انەس ساراي
سونىمەن گاوچان مەن بەيتين ارالىعىنان تۋ-شە-شي, تۋ-تسزيۋە-شي -تۇركەش مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ سۇلباسى شاڭ بەرەدى. ولاردىڭ تابان تىرەگەن بايىرعى ورىندارىن تاستاپ, باتىسقا جىلجىپ, بەس دۋلۋدىڭ اراسىنان شىعۋى 634 جىلعى باتىس تۇرىكتىڭ تونا قاعانىنىڭ بەسبالىققا تاپ بەرىپ, شىعىس تۇرىك قاعانى شوراعانىڭ (چۋلوحۋ) ۇلى اشينا شەردىڭ ۇلىسىن تارتىپ الىپ, ءوزىن قىتايعا قۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولسا كەرەك. تونا قاعان 635 جىلى وزىنە قاراستى ەلدى «ون وققا» بولگەندە, تۇركەشتەر وسى قاۋىمنىڭ قاتارىنان تابىلدى.
تۇركەشتىڭ ءۇش تايپاسى انىق بەلگىلى: ساقال, موحە (باگا) جانە ءالىش. ل.گۋميلەۆ بۇل تايپالاردى مۋكري, ابار قاۋىمىمەن ۇنەمى بايلانىستىرا سويلەيدى. ونىسىندا جان بار سياقتى. تۇركەشتەر باس ورداسىن تىككەن سۋيابتىڭ باتىسىندا مەركە ەلدى-مەكەنى پايدا بولدى. مەركە, مەكىرەن ەسىمى – مۋكري تايپاسىمەن بايلانىستى بولۋى اقىلعا قونادى. ۇلى ءجۇز شەجىرەسىنىڭ ەسكىلىكتى نۇسقالارىنىڭ ءبىرىندە مەكرەننەن جالايىردى تاراتادى. ال, ساقالدى – ءۇيسىن شەجىرەسى باسىنداعى اساقال – اباقپەن, ءالىش الدە الاشتى «قورقىت – اتا كىتابىنىڭ» نازارىنا ىلىككەن الا ءۇيسىنمەن ساباقتاستىرىپ, تۇركەش كوشى ءىز-ءتۇزسىز جوعالماعانىن تۇسىنۋگە سەپتەسەدى.
دۋلۋ (دۋلات). دۋلۋ باتىس تۇرىك قاعاندىعىندا كەڭ ماعىنادا قولدانىلادى. دۋلۋ ءبىر تايپانىڭ اتى ەمەس, ءبىر وداققا بىرىككەن بەس تايپانىڭ ورتاق اتاۋى. جەكە تايپانىڭ اتى رەتىندە دۋلۋ ەسىمى كەزىكپەيدى. سوندىقتان «دۋلۋ – اۋلەت اتاۋى» دەپ قابىلداۋىمىزعا نەگىز بار. ەجەلگى قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە كەزىگەتىن دۋ, دۋلۋ اۋلەتى جانە كەيىنگى دۋلات تايپاسىنىڭ تاريحى «كونەلىكتەر» اتتى ەڭبەگىمىزدىڭ «دۋلات» تاراۋىندا ارنايى باياندالدى. سوندىقتان اتالمىش قاۋىمنىڭ ارگى-بەرگى وتكەن-كەتكەنىنە ءسوز شىعىنداماي, زەرتتەۋ نازارىنان تىس قالعان تۇستارىنا توقتالماقپىز.
