىرگى زامانداستارىمىز «بۇلاي ءدىن ۇستاعانشا, ەلىمىزدىڭ اتىنا كىر كەلتىرىپ, اتا-اناسىن زار يلەتىپ, وتباسىن ويرانداپ سيرياعا اتتانعانشا, ءدىن ۇستاماعان جاقسى» دەيدى. دۇرىس ايتادى. ءبىز وسىعان نازار اۋدارماي ءجۇرمىز.

يمام رابباني: «ەگەر ادامنىڭ اقيداسى دۇرىس بولماسا, ول شايتتاننىڭ اسكەرىنە اينالادى» دەيدى. قازىرگى ۋاحابيستەردىڭ شايتاننىڭ اسكەرىنە اينالىپ وتىرعانى, اقيدالارىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىنەن. ولاردىڭ اقيدالارى وزدەرىن قولداماعانداردى ءولتىرىپ, مۇلكىن تاركىلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. «كىمدە-كىم ءبىزدى قولداماسا, ولاردى ولتىرۋگە بولادى. ولار مۇشىرىكتەن دە جامان» دەيدى. «كىمدە-كىم اقيداسى دۇرىس بولىپ, بىراق امالى دۇرىس بولماسا, ول دىننەن شىعىپ كەتەدى» دەيدى. ال شىن­دىعىندا, اقيداسى دا, امالى دا دۇرىس بو­لىپ, احلاعى دۇرىس بولماسا, ول ءدىن پايدا بەرمەيدى.

نەگە مىنەزى بەرىك ادامنان كەڭەس وكىمەتى قاتتى قورىقتى؟ ويتكەنى, وكىمەت ورناعانعا دەيىن ءۇش ءجۇز سەكسەن كوتەرىلىس بولعان ەكەن, ولاردىڭ دەنىن يشاندار باسقارعان. ويتكەنى, ولاردىڭ مىنەزى دۇرىس بولعان, جالعان دۇنيەگە ساتىلماعان, پارا الماعان. مىنە, سودان باستاپ, مەدرەسەلەردە احلاق, ياعني مىنەزدى تۇزەۋ ىلىمىنە تىيىم سالىنعان.

اباي اتامىز نەگە مىقتى؟ ول احمەت ريزا مەدرەسەسىندە وقىعاندا وسى احلاق ءىلىمىنىڭ يەلەرىن جاتقا سوققان.
«فيزۋلي, شامسي, ءسايحالي,
ناۋاي,ساعدي, فەردوۋسي,
قوجا حافيز – بۋ ھامماسى
ءمادات بەر شاعيري ءفارياد»
دەيدى. بۇلاردىڭ ءبارى – احلاق ءىلىمىنىڭ يەلەرى. مۇنى دىندە «تاساۋف» دەيدى, ءبىز سوپىلىق ءىلىمى دەپ ءجۇرمىز. مىنەزدى تۇزەتۋ ءىلىمى دەگەن – وسى.
«يمامدار عيباداتتان ءسوز قوزعاعان,
ءحۋسنيزان مەن يماندى ءبىلدى ويلاعان.
يماننىڭ تازالىعىن جاقسى ۇقتىرماي,
سىرتىن قانشا جۋسا دا, ءىشى وڭباعان.
اللا ءمىنسىز اۋەلدەن, پايعامبار حاق,
مۋمين بولساڭ, ۇيرەنىپ, سەن دە ۇقساپ باق»
دەيدى اباي تاعى. ءبىز قايدان, نە ىزدەپ ءجۇرمىز؟ ءبارى مولدىرەپ تۇر عوي مۇندا.
يمان – جاڭعاقتىڭ سىرتى سياقتى. كەشەگى زۇلىمدىق جاساپ, ايەلدەردىڭ قارنىن جارىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى «ءلا ءيلاھا, يل اللا» دەپ ايتادى. ال سول جاڭعاقتىڭ ىشىندە يادروسى بار, ياعني, وزەگى, ءدانى. ول جوق بولسا, قۇر جاڭعاق. سول جاڭعاقتىڭ ىشىنە بويلاتاتىن مىنەز تۇزەتۋ ءىلىمى – احلاق. ەگەر ادام يماندى تىلمەن عانا ايتىپ قويماي, جۇرەككە ەنگىزسە, ول مۇسىلماننان مۇمىنگە اينالادى. ءمۇمىن – يمان كەلتىرۋشى, شىناي مۇسىلمان. ءبىز وسى قاعيدانى ۇستانىپ, اينىماۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ناتيجەسىن كورەمىز.

