وسىدان 28 جىل بۇرىن قازاقستان ەلورداسىن اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى تاريحي شەشىم قابىلداندى. بۇل كۇندە ساۋلەتتى دە سۇلۋ شاھار – استانا رەسپۋبليكامىزدىڭ ىسكەرلىك قانا ەمەس, عىلىمي, مادەني ورتالىعىنا اينالىپ وتىر. سودان بەرى ەركە ەسىلدىڭ بويىنا قونعان ەلوردانىڭ رۋحاني, مادەني دامۋىنا كوپتەگەن ەل ازاماتتارى ۇلەس قوسىپ كەلەدى. سولاردىڭ قاتارىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور امانگەلدى قۇسايىنوۆ تا بار ەدى.
ول 1992 جىلدان باستاپ س.سەيفۋللين اتىنداعى تسەلينوگراد پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى لاۋازىمىنا تاعايىندالىپ, جوعارى وقۋ ورنىنىڭ باسشىسى رەتىندە وزىنە سەنىپ تاپسىرىلعان مىندەتتەردى مۇلتىكسىز اتقارىپ, اسا تاجىريبەلى ءارى بىلگىر ۇيىمداستىرۋشى ەكەنىن كورسەتتى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى بولاشاق ەلوردا – اقمولادا قۇرىلعان ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە قىزمەتكە كەلۋىم 1996 جىلدىڭ قازان ايى ەدى. ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى امانگەلدى قۇسايىنوۆ 80-جىلدارى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازمۋ-دىڭ پرورەكتورى كەزىندە ءبىزدى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ اسپيرانتتارى رەتىندە ءبىلىپ, قامقور بولىپ, اقىل-كەڭەسىن بەرىپ جۇرەتىن ەدى. جالپى, سول جىلدارى ا.قۇسايىنوۆ ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمىندا ىسكەرلىگىمەن, ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمەن ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان بولاتىن.
بۇرىنعى بىلەتىنى بار, ءارى سەنىم ارتقانى بولۋ كەرەك, امانگەلدى اعامىزدىڭ شاقىرۋىن قابىل الىپ, اقمولا قالاسىنا الماتىدان قونىس اۋداردىق. بۇعان دەيىن اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە (بۇرىنعى قازپي) دوتسەنت قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن ەدىم.
ۋنيۆەرسيتەتكە كەلگەن بەتتە رەكتور بىردەن تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى قىزمەتىنە تاعايىنداپ, قىزمەتكە كىرىسىپ تە كەتتىك. اقمولا (بۇرىنعى تسەلينوگراد) مەنىڭ قازمۋ-دى بىتىرگەننەن كەيىنگى العاشقى وقىتۋشىلىق قىزمەتىمدى باستاعان قالام بولاتىن.
جاڭا قۇرىلعان ۋنيۆەرسيتەتتە قىزمەتتى باستاعان كەزدەگى بايقاعانىم, سول كەزدەگى قارجىلىق داعدارىسقا, كۇندەلىكتى ومىردە ورىن العان قيىنشىلىقتارعا قاراماستان ادامداردىڭ ءوز ىسىنە بەرىلە جۇمىس ىستەۋى, وقۋ عيماراتتارىنداعى تازالىق, رەتتىلىك دەر ەدىم.
ءار دۇيسەنبى كۇنى بارلىق دەكانداردىڭ قاتىسۋىمەن رەكتورات وتىرىسى وتەتىن. وندا اعىمداعى ماسەلەلەر قاراستىرىلىپ, اپتادا جوسپارلانعان ىستەر تۋرالى حابارلاما جاسالاتىن. ءماجىلىس 30-40 مينۋتتان اسپايتىن. وسى كۇنى ساعات ەكىدەن تورتكە دەيىن جەكە سۇراقتار بويىنشا كەلۋشىلەردى قابىلداۋ ۋاقىتى. بارلىق رەكتورات مۇشەلەرى, قىزمەت باسشىلارى, دەكاندار ءوز جۇمىس ورىندارىندا بولۋى مىندەتتى بولاتىن. كۇندەلىكتى جۇمىس ىرعاعى, وقۋ-تاربيە پروتسەسى وسى بىرقالىپتى ءجۇرىپ جاتتى.