قىتاي جىلنامالارىندا «بەس دۋلۋدىڭ» قالىپتاسۋى تۋرالى ءلام-ميم دەرەك جوق. تاريح سورابتارىنان بىلەتىنىمىز: 487 جىلى افۋچجيلو جۋجاننان ءبولىنىپ, تۇرپان – تارباعاتاي اراسىنا كوشىپ كەلگەن 12 تايپانىڭ اراسىندا دۋلۋ قاۋىمىنىڭ بولعانى. وسى وڭىردە وتىرىپ دۋلۋ بايىرعى ءۇيسىن مەملەكەتى جەرىنە يەلىك ەتتى. بۇل وڭىردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ىرگەلى تايپانىڭ ءبىرى ۇيسىندەر قۇرامىندا بولعان چەچ-جۋن قاۋىمى ەدى. سولارمەن ەنشىلەس بولدى. ال دۋلۋدىڭ قۇرامىنا ەنگەن وزگە ءۇش تايپا جانىس, چۋمۋكۋن, تۇركەش قاۋىمدارىنىڭ دۋلۋعا قوسىلعان كەزدەرى شامامەن بەلگىلى. تۇرىك قاعاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن دۋلۋ تايپالىق بەكتىك قۇرىلىم قالپىندا ءومىر سۇرگەن سياقتى. وزگە تايپالار كەپ قوسىلعاندا بەكتىكتىڭ نە بيلەۋشى اۋلەتتىڭ اتى ولارعا دا جامالعان. ال دۋلۋ اۋلەتىنىڭ ءتول جۇرتى – حۋلۋ-ۋ, ياكي, «ۇلى ۇرىق» اتاندى. باتىس تۇرىك قاعانى اشينا حەلۋدىڭ «ۇلى ۇرىققا» قىز بەرۋى – ونىڭ بەس دۋلۋ اراسىنداعى سالماعىن ايقىنداي تۇسەدى. باتىس تۇرىك قاعاندىعى مەن تۇركەش زامانىندا جانىستاردىڭ جەكە تايپا رەتىندە كوزگە ءتۇسۋى وزگە دۋلاتتار «ۇلى ۇرىقتىڭ» قۇرامىندا بولدى دەپ ءتۇيىندەۋىمىزگە جول اشادى. بۇل دۋلاتتاردىڭ جەكە تايپالارعا جىكتەلىپ ۇلگەرمەگەن كەزى بولۋى مۇمكىن.
الايدا, تۇركەش قاعاندىعىنىڭ تاريحىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋ – بۇل ورايدا توسىنداۋ وي كۇرمەۋگە مۇرىندىق بولدى. شۋ مەن سىردىڭ اراسىن جايلاعان قارا تۇركەش اراسىنان شىققان ايگىلى قاعاندى قىتاي جىلنامالارى سۋلۋ دەپ الىپتەگەن. زەرتتەۋشىلەر وسىلاي اتاپ, جازىپ كەلەدى. ا.گ.كلياشتورنىي عانا ونىڭ تۇرىكشە اتالۋى سۇلۇق نە سۇلىك بولۋى ءمۇمكىندىگىنە ءمان بەردى. شىنىندا دا, تۇرىك قاعاندارىنىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ ەسىمىن دۇرىس جازباعان قىتاي جىلنامالارىنىڭ سۋلۋدىڭ اتىن الىپتەۋدە جاڭساقتىق جىبەرمەدى دەۋگە كىم كەپىل بولا العانداي. سۋلۋدىڭ تۇرىكشە دۇرىس دىبىستالۋى سيىق نەمەسە سيقىم بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ول – قارا تۇركەشتىڭ وكىلى ەدى. ال, قارا تۇركەش تۇگەلدەي ەكى ۇلىستان قۇرالعان گەشۋ (كوشۋ) جۇرتى, قاسەنىڭ /كاسوك/ ءبىر تارماعى. ايتپاعىمىز ول دا ەمەس, سۋلۋ الدە سيىق ءولىپ, گەشۋ ۇلىستارى ىدىراعان كەزدە – ونىڭ قۇرامىنداعى قاۋىمداردىڭ كوپشىلىگى سيىق اتىمەن بەلگىلى بولعانى. مىسالعا ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ سەگىز رۋىنىڭ باسىن قۇرايتىن ءۇش سيىق: قىدىرسيىق, سۇلتانسيىق, باقسيىق. ولار بەرىگە دەيىن, بايۇلى بوپ بىرىككەنگە دەيىن, سيىق (شيح) بوپ ءجۇردى. سىرگەلىنىڭ اقسيىق, قاراسيىق, قوجاسيىق اتالارى وسى پايىممەن ساباقتاس. سيىق, سيقىم اتاۋلارى تامىرلاس.
