كيبەرقاۋىپسىزدىك كۇللى الەم ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. سەبەبى تەحنولوگيا قارىشتاپ دامىعان سايىن حاكەرلەر جەكە ادامداردىڭ دەرەكتەرىنە عانا ەمەس, ءىرى كومپانيالار مەن رەسمي ورگانداردىڭ سايتتارىنا دا شابۋىل جاساي باستادى. بۇل رەتتە قازاقستان دا كيبەرقاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋدا. كيبەرقاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ, الاياقتاردان قورعانۋ – ەل تىنىشتىعىن ساقتاۋدا اسا ماڭىزدى.
الاياققا تۇساۋ بار, ەگەر ۋاقىتىندا حابارلاسا…
دەرەكتەر قاۋىپسىزدىگىنە تونەتىن قاۋىپ – ازاماتتاردىڭ عانا ەمەس, مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە جاسالعان شابۋىل. سوندىقتان, اقپاراتتاندىرۋ سالاسىنداعى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك (كيبەرقاۋىپسىزدىك) – ەلەكتروندىق اقپاراتتىق رەسۋرستاردىڭ, اقپاراتتىق جۇيەلەر مەن اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ سىرتقى جانە ىشكى قاۋىپتەردەن قورعالۋ جاعدايىن قامتاماسىز ەتۋ, ماڭىزدى سالا.
قر ءىىم كريمينالدىق پوليتسيا دەپارتامەنتى كيبەرقىلمىسقا قارسى كۇرەس ورتالىعىنىڭ باستىعى, پوليتسيا پودپولكوۆنيگى جاندوس ءسۇيىنباي. «شاعىم بويىنشا تەكسەرەسىزدەر مە؟» دەگەن ساۋالىمىزعا ساراپشى بىلاي جاۋاپ بەردى.
– ءار شاعىم بويىنشا تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز. ينتەرنەت-الاياقتىق بولسا, ارىزدا كورسەتىلگەن مالىمەتتەر بويىنشا, شاعىمدانۋشىنىڭ ايتۋىنا وراي اقشا اۋدارىلعان ەسەپ شوتتاردى تەكسەرەمىز. ەڭ وكىنىشتىسى سول – تۇرعىندار الاياقتاردان الدانعانىن وتە كەش حابارلايدى. ءبىر اپتادان سوڭ, ءبىر ايدان سوڭ ول قارجى شەتەلگە شىعىپ كەتكەسىن تىم كەش ايتاتىنى قىنجىلتادى. ايتپەسە, ءبىر كۇننىڭ ىشىندەگى ۇرلانعان اقشانى سول كۇنى بانك ارقىلى بلوكتاپ, قايتارۋعا مۇمكىندىك بار. ول جاعىنان العاندا, بىزدە مول تاجىريبە بار. قارجى شەتەل اسپاۋى ءۇشىن جەدەل قىزمەتكە تەزىرەك حابارلاسىپ, ءمان-جايدى انىقتاسا, الاياقتارعا تۇساۋ جاساپ, شۇعىل قۇرىقتاۋعا دا بولادى. قازاقستان اۋماعىندا الاياقتارعا كومەكتەسىپ وتىرعان توپتىق قىلمىس وكىلدەرى بار, ولاردىڭ كوبى جۇمىسسىز, ينتەرنەت ارقىلى جەڭىل پايدا تابۋدى كوزدەيدى. ادامدار وسىنداي الاياقتاردىڭ ارباۋىنا ءجيى تۇسەدى. ولار شەتەلدەگى سىبايلاستارىنا سيم كارتا الىپ جىبەرەدى نەمەسە وزدەرىنە كارتا تىركەپ, ونى سول الاياق جەمتىكتەستەرىنە سالىپ جىبەرەدى. وسىنداي ارەكەتتەرمەن ازاماتتارىمىز قىلمىستىق ارەكەتتەرىمەن ۇستالىپ, جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋدا. ولارعا قر قىلمىستىق كودەكسiنىڭ 190-بابى بويىنشا ەكىنشى بولىگىنىڭ ءتورتىنشى تارماعىنداعى «الاياقتىق» بويىنشا ينتەرنەت-الاياقتىق ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك كوزدەلگەن, – دەيدى ساراپشى جاندوس ءسۇيىنباي.
اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك (كيبەرقاۋىپسىزدىك) قاتەرلەرى تۋرالى حالىقتىڭ حاباردار بولۋ كورسەتكىشتەرى 2018 جىلى 62,9 % بولسا, 2021 جىلى
75 %-دى, 2022 جىلى 77,4 %-دى قۇراعان
– شەتەلدەگى ارىپتەستەرىمىزبەن بىرلەسكەن ءىس-شارالار جۇرگىزىپ جاتىرمىز, مىسالى, بىلتىرعى جىلى ۋكراينا جاقتان كوبىنە ءبىزدىڭ ازاماتتارمەن بىرلەسىپ, ءتۇرلى الاياقتىق ارەكەتتەرگە بارعانداردى قۇرىقتادىق. دنەپر قالاسىندا 40 ادام ۇستالدى, ءبىز دە سول جاقتا ىسساپارمەن بارىپ, الاياقتاردى ۇستاۋ وپەراتسياسىنا قاتىستىق. مۇنداي ءىس-شارالار ۇنەمى جۇرگىزىلىپ تۇرادى.
قانداي شارالار قولدانىلادى؟
– الاياقتار شەتەلدە وتىرىپ الىپ ارنايى باعدارلامالىق جاساقتامالاردى پايدالانىپ, ءبىزدىڭ ازاماتتارعا تەلەفون ارقىلى حابارلاسادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تسيفرلىق دامۋ, يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىمەن بىرلەسىپ, جالعان نومىرلەر ارقىلى ادامدارعا قوڭىراۋ شالاتىن تەلەفونداردى بۇعاتتاۋدى جۇزەگە اسىرامىز. قازىرگى تاڭدا ارنايى جۇيە ەنگىزىلىپ, فەيك نومىرلەر ارقىلى حابارلاساتىن الاياقتارعا قارسى جۇمىس باسقا دا قۇزىرەتتى ورگاندارمەن, پروكۋراتۋرامەن بىرلەسكەن «جول كارتاسى» بويىنشا كيبەرقىلمىسقا قارسى جۇمىس جۇيەلى جۇرگىزىلۋدە. بۇل ىستە, اسىرەسە, قىلمىستىڭ الدىن الۋ ماڭىزدى. اقپاراتتىق كەڭىستىكتە قانداي قىلمىس بارى, ولاردىڭ تۇرلەرى, بارلىعى حالىققا جان-جاقتى تۇسىندىرىلەدى. وندا الاياقتان قالاي قورعانۋ كەرەكتىگى, كەزدەسە قالسا, قانداي ارەكەتتەر جاساۋى ءبارىن بەينەروليكتەر ارقىلى, باق-قا شىعۋلار ارقىلى جۇيەلى جۇرگىزەمىز, – دەيدى ج.ءسۇيىنباي.
اقپاراتتىق كەڭىستىكتى قورعاۋ قالاي جۇزەگە اسادى؟
قازاقستان رەسپۋبليكاسى تسيفرلىق دامۋ, يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك (كيبەرقاۋىپسىزدىك) مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىن ارتتىرۋ ماقساتىندا جىل سايىن كوميتەت اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك قاتەرلەرى جانە ادامي كاپيتالدى دامىتۋ تۋرالى مەملەكەت قابىلدايتىن شارالاردىڭ تيىمدىلىگىن باعالاۋ ءۇشىن الەۋمەتتانۋ زەرتتەۋىن جۇرگىزەدى. زەرتتەۋ بارىسىندا 3 رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا مەن 17 وبلىس, اۋدان ورتالىقتارىنان 6000 ادامعا (18 جاستاعى جانە ودان اسقان تۇرعىندار اراسىندا) ساۋالناما جۇرگىزىلگەن. ناتيجەسىندە, اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك قاتەرى قازاقستانداعى ەڭ وزەكتى ماسەلە ەكەندىگى انىقتالدى. جالپى, اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك (كيبەرقاۋىپسىزدىك) قاتەرلەرى تۋرالى حالىقتىڭ حاباردار بولۋ كورسەتكىشتەرى 2018 جىلى 62,9 % بولسا, 2021 جىلى 75 %-دى, 2022 جىلى 77,4 %-دى قۇراعان.
