ءۇش كۇنگە سوزىلعان VI استانا ەكونوميكالىق فورۋمى مەن ونىڭ اياسىندا وتكىزىلگەن داعدارىسقا قارسى دۇنيەجۇزىلىك كونفەرەنتسيا «G-global» فورماتىنداعى «كوشباسشىلار ديالوگىمەن» اياقتالدى. ونىڭ ناتيجەسىندە الەم ەكونوميكاسىن دامىتۋ مەن ساۋىقتىرۋعا قاتىستى G-8 جانە G-20 مەملەكەتتەرىنە, بۇۇ, دۇنيەجۇزىلىك بانك, حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى, ەكونوميكالىق دامۋ جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا باعىتتالعان استانا دەكلاراتسياسى قابىلداندى. سونداي-اق جالپى سوماسى 2,5 ملرد اقش دوللارىن قۇرايتىن 80-نەن استام مەموراندۋمدار مەن كەلىسىمشارتتارعا قول قويىلدى.
داعدارىس – جاھاننىڭ ورتاق «جاۋى»
VI استانا ەكونوميكالىق فورۋمى مەن ونىڭ اياسىندا وتكەن العاشقى داعدارىسقا قارسى دۇنيەجۇزىلىك كونفەرەنتسيانىڭ باستى قارارىن وسىلاي توپشىلاۋعا بولادى
پرەزيديۋمىندا ەكونوميكا سالاسىندا نوبەل سىيلىعىن العان عالىمدار, الەمدىك قارجىلىق ۇيىم جەتەكشىلەرى, بۇۇ وكىلدەرى ءسوز سويلەگەن VI استانا ەكونوميكالىق فورۋمى مەن بۇۇ اياسىنداعى داعدارىسقا قارسى دۇنيەجۇزىلىك كونفەرەنتسيانىڭ رەسمي اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىسقان ەلباسى ن.نازارباەۆ ورتاعا شىعارىلعان وزەكتى پروبلەمالارعا قاتىستى ءوز كوزقاراسىمەن ءبولىستى.
– جاھاندىق داعدارىسقا قارسى جوسپار ازىرلەۋ ۇدەرىسىن جانداندىرۋمەن قاتار, كەيىنگى جىلداردىڭ بىرقاتار اششى ساباقتارىن ەسكەرۋ قاجەت. بىلتىردىڭ وزىندە الەمنىڭ كوپ بولىگى جاھاندانعان XXI عاسىر ەكونوميكاسىنداعى ورتاق داعدارىس تاريحتىڭ «جابىلىپ كەتكەن پاراعى» دەگەن ويدا بولعان. قارجى ينستيتۋتتارى ءبىزدى وسىعان بارىنشا سەندىرگىسى كەلدى. بىراق توقمەيىلسۋگە بولمايدى, – دەي كەلىپ, ەلباسى كيپردەگى قارجى جۇيەسىنىڭ كۇيرەۋى وسى كۇدىكتى ۇدەتە تۇسەتىنىن ايتتى.
ەلباسىنىڭ پىكىرىنشە, ءتىپتى ەكونوميكانىڭ قىر-سىرىنا تۇگەلدەي قانىق ەمەس ادامنىڭ ءوزى كيپر بانكتەرى مەن بەس جىل بۇرىنعى امەريكالىق يپوتەكالىق اگەنتتىكتەردىڭ قۇلدىراۋ پروبلەماسىنىڭ سەبەپتەرى ۇقساس ەكەنىن وڭاي اڭدايدى. بۇل, ەڭ الدىمەن, قارجى جۇيەسىن قولدان «كوبىكتەندىرۋ» جانە جەڭىل جولمەن اقشا تابۋدى كوكسەۋ, ۇلتتىق قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ ءتيىستى جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ بولماۋى جانە جاھاندىق قارجىلىق باسقارۋدىڭ السىزدىگى.