جانىس. تۇرىككە قاتىستى تاريحي ادەبيەتتەردە جانىس (شۋنيش, سۋنيش) ەسىمى شامامەن 610 جىلدارى حاتتالعان. زەرتتەۋشىلەر ونى ءبىراۋىزدان «شۇيە تايپاسى» قاتارىنا جاتقىزادى. اشينا تۇرىكتەرىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى «چجوۋشۋ» جىلناماسى ولاردىڭ ءبورىدەن تاراعان ءتورت رۋ ەل ەكەنىن ايتا كەلىپ, ءۇشىنشى ۇلدى «ەندى ءبىرى چۋچجە وزەنىنىڭ بويىندا مەملەكەت قۇرعان» دەپ ناقتىلايدى (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. ءىV توم. الماتى, 2006.// «چجوۋشۋ» جىلناماسى, 50-تسزيۋان, «تۋتسزيۋە بايانى». 120-ب.) چۋچجە وزەنى – التايدىڭ بيىك شاتقالىنان قۇلاپ اعىپ, بي مەن قاتۋنعا بىردەي قۇياتىن ورىسشا چۋە, قىتايشا چۋچجە, بايىرعى تۇرىكشە ءشۇي وزەنى. مىنە, وسى وزەن اڭعارىندا جاساعان ەلدى «شۇيە تايپالارى» دەپ اتاعان. سولاردىڭ قاتارىنا چۋمۋكۋن, چۋيۋە, چۋمي, شاتولارمەن بىرگە شۇنىشتەر دە جاتادى. ءاۋ باستاعى شۇنىشتەردىڭ, كەيىن ءشۇنىش – چۋبان اتالۋى – تايپا قۇرامىندا وزگەرىستەر بولعانىن مەڭزەيدى. 603 جىلى ىستەميدىڭ ۇلى تاردۋ ۇلى قاعان تاعىن تاستاپ تۋگۋحۋنعا قاشىپ, ونىڭ كومەكشىلەرى ءنىل قاعان مەن تۇڭ يابعۋ باتىس تۇرىككە قايتىپ ورالىپ, ءبىرتۇتاس تۇرىك ەلى باتىس, شىعىس بولىپ ەكىگە بولىنگەندە شۇنىشتەر قاتارى جاڭا قاۋىممەن تولىققان سياقتى. قالاي دەگەنمەن دە, شىعىس تۇرىكتە بيلىك باسىنا جاقىن ءسۇنىش ەسىمدى كىشى قاعان بولدى. تۇرىكتىڭ ۇلىس بيلەۋشىلەرىنىڭ كوبى قىتاي جىلنامالارىندا بيلەگەن تايپاسىنىڭ اتىمەن اتالعانىن ەسكەرسەك, شىعىس تۇرىكتە دە ءسۇنىش, ءشۇنىش قاۋىمى بولعان. شىندىعىنا كەلگەندە, «شۇيە تايپالارى» ءاۋ باستان-اق شىعىس تۇرىكتىڭ جۇرتى ەدى, ولاردىڭ ىشبارا (شەتۋ) قاعان زامانىنان باستاپ, گوبي ءشولىنىڭ وڭتۇستىك جيەگى اقبەلدەۋدى اسىپ, قىتاي شەكاراسىنا كەتۋى – «شۇيە تايپالارىن» تارباعاتايعا جىلىستاپ, اقىرى باتىس تۇرىك قاتارىنا قوسىلۋعا ءماجبۇر ەتتى.
ءبىرتۇتاس تۇرىك قاعاندىعى ەكىگە بولىنگەننەن كەيىنگى كەزەڭدە باتىس تۇرىكتە ابا قاعاننىڭ ۇرپاعى شورا مەن ىستەمي قاعاننىڭ ۇرپاعى شەگۋي بىرىگىپ بيلەدى. شەگۋيدىڭ يەلىگى تاشكەنتتە, شورانىڭ يەلىگى جەتىسۋدا ەدى. شەگۋيگە سەنبەگەن شورا ونىڭ سىرتىنان قاراۋىل قاراۋ ءۇشىن ءوز قاراماعىنداعى ءشۇنىش – جانىستاردى 610 جىلدار شاماسىندا تاشكەنت ءتوڭىرەگىنە كوشىرىپ, قوندىردى.
ءسويتىپ, جانىستار تاشكەنت ۇلىسىنا ەتەنە بولىپ, سول وڭىردە وتىرىپ قالدى. ولاردىڭ جاز جايلاۋى ۇلكەن جۇلدىز وزەنىنىڭ اڭعارى ەدى. جانىستار تاشكەنت پەن ۇلكەن جۇلدىز ارالىعىنا فەرعانا, قوقان ارقىلى ىلگەرى-كەيىن سابىلىپ, وسى ءوڭىردىڭ اۋەلى تۇرىكتەنۋىنە, اقىرى دۋلاتتانۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. وسى كەزدە شاتو تايپاسىنىڭ كوسەمى فۋگونىڭ شەشەسى ءشۇنىش تايپاسىنىڭ قىزى بولعانى تۋرالى قىتاي جىلناماسىنا دەرەك تۇسكەن. سونداي-اق, «ءسۇي كىتابى. باتىس ءوڭىر بايانىندا»: چيۋتسىنىڭ (قۇشار) بيلەۋشىسىنىڭ فاميلياسى بەي, ەسىمى «سۋنيچي» دەگەن دەرەك تە كەزدەسەدى (تانىم تارماقتارى. الماتى, 1998. 183-ب.).