قۇراندا «حۋدجرات» دەگەن سۇرە بار. سوندا باداۋيلەر مۇحاممەد پايعامبارعا «ءبىز ءمۇمىن بولدىق» دەپ ايتتى دەيدى. سول كەزدە اللا تاعالا پايعامبارىمىزعا ءۋاھي تۇسىرەدى. «ەي, مۇحاممەد, ولارعا ايت, سەندەر تەك قانا مۇسىلمان بولدىڭدار, ءالى ءمۇمىن بولعان جوقسىڭدار, يماندارىڭ جۇرەككە كىرمەدى» دەيدى. ماحامبەت تە: «مۇسىلماندىق كىمدە جوق, تىلدە بار دا, دىلدە جوق» دەگەن. مىنە, بۇل وتە قاۋىپتى, ويتكەنى, ول بىرەۋ پارا بەرسە نەمەسە قورقىتسا, ءدىنىن ساتىپ جىبەرەدى. ماسەلەن, بىرەۋ يوگوۆا, بىرەۋ كريشنايت, بىرەۋ باسقا دا جات اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتىپ قالىپ جاتىر. نەگە؟ ويتكەنى, يمانى «تىلدە بار دا, دىلدە جوق». ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز: «مۇسىلمانشىلىق نەدەن بولادى؟ ۋاعداعا وپالى بولۋمەن بولادى» دەيدى. بۇل – ۋادەگە ادالدىق.

…بەلگىلى اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ گەرمانياعا بارىپ كەلگەن سوڭ: «ەي, اڭعالدىق, اڭعالدىق, التىننىڭ ۇستىندە وتىرىپ, بىرەۋدىڭ كۇمىسىنە تاڭعالدىق» دەپ ايتىپتى. مەن دە ءوزىمىزدىڭ اڭعالدىعىمىزعا جانىم كۇيەدى. بىزدەگى مۇسىلماندىق ءىلىمى دەگەن تۇنىپ تۇرعان تاربيە عوي.

ءتىلشى: سەرىكزات اعا, ەندى سىزدەن سۇراساق, ءتول ءدىنىمىزدى دامىتۋدا ايتىس اقىندارى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى دەپ ايتا الامىز. دەسە دە, كەيبىر ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ سوڭعى جىلدارى كەۋدەسىندە يمان بولعانىمەن, سوزىندە كۇمان بار سىقىلدى ما؟ ال اقىننىڭ ءسوزىنىڭ بۇزىلۋى مۇقىم الاشقا زيانىن تيگىزەدى.

سەرىكزات دۇيسەنعازين: نەگىزى قۇراندا اقىندارعا بايلانىستى ءتۇس­كەن «ءاش-شۋعارا» اتتى سۇرە بار. «اقىندارعا ازعىندار ەرەدى, بىراق يمان كەلتىرگەندەردەن ەمەس» دەيدى. سوندىقتان, قۇراننىڭ وزىندە اقىنداردىڭ قوعامداعى ءرولى انىقتالعان. قازىر بىزگە كەلىپ جاتقان اعىمداردىڭ كوبى الدىمەن اقىنداردى «ۇستاپ» جاتىر. وزدەرىڭىز دە بايقاپ جۇرگەن شىعارسىزدار, بۇل جەردە ەشكىمدى كىنالاۋعا حاقىمىز جوق. دەگەنمەن, كەيبىر اقىندارىمىز ءتاڭىر ءدىنىن قايتادان اكەلۋدى اڭسايدى.

ءبىزدىڭ باستى ماقسات – يسلامدى دۇرىس ءتۇسىندىرۋ. ءبىز كەزىندە تىزگىندى بوساتىپ الدىق. ەكى تىزگىندى قاتار ۇستاماعاننىڭ كەسىرىنەن ءارتۇرلى اعىمدار كىرىپ كەتتى ەلىمىزگە. ونى تازالاۋدىڭ ءوزى قازىر قيىن بولۋدا. مەملەكەتتىك ماسەلەگە دەيىن كوتەرىلدى. ونىڭ زيانىن كوردىك.

ءوزىمنىڭ تۇسىنىگىمدە, اقىنداردىڭ ءبارى ءبىر باعىتتا ءجۇرۋى كەرەك. ولاردىڭ قوعامعا اسەرى كۇشتى بولعاندىقتان, ارتىنان كوپ ادام ەرەدى. اقىندار دەگەنىمىز – ايتىس اقىندارى عانا ەمەس, جازبا اقىندارى, جۋرناليستەر دە كىرەدى. سوڭعى كەزدە, كەيبىر جۋرناليستەردىڭ باسقا باعىتتا جۇرگەنىن بايقاپ ءجۇرمىن. ولاردىڭ دا اقىندار سياقتى قوعامعا اسەرى كۇشتى. ءتۇرلى سايتتار اشىپ الىپ, وندا ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتادى. ونى وزدەرى دۇرىس دەپ ويلايدى, سەنەدى.