ۋنيۆەرسيتەت باسشىسى جاس ۋنيۆەرسيتەتتە سول كەزدىڭ وزىندە-اق رەسمي جاڭا استانانىڭ جوعارى مارتەبەلى قوناقتارىن: تمد جانە شەتەل مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارىن, باسقا دا جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردى لايىقتى قارسى الۋدى ۇيىمداستىرا ءبىلدى. سونداي-اق استانانىڭ تۇساۋكەسەرى سياقتى كوپتەگەن ساياسي-مادەني ماڭىزداعى كوپشىلىك شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا, جالپى جاڭا ەلوردانىڭ زاماناۋي ۇلتتىق-مادەني كەلبەتىن قالىپتاستىرۋعا قالا اكىمدىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
دەسەك تە, قانداي كەزەڭدە دە تىعىرىقتان شىعار جول تابا بىلەتىن پروفەسسور ا.قۇسايىنۇلىنىڭ ءومىر جولى وڭاي بولعان جوق. سوناۋ قيىن-قىستاۋ زاماندا دۇنيەگە كەلگەن ساتتەن جازىقسىزدان «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» اتانسا, ەرەكشە قابىلەتى مەن تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە حالىققا جاناشىر, قامقورشى تۇلعا بولىپ قالىپتاستى.
ءوزىنىڭ «ءومىر يىرىمدەرى» اتتى ەڭبەگىندە: «اۋىلدا «حالىق جاۋىنىڭ» سەمياسى بولۋدىڭ قانشالىقتى قيىندىعىن, ازاپتىلىعىن, ادىلەتسىزدىگىن تەك باسىنان وتكىزگەن ادام سەزىنەدى. قايعى دا, قۋانىش تا وتەدى عوي, تەك جازىقسىز جازانىڭ كوڭىلدە ءزىلى, وكىنىشى قالادى ەكەن» دەپ بالالىق شاعىنداعى اۋىر كورىنىستەردى كوز الدىمىزعا كەلتىرەدى. ايتسە دە, اۆتور قۋانىشىنان رەنىشى, باقىتتى ساتتەردەن گورى مۇڭدى شاقتارى وتكەن تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتىنان ءبىر ساتتە اينىماعانىن كەلەسى جولداردان انىق بايقاتادى.
«تۋعان جەردىڭ ءوزى تۇگىل تابانعا كىرەتىن تىكەنەگى دە ماعان قىمبات, مەن ءۇشىن ودان ادەمى دە, سىمباتتى دا جەر جوق» دەپ ازاماتتىق پوزيتسياسىن بىلدىرەدى. «مەن ءۇشىن ۇلگىلى – ءومىر مەكتەبىم, بولاشاعىمنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان قاسيەتتى جەر, ادامگەرشىلىگىمنىڭ رۋحى, جىرىمنىڭ دا, سىرىمنىڭ دا قاينار كوزى» دەپ تۋعان اۋىلعا دەگەن ىستىق ىقىلاسىن تانىتادى.
بار بايلىقتىڭ بىلىمدە ەكەنىن ەرتەدەن سەزىنىپ وسكەن ا.قۇسايىنۇلى مەكتەپتە ۇزدىك وقىعان. كەڭەس مەكتەپتەرىندە وزات وقۋشىلاردى ءداستۇرلى تۇردە وتكىزەتىن پيونەر, كومسومول قاتارىنا «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» رەتىندە قابىلدانبايدى. ادىلەتسىزدىكتى جاستايىنان سەزىنسە دە, جىگەرى مۇقالمادى. بويىنداعى اكەنىڭ قانىمەن, انانىڭ سۇتىمەن كەلگەن تەكتىلىگىنەن تانباي, قيىندىققا مويىماي, ءومىر جولىنداعى بەلەستەردەن جول تابا ءبىلدى.