اتالمىش قاۋىمنىڭ تان سارايىنىڭ وتارشىل اسكەرىنە قارسى كۇرەستەرى, باتىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ومىرىندە العان ورنى ەڭبەكتە مۇقيات باياندالعاندىقتان ولاردى قايتالاپ جاتپايدىق.
چۋمۋكۋن /شومەكەي/. چۋمۋكۋن – باتىس جۋنداردىڭ, ياكي, شىعىس تۇركىستان ءوڭىرىنىڭ ەجەلگى تايپالارىنىڭ ءبىرى. ولار قىتاي تاريحىنىڭ نازارىنا ب.د.ب. 640 جىلى ىلىككەن «640 جىلى لياڭ, رۋي, مۋگۋنداردى جويادى» دەگەن مالىمەت بار (تانىم تارماقتارى. الماتى, 1998. 33-ب.). ماۋ ءجيننىڭ قىتايدىڭ باتىس شەكاراسىن 1000 شاقىرىمعا كەڭەيتكەن جورىعىندا جەڭىلگەن مۋگۋندار التاي سىرتىنداعى ءشۇي وزەنىنە كەتىپ, سول جەردە چۋمۋكۋن, ياكي, «ءشۇي وزەنىنىڭ مۋگۋندارى» اتالادى. وسىندا وتىرىپ, ولار اشينا تۇرىكتەرىمەن ەتەنە بولادى.
چۋمۋكۋندار باتىس تۇرىكتىڭ سوڭعى قاعانى اشينا حەلۋ جانە ەكىنشى شىعىس تۇرىك قاعاندىعى كەزىندە بەلسەندى ارەكەتتەرىمەن كوزگە ءتۇستى. 642 جىلى ءىلبىس شەكۋي قاعان اشينا حەلۋدى ۇستاۋعا اسكەر شىعارعاندا, ونىڭ جازىقسىزدىعىن ايتىپ چجيشەدي, چۋمۋكۋن, بوبي (سوفۋ, سابەگ) تايپالارى ارا ءتۇستى. ءىلبىس شەكۋي ولاردى جازالاماق بولعاندا, اشينا حەلۋمەن ىلەسە كەتىپ, بەسبالىقتان ءبىر-اق شىقتى. وسىدان كەيىنگى كەزەڭدە چۋمۋكۋندار قاعان تاعى ءۇشىن تارتىستا, قىتاي وتارشىل اسكەرىمەن كۇرەستە اقىر اياعىنا دەيىن اشينا حەلۋمەن بىرگە بولدى.
چۋمۋكۋن 40 مىڭ اسكەرى بار ىرگەلى ۇلىستاردىڭ ءبىرى ەدى. بەسبالىق, تۇرپان, قۇشارعا مول اسكەر جيعان تان سارايى باتىس تۇرىكتى كۇشپەن باسىپ الۋ جورىعىنا كىرىسكەندە, ءاپ دەگەندەگى نىسانالارى وسى چۋمۋكۋن ۇلىسى بولدى. 654 جىلى قىتاي وتارشىل اسكەرى چۋمۋكۋن (شاۋەشەك) كەنتىن باسىپ الىپ, 30 مىڭ ادامىن ءولتىردى. ال 658 جىلعى قىتاي اسكەرىمەن شەشۋشى اقتىق شايقاس تا چۋمۋكۋن جەرىندە, قارا ەرتىستىڭ باتىس جاعالاۋىندا بولدى. اشينا حەلۋدى قورعاپ, قاشا ۇرىس سالعان چۋمۋكۋن اسكەرى يسپينجابقا دەيىن جەتىپ, جەرگىلىكتى قالا باسشىسى قاعاندى تۇتقىنداعان سوڭ, چۋمۋكۋن جاساعى بەت-بەتىنە ىدىرادى.