قازىر ۇلكەن بۋىن ءوتىپ بارا جاتىر. كوبى كەڭەستىك سەنىممەن. ولاردى تۇسىنەمىز. سوندىقتان ەلگە ۇلگى بولاتىن اعالارىمىزدى, قايراتكەرلەرىمىزدى پايدالانىپ, جاستاردى تاربيەلەۋىمىز كەرەك. ۋاقىت وتەدى, كەتەدى. تەك دانالارىمىزدىڭ ءسوزى قالادى. سونى جەتكىزەتىن كىمدەر؟ الدىڭعى بۋىن اعالارىمىز, قايراتكەرلەرىمىز. وسى كىسىلەردىڭ جانە بەدەلدى اقىنداردىڭ اۋزىمەن ايتىلعاندا عانا جاستارعا پايداسى بار. وسى ماسەلەدە بۇگىنگى باسقوسۋدىڭ بەرەرى مول دەپ ويلايمىن. ءدىني باسقارماعا ءوتىنىش رەتىندە ايتارىم, بابالارىمىزدىڭ ءسوزىن كوپ پايدالانۋ كەرەك. اباي, شاكارىم اتالارىمىز كەرەمەت تۋىندىلارىن حاديستەن العان. سونى ولەڭگە اينالدىرىپ, كوركەم فورمادا ادەمى جەتكىزگەن.

سوڭعى كەزدە مەنىڭ شاكىرتتەرىمنىڭ ءوزىن وزىمە قارسى قويىپ قوياتىن اقىندار پايدا بولدى. وسىنىڭ ءبارى قايدان شىعادى؟ مەن ءبىر شاكىرتپەن جۇمىس ىستەسەم, ولار ون ادام بولىپ مەنىڭ شاكىرتىممەن جۇمىس ىستەيدى. بۇل – قاۋىپتى ماسەلە. جانە مەنىڭ شاكىرتتەرىمنىڭ كوبى – جازبا اقىندار, مىنبەردە جۇرگەن ازاماتتار. ءبارى دەپ ايتا المايمىن, ءىشىنارا كەتىپ جاتقاندار بار وزگە اعىمعا. ولاردىڭ ءسوزى اينالاسىنا ءوتىمدى. ەرتەڭ ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىز باسقا اعىمعا كەتىپ قالاتىن بولسا, ونى قايتارۋ قيىن بولادى.

ءتىلشى: تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءتول مادەنيەتىمەن, داستۇرىمەن, دىنىمەن, جالپى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمەن قاۋىشقان قازاقستاندا يسلامعا بەت بۇرۋ وتە ۇلكەن سەرپىنمەن ەتەك الدى. سودان بەرگى ۋاقىتتا ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ ىلگەرىلەۋى مەن دامۋى جونىندە وي قوزعاساق.

اعابەك قوناربايۇلى: ەلباسى 2006 جىلى الەمدىك ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ قۇرىلتايىندا كوكەيدە جۇرگەن ماسەلەنى كوتەرىپ ەدى: «بۇقارالىق اقپارات قۇرال­دارى باسقا دىندەگىلەردىڭ قاسيەتتى سەزىم­دەرىن قورلاۋدى ۇشىندىرا تۇسسە, وندا بۇل جۋرناليستەردىڭ ەرتە مە, كەش پە ءوز نانىمدارىنىڭ قورلانۋىمەن بەتپە-بەت كەلەتىنى ايقىن بولادى. بىرەۋ ءۇشىن قاسيەتتى نارسە باسقا بىرەۋ ءۇشىن ءازىل نەمەسە كەلەمەج تاقىرىبى بولماۋى كەرەك. بۇل – قاراپايىم قاعيدا, وكىنىشكە قاراي, ونى جۋرناليس­تەر مەن ساياساتشىلار ءجيى بۇزادى». راس, ءبىز كەيدە يسلام, يمام, مەشىت دەگەن ۇلى ۇعىمداردى سەنساتسياعا اينالدىرىپ, ءوز ءدىنىمىزدى, ءوز نانىم-سەنىمىمىزدى قالايشا قورلاپ جاتقانىمىزدى بىلمەي دە, سەزبەي دە قالامىز. جۋىردا بەدەلدى ءبىر سايتتا «مەشىتتىڭ بۇرىنعى يمامىنا قاتىستى سوت ۇكىمى شىقتى» دەگەن تاقىرىپتا اقپارات جاريالاندى. ول يمامدىققا دەيىن دە, كەيىن دە بىرنەشە مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولعان, ءتۇرلى سالادا جۇمىس ىستەگەن. مۇنداعى بار ماسەلە يمام سوزىنە تىرەلىپ تۇرعانداي. بۇرىنعى يمامدىق قىزمەتىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا نە قاتىسى بار دەگەن ويلار دا مازالايدى. ءدىن قىزمەتكەرى «ءسۇرىنىپ» نە «تۇشكىرىپ» قويسا, سونى سەنساتسياعا اينالدىرىپ, ارانداتۋشى اقپارات تاراتۋعا بەيىم باق وكىلىنىڭ بۇل ارەكەتىن ءوزىنىڭ ار-ۇياتى مەن نامىسىنا قالدىرىپ قويعانىمىزبەن, جۇرتتىڭ جادىندا جاعىمسىز وي ۇيالايدى ەكەن. العاشقى جالعان اقپارات, تەرىس پىكىر تۋدىراتىن جاڭالىق قاشاندا بۇقارانىڭ نازارىندا, ساناسىندا قالادى. ءجۇز ارگۋمەنت نەمەسە ءجۇز فاكتى سول ءبىر وتىرىكتىڭ ورنىن باسا الماي قالاتىن جاعدايلار دا بولادى. سوت ۇكىمى شىقپاي جاتىپ, قاستەرلى ۇعىمداردى, ءدىن قىزمەتكەرلەرىن جاقسىلىققا «قيماي», جاماندىققا جول اشۋىمىز, اسىعىستىقپەن بايىبىنا بارماي, ارانداتۋشى اقپارات تاراتۋىمىزدىڭ سوڭى ءوزىمىزدىڭ وپىق جەۋىمىزگە, كىرشىكسىز دىنىمىزگە كۇيە جاعىپ قويۋىمىزعا اكەپ سوعادى. يسلام – كەمەل ءدىن. كەمشىلىك – پەندەگە ءتان. الايدا, پەندەنىڭ از-كەم كەمشىلىگىن ايداي الەمگە پاش ەتۋ ابىروي اكەلە قويماس. بىرەۋدى جاماندىققا قيساق, مۇسىلمانشىلىعىمىز قايدا قالماق؟!