1956 جىلدىڭ كۇزىندە پاۆلودار پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىنە وقۋعا ءتۇسىپ, 1962 جىلى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە ءبىلىمىن جالعاستىرادى. پەداگوگيكالىق ۋچيليششەدەگى وقۋىن بىتىرگەن سوڭ ارنايى جولدامامەن ەڭبەك جولىن تۋعان اۋىلى ۇلگىلىدەن باستايدى. مەكتەپتە ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي, اۋىل بالالارى ءۇشىن سپورت سەكتسياسىن اشىپ, ناتيجەسىندە اۋداندىق سپارتاكيادا دا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جۇلدەمەن ورالعانىن اۆتور ماقتانىشپەن ەسكە الۋشى ەدى. جالپى, امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ سپورتقا دەگەن بەيىمدىلىگى ۋچيليششە قابىرعاسىندا جۇرگەندە-اق بايقالسا كەرەك, جاتتىقتىرۋشىسىنىڭ سپورتتىق جارىستارعا قاتىستىرۋى شاكىرتىنە ۇلكەن سەنىم ارتقانى دەپ بىلەمىز. سەنىم اقتالدى, ا.قۇسايىنۇلى 1960 جىلى چيتا قالاسىندا وتكەن رەسپۋبليكالىق جاستار قۇراما قومانداسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ, سپورت شەبەرى اتانادى. سول كەزدىڭ وزىندە-اق, سپورتتى «سالاۋاتتى ءومىر سالتى» دەپ بىلەتىن امانگەلدى قۇسايىنۇلى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى بولىپ تۇرعاندا دا قىزمەتكەرلەرىن سپورت الاڭىنا جيناپ, ءتۇرلى سپورت جارىستارىن ۇيىمداستىرىپ, سپارتاكيادالارعا بەلسەنە قاتىناستىرىپ, سپورتقا ەرەكشە نازار اۋدارعانىن وسى كۇنى ارىپتەستەرى ءجيى ەسكە الادى.
«ازامات جولى – ار جولى» دەپ بىلەتىن ا.قۇسايىنۇلى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا جۇرگەندە وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋ ءۇشىن اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ, ۆەتنام حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا ءوز ۇلەسىن قوسىپ, 1965 جىلى «ەرلىگى ءۇشىن» جانە «ۇلى وتان سوعىسىندا فاشيستىك گەرمانيانى جەڭۋدىڭ 20 جىلدىعىنا» ارنالعان مەدالدارىمەن ماراپاتتالادى. ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇرىپ, قوعامدىق جۇمىستارعا دا بەلسەنە قاتىسىپ, ستۋدەنتتەردىڭ كاسىپوداق بيۋروسىن باسقارادى, ستۋدەنتتەردىڭ قۇرىلىس وتريادتارىنا ۋنيۆەرسيتەت بويىنشا باسشىلىق جاسادى.
وقۋدا ۇزدىك, قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە قاتىساتىن پاتريوت-ستۋدەنت ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سوڭ 1973-1976 جىلدارى اسپيرانت, اعا وقىتۋشى, 1976-1982 جىل ارالىعىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, دوتسەنت, 1982-1987 جىلدارى پرورەكتور, 1987-1992 پروفەسسور قىزمەتتەرىن اتقارادى.
2000 جىلدان باستاپ ا.ق.قۇسايىنوۆ قر-دىڭ جوعارى اتتەستاتتاۋ كوميتەتىنە باسشىلىق جاسادى, مۇندا دا ول وسى باقىلاۋشى ورگاننىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ قانا قويماي, عىلىم سالاسىن باقىلاۋ جۇيەسىن قۇرىپ, قازاقستاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. 2004 جىلدان باستاپ تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور ا.ق.قۇسايىنوۆ ى.التىنسارين اتىنداعى قازاق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولدى. ول قازاقستان قوعامىن جاڭعىرتۋ جاعدايىندا ءبىلىم بەرۋدى جەتىلدىرۋ بويىنشا, الەمدىك تاجىريبە نەگىزىندە جانە ۇلتتىق ءداستۇر مەن قۇندىلىقتاردى ەسكەرە وتىرىپ, عىلىمي ىزدەنىستەرىن جالعاستىردى.