قىتايعا باعىنىشتى بولعان سوڭ, ەمىل وزەننىڭ بويىندا ولارعا ارنالىپ فۋنيان (بايان) تۇتۇقتىعى قۇرىلدى. چۋمۋكۋن ۇلىسى باتىس تۇرىك تايپالارىنىڭ قىتايعا قارسى كوتەرىلىسىنىڭ بىردە بەل ورتاسىندا, ەكىنشىدە ۇران وتىن جاققان باستاۋشىسى بولدى. ولار 771 جىلى وزدەرىنىڭ تۇتۇعى اشينا ءدۋچجيدى قاعان جاريالاپ, كوتەرىلىس ۇرانىن لاۋلاتىپ, جەتىسۋدى قىتايلاردان ازات ەتۋگە اتتانىستى. اشينا ءدۋچجيدىڭ قاپىدا قىتايلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ, ءولتىرىلۋى سالدارىنان بۇل باسكوتەرىس ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرمەدى.
711-712 جىلدارى تونۇقۇق, تاردۋش شاد ( بىلگە قاعان) باستاعان اسكەر تۇركەشتىڭ ساقال قاعانىن كۇيرەتىپ, ولاردى وزىنە ءبىر ۇلىس ەتىپ قوسىپ الدى. وسى كەزدە چۋمۋكۋندار جانە چۋمۋكۋن جەرى شىعىس تۇرىكتىڭ اسكەر ۇستايتىن باتىستاعى بەكىنىسىنە اينالدى. وندا قاپاعان ۇلى بوگۇ قاعان 40 مىڭ اسكەرمەن تۇردى. اسىلى, بۇل اسكەر چۋمۋكۋن قوسىنى بولسا كەرەك.
باتىس تۇرىكتىڭ بەلدى تايپاسى چۋمۋكۋن كەيىنگى شومەكەيلەر ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى.
گەشۋ (كوشۋ). 627-641 جىلدار ارالىعىن قامتيتىن «تۋن ديان» ەڭبەگىندە: «سيچجوۋدان تەرىستىككە قاراي دولوسى (تالاس-ءا.س.) وزەنىندە تۇرىپ, بەس تايپا ەلدى: چۋيۋە, چۋمي, گۋسۋ, گەلولۋ, بيشيلەردى بيلەدى» دەگەن دەرەك ۇشىراسادى. وسىنداعى گۋسۋدىڭ – گەشۋ ەكەنى تالاسسىز.
640 جىلدار دەرەكتەمەلەرىنە قاراعاندا گۋشۋ (گەشۋ) نە بەس دۋلۋ, نە بەس نۋشيبي قاتارىنا كىرمەگەن باتىس تۇرىك تايپالارىمەن بىرگە جۇرگەنىن بايقايمىز.
اشينا بۋچجەن, اشينا ميشە, اشينا حەلۋ – جەتىسۋدىڭ شىعىس بولىگىندەگى بەس دۋلۋعا كىرمەيتىن ۇساق رۋلاردى بيلەگەن اعايىندى ادامدار ەدى. اشينا بۋچجەن چۋمي (چومۋل), گۋسۋ (گەشۋ), گەلولۋ جانە ءنۋشيبيدىڭ ءبىر اتالارىن, اشينا ميشە چۋيۋە (شۇيە), اشينا حەلۋ – حەلۋ (قارا), گەلو (قارلۇق), ەدا (ەفتال, ابدال), سەدە (ەدىز) قاۋىمدارىن بيلەدى. 640 جىلى تان پاتشالىعىنىڭ اسكەرى تۇتقيىلدان بەسبالىق پەن تۇرپاندى باسىپ العاندا اشينا ميشە مەن اشينا بۋچجەن وتارشىل اسكەرلەردىڭ قۇزىرىنا باس ءيدى. الگىلەردىڭ وپاسىزدىعىنان جاۋ جاق قاپتالى ۇڭىرەيىپ قالعان دولۋ ۇكىك قاعان اشينا حەلۋدى شاقىرىپ الىپ, وسى ءوڭىردىڭ بيلىگىن ونىڭ قولىنا بەردى. اشينا حەلۋ وتارشىل اسكەرمەن اقتىق دەمى قالعانشا تايتالاسىپ, ءۇمىت ۇدەسىنەن شىقتى.
گەشۋدىڭ شاعىن ءبىر توبىن اشينا حەلۋگە باسقارۋعا بەرىلگەن جۇرت رەتىندە قارلۇقتارمەن جاپسارلاس تارباعاتاي وڭىرىنەن كورەمىز. تايپالاردىڭ شاعىن توپتارىنىڭ ءارتۇرلى قاۋىمدار اراسىندا شاشىلىپ ءجۇرۋى – تۇرىك تاريحى ءۇشىن داعدىلى جاعداي.