ءبىزدىڭ ايتايىن دەگەنىمىز – ءدىن نازىك ماسەلە بولعاندىقتان بۇل تاقىرىپقا بايسالدى قاراۋ ءلازىم, اسا جاۋاپكەرشىلىك قاجەت. سەنىم – ادامعا قايرات بەرەتىن كۇش ءارى پەندەنىڭ ەڭ ءالسىز تۇسى دەۋگە بولادى. بىرەۋدىڭ سەنىمىن قورلاۋدان ارتىق قيانات جوق شىعار.

ءدىني كوزقاراستار قايشىلىعى پايدا بولعاندا كەيبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جەتەكشىلەرى ەكى جاقتىڭ پىكىرىن بىردەي ۇسىنامىز دەگەندى العا تارتىپ, داۋلاسىپ جۇرگەندەردى «شارشى الاڭعا» شاقىرىپ, ال ەندى «ءبىرىڭ ءولىپ, ءبىرىڭ قال» دەگەندەي, پىكىرتالاستى توبەدەن تاماشالاپ تۇرادى. ەكى جاق ءبىر-بىرىنە بازىناسىن ايتىپ, مامىلەگە كەلسە مەيلى-اۋ. قوس تاراپتىڭ قولداۋشى وقىرماندارى «شارشى الاڭ» سىرتىندا (ماقالانىڭ استىنا پىكىر جازىپ) ءوزارا «توبەلەستى» باستاپ كەتەدى.

سالدارىن ايتا بەرسە – سۇمدىق. ال باق باسشىسى جاۋاپكەرشىلىكتەن بۇرىن سايتتىڭ نەمەسە گازەتتىڭ تانىلا بەرۋىن تىلەيتىنى بايقالادى. قانشاما جۇرەكتەر «جارالاندى», قانشاما عايبات سوزدەر ايتىلدى, قانشاما جاقسى ويلار جامان سوزبەن بىلعاندى دەسەڭشى… اقپارات سالاسىنداعى وسىنداي ۇرەيلى ءۇردىس ونسىز دا بولىنۋگە «بەيىم» تۇراتىن ءبىزدى ودان سايىن بولۋگە ىقپال ەتىپ جاتقانىن نەسىنە جاسىرايىق؟! اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ايتىس-تارتىستى ىزدەپ ءجۇرىپ جاريالاۋدىڭ ءجونى وسى ما؟

«جاقسى سويلە نەمەسە ۇندەمە» دەگەن پايعامبار ونەگەسى بار. وسى حاديس تۇيسىكتە جاڭعىرىپ تۇرسا قانەكەي!

ءتىلشى: ءبىراز ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا ۇڭىلدىك, تۇيتكىلدى دۇنيەلەردى دە وي تۇكپىرىنەن شىعارعان جايىمىز بار. «اقشامدا» ايتىل­عان اقيقاتتى» قورىتىندىلاۋدى وقىرمان الدىنا توسساق…
اڭگىمەلەرىڭىزگە كوپ راحمەت!

گۇلميرا ايماعانبەت