سونىمەن قاتار, داعدارىسقا قارسى ۇلتتىق دەڭگەيدە جۇرگىزىلگەن كەيبىر شارالاردىڭ ءوزى جاھاندىق قۇلدىراۋعا اكەلەتىنىن ايتقان ەلباسى:
– كوپتەگەن مەملەكەت ءالى دە پروتەكتسيالىق ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. بۇل الەمدىك ساۋدا ءوسىمىنىڭ باسەڭدەۋىنە, باعانىڭ ءتومەندەۋىنە الىپ كەلدى. سونىمەن قاتار ترانسشەكارالىق نەسيەلەۋ مەن ينۆەستيتسيا كولەمى كەمىدى, ولار قازىر داعدارىسقا دەيىنگى كەزەڭنىڭ 60%-ىندايىن عانا قۇرادى. جاھان بويىنشا جۇمىسسىزدىق ورىستەۋدە. حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە, وسى جىلى 200 ميلليونعا تارتا ادام جۇمىسسىز قالادى, – دەدى.
ونىڭ ءبىر ءتۇپ سەبەبىن ەلباسى سەنىم تاپشىلىعىنان ىزدەيدى.
– جاھاندىق قارجى ينستيتۋتتارى مەن مەملەكەتتەر اراسىندا, قارجى سەكتورى مەن ناقتى ەكونوميكا اراسىندا, ەلدەر اراسىندا سەنىم جوق. سەنىم بولماسا, داعدارىسقا قارسى كەز كەلگەن ءىس-شارا اشەيىن «جىرتىقتى جاماۋ» عانا بولادى. تاعى ءبىر ەسكەرەرلىك ءجايت, قارجى سەكتورى جاھاندىق بولسىن, ۇلتتىق دەڭگەيدە بولسىن, ناقتى وندىرىستەن تىسقارى دامۋعا ءتيىس ەمەس, – دەپ توقتالدى ەلباسى.
قازاقستان پرەزيدەنتى قازىرگى جاھاندىق داعدارىس كەڭ اۋقىمدى قامتيتىنىن اتاپ ءوتتى.
– 2011 جىلى قىركۇيەكتە بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 66-سەسسياسىندا مەن جاھاندىق رەتتەۋ فاكتىسى بويىنشا جۇمىستى اياقتاۋ كەرەك ەكەنىن ايتتىم. ول قۇجات حالىقارالىق ەكونوميكالىق ساياساتتاعى ءتۇيىندى اسپەكتىلەردى قايتا قاراستىرادى. بەس قاراپايىم ۇستانىمعا نەگىزدەلگەن. بىرىنشىدەن, توڭكەرىستىك وزگەرىستەردەن باس تارتۋ كەرەك. تاريحتان ونىڭ نەندەي قاتەرلەرگە, شىعىندارعا اكەلەتىنىن بىلەمىز. ەكىنشىسى – ادىلەتتىلىك جانە تەڭدىك. ءۇشىنشىسى – جاھاندىق تولەرانتتىلىق جانە سەنىم. ءتورتىنشىسى – ترانسپارەنتتىلىك. بەسىنشىسى – سىندارلى كوپپوليارلىلىق. وسىلاردىڭ نەگىزىندە الەمدە ورتاق ديالوگ قۇرۋعا بولار ەدى. سول ءۇشىن مەن ريم جانە مادريد كلۋبتارىن ۇلگىگە الا وتىرىپ, G-global فورماتىنىڭ قامقورشىلار كەڭەسىن قۇرۋدى ەرتەرەك قولعا الۋدى ۇسىنامىن, – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
فورۋمدا بۇۇ باس اسسامبلەياسى 67-سەسسياسىنىڭ توراعاسى ۆ.ەرەميچ, بۇرىنعى يۋگوسلاۆيا ماكەدونيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ن.گرۋەۆسكي ءسوز سويلەدى, بۇۇ باس حاتشىسى پ.گي مۋننىڭ ۇندەۋىن بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ەكونوميكا جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جونىندەگى ورىنباسارى ۋ.حۋنبو وقىپ بەردى.
ەلباسىنىڭ باستاماسىن فورۋم مىنبەرىنەن ءسوز العان عالىمدار مەن قارجىلىق قۇرىلىم جەتەكشىلەرى دە قۋاتتادى.