«سين تان شۋ» جىلناماسى گەشۋ قاۋىمىنىڭ نەگىزگى توبىن, ەكى ۇلىس ەلىن قاراتاۋدىڭ ۇزىنا بويىنا ورنالاستىرادى. ولاردىڭ ۇلكەن ورداسىن «گەشۋچوسىتسزين» (گەشۋ-چور-يركىن) لاۋازىمدى, كىشى ورداسىن «گەشۋچۋبانسىتسزين» (گەشۋ-چوبان-يركىن) لاۋازىمدى كوسەمدەر بيلەگەن. 711 جىلعى تونۇقۇق, تاردۋش شاد (بىلگە قاعان), كۇلتەگىندەر سوعداق جورىعىنان قايتىپ ورالاردا وسى گەشۋ ۇلىسىنىڭ كوسەمى كوشۋمەن سوعىسادى. كۇلتەگىن ولاردى جەتىسۋ اسىرىپ قۋىپ سالادى.
اڭگىمە كۋشۋ بيلەگەن گەشۋلەردىڭ ۇلى ورداسى تۋرالى بولىپ وتىرعان سياقتى. كىشى وردا قونىسىنان قوزعاماي, تۇرىكتەرگە بوي ۇسىنعان. ءتۇركەش قاعاندىعىنان كەيىنگى كەزەڭدە وسى گەشۋ, گۋشۋ قاۋىمى تۇرپان, قۇشار ايماقتارىنان كوزگە تۇسەدى. اتالمىش تايپانىڭ ءبىر وكىلى گەشۋ حان تيبەتتەرمەن سوعىستا قىتايعا قول ۇشىن بەرگەن. سول ءۇشىن تيبەتتەر ونى ۇستاپ الىپ, ولتىرەدى. ونىڭ ورنىن ۇلى گەشۋ ياو باسادى. قىتاي جىلناماسىندا گەشۋ حان تۇركەشتىڭ گەشۋ تايپاسىنىڭ وكىلى دەپ كورسەتكەن.
بىلگە قاعان جازۋى كۇلتەگىننىڭ كوشۋ تۇتۇقپەن سوعىسى تۋرالى مالىمەت قالدىرعان. الكەي مارعۇلان بۇل بەلگىلى تۇلعانى قوساي باتىر دەپ بىلەدى. قوساي جۇرتى اتباسى وڭىرىندەگى قوساي قامالىندا تۇرىپ, وزەن-كول, تاۋلارعا ءوز اتىن بەرىپ, «ماناس» جىرىنا قاھارمان بوپ ەنىپ, كەيىن ۇلى ءجۇز تايپا قۇرامدارىنا ەنگەنى بايقالادى. ال بۇل قاۋىمنىڭ ەكىنشى ۇلىسى وڭتۇستىك ورىس دالاسىنان شىعىپ, لۋكومورە قىپشاق ۇلىسىن قۇراپ, كەيىن بايۇلى بىرلەستىگىنەن تابىلعان ىزدەرى انىق اڭعارىلادى. ولار ادايدىڭ قوساي اتالارىن قۇرادى.
چۋيۋە (شۇيە), چۋمي (چومىل). ەجەلگى «شۇيە تايپالارىنىڭ» قاتارىنا جاتادى. 627-641 جىلدار ارالىعىن قامتيتىن قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە: «تۇرپاننان تەرىستىككە قاراي 750 شاقىرىم جەردە چۋيۋە, چۋمي, گۋسۋ, گەلوگۋ, بيشي» تايپالارى بارى ايتىلعان (ا.گ.مالياۆكين. يستوريچەسكايا گەوگرافيا تسەنتر. ازي. نوۆوسيبيرسك, 1981. تۇسىنىك-33. 91-ب.). سىلتەمە تارباعاتاي وڭىرىنە مەڭزەيدى.