ا.قۇسايىنوۆ 2007 جىلدان باستاپ ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ باسشىسى بولدى. ايتا كەتۋ كەرەك, اتالعان ينستيتۋت – استاناداعى تۇڭعىش مەملەكەتتىك ەمەس جوعارى وقۋ ورنى. ارينە, جوعارى وقۋ ورنىن قۇرۋ, ونى قالىپتاستىرىپ, اياعىنان تىك تۇرعىزۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ءبىلىم سالاسىنىڭ بەلدى ۇيىمداستىرۋشىسى ا.قۇسايىنوۆ جۇمىستىڭ جۇيەسىن تابا بىلەتىن بىلىكتى مامان كادرلارىمەن بىرگە بار قيىندىقتى ارتتا قالدىرىپ, ينستيتۋتتى بەدەلدى جوعارى وقۋ ورنىنا اينالدىردى. ءبىلىم سالاسىندا جارتى عاسىردان استام ەڭبەك ەتكەن رەكتوردىڭ ۇستانىمى قوعام سۇرانىسىن قاناعاتتاندىراتىن قۇزىرەتتى ماماندار دايارلاۋ بولدى. ينستيتۋت ساياساتى – ساپالى ءبىلىم بەرۋ, دايىنداعان مامانداردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ. وسى باعىتتا ءوز قىزمەتىن جۇرگىزە وتىرىپ, جوعارى وقۋ ورنى پەداگوگيكالىق باعىتتا ۇستاز ماماندىقتارىن دايارلايتىن بىردەن-ءبىر ءبىلىم ورداسى ەكەندىگىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. كەزىندە ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستيتۋتى اسپيرانتۋرا, ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس ارقىلى جوعارى بىلىكتى پەداگوگ-ماماندار دايارلاپ, ەلىمىزدە ءبىلىم سالاسىنىڭ دامۋىنا لايىقتى ۇلەس قوسىپ كەلگەن بولاتىن. بۇگىنگى تاڭدا وسى ءداستۇر جاڭا جاعدايدا ءوز جالعاسىن تاۋىپ, جاڭا بۋىن وقۋلىقتارىنىڭ تالابىنا ساي, پەداگوگيكالىق ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى دايىندالىپ, زامان تالابىنا ساي مۇعالىم ماماندارىن دايىنداۋ قولعا الىنعان. ماسەلەن, استانا قالاسىنىڭ بىرنەشە مەكتەپتەرىندە پەداگوگيكا, شەتەل تىلدەرى, قازاق جانە ورىس فيلولوگياسى كافەدرالارى وزدەرىنىڭ فيليالدارىن اشىپ, مەكتەپتەرگە ناقتى بەتبۇرىس جاساۋدا. ماقسات – زامان تالابىنا ساي مۇعالىمدەردى دايارلاۋ. وسى ىستەرگە باعىت-باعدار بەرۋشى دە تاجىريبەلى ۇستاز, ينستيتۋت رەكتورى ا.قۇسايىنوۆ ەدى.
«تاۋەلسىزدىك زاماننىڭ باستى قاعيداسى ىنتىماقتاستىقتا» دەپ بىلەتىن باسشى شەتەلدىك جانە وتاندىق جوعارى وقۋ ورىندارمەن, عىلىمي ورتالىقتارمەن ىسكەرلىك ىنتىماقتاستىق ورناتىپ, حالىقارالىق وقۋ جانە اكادەميالىق ۇتقىرلىق نەگىزىندە ستۋدەنتتەرمەن الماسىپ, ماشىقتانۋلار وتكىزۋ دە قولعا الىندى. جالپى, جوعارى وقۋ ورىندارىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ, تاجىريبە الماسۋدىڭ ماڭىزى زور. قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا وقىتۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرى, يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانىسقا ەنگىزىپ, ءبىلىم دەڭگەيىن حالىقارالىق دەڭگەيگە جەتكىزۋ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى سانالدى.