الەۋمەتتىك جەلىدەگى الىمجەتتىك پەن الاياقتىقتان كوبىنە زارداپ شەگەتىن – ۇلكەندەردىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالاتىن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر.
اتا-انالارعا ارنالعان ۇسىنىستار:
- جاسوسپىرىمدەردىڭ قاتىسۋىمەن ينتەرنەتكە كىرۋدىڭ ءۇي ەرەجەلەرىنىڭ ءتىزىمىن جاساڭىز جانە ونى ءسوزسىز ورىنداۋدى تالاپ ەتىڭىز. بالاڭىزبەن تىيىم سالىنعان سايتتاردىڭ ءتىزىمىن («قارا ءتىزىم»), ينتەرنەتتەگى جۇمىس ۋاقىتىن, ينتەرنەتتەگى بايلانىس نۇسقاۋلىعىن (سونىڭ ىشىندە چاتتاردا) تالقىلاڭىز.
– ينتەرنەت جەلىسىنە قوسىلعان كومپيۋتەر ورتاق بولمەدە بولۋى كەرەك.
– شىنايى ومىردەگى دوستار تۋرالى سويلەسكەندەي, ينتەرنەتتەگى دوستارىمەن نەمەن اينالىساتىندارى تۋرالى بالالارمەن سويلەسۋدى ۇمىتپاڭىز. بۇل ادامداردىڭ تانىس ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن بالالار جەدەل حابار الماسۋ قىزمەتتەرى ارقىلى بايلانىساتىن ادامدار تۋرالى سۇراڭىز.
– ستاندارتتى اتا-انا باقىلاۋىنا قوسىمشا رەتىندە قاجەتسىز مازمۇندى بلوكتاۋ قۇرالدارىن پايدالانىڭىز.
– ءسىزدىڭ بالالارىڭىز قانداي چاتتاردى قولداناتىنىن ءبىلۋىڭىز كەرەك. مودەراتورلىق چاتتاردى پايدالانۋدى ىنتالاندىرىڭىز جانە بالالاردىڭ جەكە رەجيمدە سويلەسپەۋىن تالاپ ەتىڭىز.
بۇل اقپاراتتاردىڭ پايداسى زور. بالاڭىزدىڭ ينتەرنەتتى پايدالانۋىن ۇنەمى باقىلاۋ – ونىڭ جەكە كەڭىستىگىن بۇزۋ ەمەس, ساقتىق شارالارىن كۇشەيتۋ جانە اتا-انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن قامقورلىعىنىڭ كورىنىسى دەپ قابىلداۋ كەرەك.
كۇننەن كۇنگە كيبەرقىلمىسپەن كۇرەستىڭ وزەكتىلىگى بارعان سايىن ارتا ءتۇستى. كيبەرقاۋىپسىزدىك تۇجىرىمداماسى جاسالىپ, قاۋىپسىزدىك احۋالى قۋاتتى جانە ارەكەت ەتە الاتىن مەملەكەتتىڭ ولشەمىنە اينالۋ بويىنشا جۇمىستار جاسالۋدا. قازىرگىدەي زاماندا ادامزاتتىڭ تەرروريزمنىڭ بەلەڭ الۋىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعان كەزىندە قىلمىسكەرلەردىڭ دەسترۋكتيۆتى كۇشتەردى قارجىلاندىراتىندارعا, شەتەلدىك تەرروريستىك ۇيىمدارمەن بايلانىس جاسايتىندارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ ءىسى نەگىزگى ماسەلە قاشاندا وزەكتى كۇيىندە قالىپ وتىر.