638 جىلى اتالمىش ەكى تايپانى باتىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ تاعىنا تالاستى ۇكىك شادتىڭ شىلاۋىنان كورەمىز. ول اتا تەك شەجىرەسى جاعىنان باتىس تۇرىك قاعاندارىنىڭ بىردە-بىرىمەن بايلانىسپايدى. سول سەبەپتى ونى شىعىس تۇرىكتىڭ شورا (چۋلو) قاعانىنىڭ ۇلى ۇكىك شاد دەپ پايىمدادىق. 627 جىلى تەرىستىكتەگى ءسىر-ەندا, حۋەيحا كوتەرىلىس جاساعاندا ولاردى جونگە سالۋعا سەلي قاعان ۇكىك شادتى جۇمساعان. ول 100 مىڭ قوسىنمەن بارىپ, ۇيعىر پۋسادان اتجال تاۋىندا وڭباي جەڭىلىپ, باتىس ولكەگە قاشۋعا ءماجبۇر بولادى. «سين تان شۋ» «حۋەيحە بايانىندا: «سەلي يۋيگۋ-شەنى 100 مىڭ شەرىكپەن جورىققا اتتاندىردى. پۋسا ولاردى مالە تاۋىندا تالقانداپ, ونان سوڭ سولتۇستىكتەگى تان-شان تاۋىنا دەيىن قۋىپ بارىپ, كوپ ادامىن تۇتقىنعا الىپ, تەرىستىك دالادا اتى جەر جاردى» دەپ جازادى (قتتقد. «سين تان شۋ», 217-تسزيۋان, «حۋەگۋ (حۋەحە) بايانى». 331 ب.). ۇكىك شاد سەليدىڭ بەتىنە كورىنە الماي بەسبالىق بارىپ تۇرىپ قالادى. ۇزاماي قايتىپ ورالىپ, سەليدىڭ قارسىلاسى تۋلي ىعىندا بولىپ, قىتاي بوداندىعىن بىرگە قابىلدايدى. «سەلي قاعاننىڭ ءىنىسى الدىمەن گاوچانعا قاشىپ بارىپ, كەيىن ول دا كەلىپ باعىندى» دەگەن «سين تان شۋ» دەرەگى وسى ۇكىك شاد تاعدىرىنا بايلانىستى ايتىلسا كەرەك (قتتقد. «سين تان شۋ» 215-تسزيۋان, «تۋتسزيۋە بايانى». 164-ب.). شورا قاعاننىڭ ەكىنشى ۇلى اشينا شەر بەسبالىقتى بيلەپ تۇرعان. ۇكىك قىتاي رەزەرۆاتسياسىنان قاشىپ, نەمەرە اعاسىنا كەلسە كەرەك. سول اعاسىنىڭ كومەگىمەن چۋيۋە, چۋمي تايپالارىن بيلەۋگە قول جەتكىزگەن سياقتى.
ول باتىس تۇرىككە بەدەلىن اسىرۋ ءۇشىن, گاوچان بيلەۋشىسى كيۋي ۆەن – تايمەن تىزە قوسىپ, قىتاي جاعىن ۇستانعان قاراشاردى تالقاندادى. مۇنىڭ اسەرى بولماي قالمادى. بەس نۋشيبي ونى قاعان كوتەرۋ قامىنا كىرىستى. ناتيجەسىندە ول تونا قاعانمەن باتىس تۇرىكتى ءبولىپ بيلەۋگە قول جەتكىزدى. ۇكىك قاعاندىقتىڭ باتىس بولىگىن, ياكي نۋشيبيلەردى بيلەدى. باتىس بولىكتىڭ قونىسى بۇل كەزدە شۋ, سىردان قوقان, فەرعانا ارقىلى تۇرپان, بەسبالىققا دەيىن سوزىلىپ جاتتى. ۇكىكتىڭ ءبىر ورداسى بەيتىندە (بەسبالىقتا) بولدى. وسى كەزدە وعان ارعىن-باسمىلدار, قىرعىزداردىڭ ءبىر بولىگى باعىنىشتى بولدى. ۇكىكتىڭ جورىقتارىنا باسمىلدىڭ بيلا (ەلوچجي) تايپاسى قاتىستى.
بيلىككە تابان تىرەپ, نىعايعان ۇكىك ءوزىنىڭ اشينالارىنا ارقا سۇيەۋگە تىرىستى. وسى كەزدە ول اشينا بۋچجەن, اشينا ميشە, اشينا حەلۋلەرگە تايپا, تايپا بىرلەستىكتەرىنىڭ تىزگىنىن بەردى. اشينا ميشە چۋيۋە, اشينا بۋچجەن چۋمي, گۋسۋ, گەگولۋ, بيشي, اشينا حەلۋ حەلۋ, يدا, ەدا, سەدە قاۋىمدارىن بيلەدى. كەيىن اشينا بۋچجەن, اشينا ميشە وپاسىزدىق ىستەپ, وتارشىل اسكەرگە بارىپ بەرىلگەندە, اتالمىش تايپالاردىڭ بارلىعى اشينا حەلۋگە باعىندى.