«قولىڭنان كەلسە, كىسىگە جاقسىلىق جاسا, قياناتتان اۋلاق ءجۇر» دەگەن انا وسيەتىن بويىنا دارىتقان امانگەلدى قۇسايىنۇلى ستۋدەنتتەردىڭ جان-جاقتى دامۋىنا, ءتىپتى الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلاردان شىققان بالالاردىڭ وقۋ اقىسىن جەڭىلدەتىپ, الاڭسىز وقۋلارىنا جاعداي جاسادى. ءتۇرلى ماسەلەمەن الدىنا كىرگەن ستۋدەنت بولسىن, ينستيتۋت قىزمەتكەرى بولسىن, شارۋاسىن شەشىپ, جاقسىلىق جاساۋعا ارقاشان جاقىن بولدى. ەڭ باستىسى, اينالاسىنا جايلى اتموسفەرا قالىپتاستىرىپ, الاڭسىز وقۋعا, الاڭسىز جۇمىس ىستەۋگە جاعداي تۋعىزدى. بۇل كۇندە ەاگي ستۋدەنتتەرىنىڭ حالىقارالىق, رەسپۋبليكالىق ءتۇرلى وليمپيادا, عىلىمي جوبا, كونفەرەنتسيا, سپورتتىق جارىستاردان سىرت قالماي, جوعارى كورسەتكىشتەر كورسەتۋى, مەملەكەتتىك ەمەس جوعارى وقۋ ورنىنىڭ دا باسەكەگە قابىلەتتى, تياناقتى, ساپالى ءبىلىم بەرە الاتىنىن كورسەتتى. ا.قۇسايىنۇلىنىڭ قارىم-قابىلەتى ارقاسىندا 20 جىلدان استام تاريحى بار اتالعان وقۋ ورنى گۋمانيتارلىق سالا بويىنشا كاسىبي ماماندار دايىنداپ, ءبىلىم كەڭىستىگىندە لايىقتى ورىندى يەلەنىپ وتىر.
جوعارى مەكتەپتەگى قىزمەتىمنىڭ 20 جىلدان استام كەزەڭى امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ جانىندا, ونىڭ باسشىلىعىمەن, ۇستازدىعىمەن جالعاستى. قىزمەتتەگى تالاپشىلدىعىمەن قاتار, ول اينالاسىنا ءاردايىم قامقور بولا دا ءبىلدى. ينستيتۋت ۇجىمىندا بىرنەشە جىل ابىرويلى قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ۇستازدار, قىزمەتكەرلەر امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ نازارىنان ەشۋاقىتتا تىس قالعان ەمەس. ولار مينيسترلىكتىڭ, جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ ماراپاتتارىنا يە بولدى (مەملەكەتتىك ەمەس جوو-لاردا سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي). باسشىمىزدىڭ وسىنداي كوپشىل, بارىنە بولسىن دەگەن شىنايى قاسيەتى كەزىندە ۇجىم تاراپىنان ۇلكەن سىيلاستىققا, بۇل كۇندەرى ۇمىتىلماس قيماستىققا ۇلاستى.
سانالى عۇمىرىن عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ, جوعارى مەكتەپتىڭ دامۋىنا ارناپ, وتانىمىزدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە لايىقتى ۇلەس قوسقان امانگەلدى قۇسايىنۇلى بۇگىندە 80-ءنىڭ بيىك بەلەسىنە شىعار ەدى. امانگەلدى قۇسايىنۇلىنىڭ جارقىن بەينەسى ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ماڭگى ساقتالادى.
قادىر احمەتوۆ,
ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ پرورەكتورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