چۋيۋە, چۋمي تايپالارى باتىس قانات, شىعىس قانات بوپ, ەكىگە بولىنگەنى بايقالادى. ءسىر-ەندا ەرتەرەكتە التايدىڭ باتىسىندا «شۇيە تايپالارىمەن» كورشىلەس بولعان ەل ەدى. ول ءوزىنىڭ بۇرالاڭ تاريحي سوقپاعىن تارباعاتاي وڭىرىنەن باستادى. كەيىن ولار جەتىسۋمەن جاپسارلاس جوڭعارياداعى كيبي تايپاسىمەن بىرىگىپ ءوز الدىنا جەكە قاعاندىق قۇردى. اقىرى ولار باتىس تۇرىكپەن ارازداسىپ, 627 جىلى شىعىس تۇرىك دالاسىنا قونىس اۋداردى. مىنە, وسى ءسىر-ەندالار اراسىندا چۋيۋە, چۋمي جۇرتىنىڭ ءبىر قاناتى كەتكەن سياقتانادى. ويتكەنى, 647 جىلى قىتاي گەنەرالى لي ءتسزيدىڭ وتۇكەندە سالعان قىرعىننان قاشقان ءسىر-ەندالاردىڭ سوڭىنا بەسبالىق بيلەۋشىسى اشينا شەر تۇسكەن-ءدى. ول موڭعول التايىندا الگىلەردى قۋىپ جەتىپ, ءسىر-ەندا جانە ونىڭ قاتارىنداعى چۋمي, چۋيۋە تايپالارىن تالقاندادى (ا.گ.مالياۆكين. يستوريچەسكايا گەوگرافيا تس.ا… تۇسىنىك – 63. 104 ب.). وسى شاپقىنشىلىقتا تۇتىلعان ءسىر-ەندالار يركىن اشادە ءشيتسزياننىڭ قولىنا وتكەرىلىپ, ولار ءۇشىن گاولان, تسيليان وكرۋگتارى ۇيىمداستىرىلعانى تۋرالى دەرەك بار. ءسىر-ەندالارمەن بىرگە قاشقان چۋمي, چۋيۋە تايپالارى تۋرالى دەرەك جوق. بالكىم, ولاردى اشينا شەر وزىنە قوسىپ العان شىعار. ولاي بولسا, ۇزاماي اشينا شەر يەلىگىن تاستاپ, قىتايعا قاشقاندا, اتالمىش جۇرت باسمىلدارعا بارىپ قوسىلسا كەرەك.
چۋيۋە مەن چۋمي تايپالارىنىڭ ۇكىك قاعاننىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرعان جورىقتارى ۇكىك قاعان تاريحىندا باستان-اياق باياندالعاندىقتان, قايتالاپ ەجىكتەۋ ارتىق بولادى. ماڭىزدىسى سول – اتالمىش ەكى تايپانىڭ كەيىنگى قازاق قاۋىمىنىڭ بەلگىلى تايپالارىنا باستاۋ بولعانى. ءچۋميدى قىتاي تاريحشىلارى چۋمۋل, چومىل دەپ بالامالايدى. چومىل باسقا ەمەس, البان, شاپىراشتىلارعا استار بولعان شىبىل جۇرتى. ال چۋيۋەنىڭ دۇرىس بالامالانۋى شۇيە بولسا كەرەك. ول – شۇيە وزەنىنىڭ اتىن ۇستاپ قالعان قاۋىم. شۇيە بولسا قازىرگى نايمان سادىردىڭ ءبىر بۇتاعى. وسى «شۇيە تايپالارى» قاتارىنداعى شاتونى – ساتو-سادىر دەپ الىپتەۋشىلەر دە بار. سونداي-اق, ب.د.د. بۇرىنعى كەزەڭدە تان – شان تاۋىنىڭ شىعىس بەتكەيىندە كوكجار, قاراتاي قاۋىمدارىنىڭ وتىرعانى دا تاريحتا تاڭبالانعان. ەندەشە, نايماننىڭ باستاۋىن چۋيۋە جۇرتىنان ىزدەگەن ءجون بولادى.