يسلام دامۋ بانكى توبىنىڭ پرەزيدەنتى ا.ءال ماداني:
– جاھاندىق ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سالدارى الەم قارجى جۇيەسىن رەتتەۋگە وي سالۋى ءتيىس. دەستابيليزاتسيالىق وسىمگە قول جەتكىزۋگە بولادى. بۇل تۇرعىدان العاندا, يسلام قارجىلاندىرۋى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءوسىمدى بىردەي قامتاماسىز ەتەدى. ويتكەنى, يسلام قارجى جۇيەسى شىنايى ەكونوميكا سالاسىمەن تىعىز بايلانىستى ءارى الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى باسشىلىققا الادى, – دەسە, كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, ەكونوميكا بويىنشا 1999 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ر.ماندەلل:
– مەن سانكت-پەتەربۋرگتە وتەتىن «ۇلكەن جيىرمانىڭ» كەزدەسۋىندە الەمدىك قارجى-كرەديت جۇيەسىن جاقسارتۋ ماسەلەسىن كوتەرۋدى ۇسىنار ەدىم. جاڭا جۇيەنى قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كوميتەت قۇرۋ كەرەك, ويتكەنى, ءبىز ءالى كۇنگە باياعىدا كۇنى وتكەن برەتتون-ۆۋد قاعيداتىمەن قارەكەت ەتىپ كەلەمىز. ال G-20 دەڭگەيىندە قابىلدانىپ, ۇلكەندى-كىشىلى دامۋشى مەملەكەتتەردى تىس قالدىرمايتىن جۇيە جاڭا الەمدىك ۆاليۋتانى شىعارۋعا العىشارت بولار ەدى, – دەپ تىڭ ۇسىنىس ايتتى. عالىمنىڭ پىكىرىنشە, ەۋرووداقتى قۇرىپ, ەۋرونى اينالىمعا شىعارۋ دوللارسىز جۇيەنىڭ نەگىزىن انىقتاپ بەردى.
الەم ەكونوميكاسىنىڭ 40%-ىن قامتاماسىز ەتەتىن جاڭا بالاما توسقاۋىل پايدا بولدى.
ەۋروپانىڭ كەبىنە كەڭ كوزقاراس
داعدارىسقا قارسى دۇنيەجۇزىلىك كونفەرەنتسيانىڭ العاشقى پانەلدىك پىكىرتالاسى «ەۋروايماقتاعى جۇمىسسىزدىقتى رەتتەۋدىڭ ونجىلدىعى: ساياسي جانە ەكونوميكالىق ءولشەمدەر» اتتى وزەكتى تاقىرىپتان باستالدى. بۇل ورايدا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسى دومينيك ستروسس-كاننىڭ ەۋروايماقتىڭ قازىرگى قۇرىلىمى مەن ساياساتىنا قاراتا ايتقان سىنى كوپشىلىك كوكەيىنە قوندى.
– ەۋروپا ەلدەرى جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەسە وتىرىپ, سول جاڭا جۇمىس ورنىن بەرەتىن ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى قىسقارتۋ, توقتاتۋ ارقىلى ءوز قولىن ءوزى كەسىپ وتىر, – دەدى ستروسس-كان. ونىڭ ايتۋىنشا, ەۋروپا داعدارىسپەن كۇرەسۋ مۇمكىندىگىن الدىن الا ەسكەرمەدى. فيسكالدىق باقىلاۋ تۇرعىسىنان ەۋرووداققا بالاما بولاتىن ەۋروپا بانكتەرىنىڭ وداعىن قۇرۋدى ەندى-ەندى ويلانىپ جاتىر. حۆق ەكس-توراعاسىنىڭ ويىن نيدەرلاندىنىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى الفرەد گۋزەنباۋەر دە قولدادى:
– ەۋروپاعا بانك وداعىن ۋاقىت وزدىرماي قۇرۋ كەرەك. ەۋروپانىڭ جاھاندىق ەكونوميكاداعى سالماعى بۇرىنعىداي ەمەس. ال باياعى داۋرەندى قايتا كەلتىرۋ ءۇشىن تۇبەگەيلى, راديكالدى رەفورمالار جاساماي بولمايدى. ونىڭ ىشىنە ەڭبەك نارىعى دا كىرەدى, – دەيدى گۋزەنباۋەر.
داعدارىس قارسى كۇرەس تالقىلاۋلارى مۇنىمەن تۇگەسىلگەن جوق. كەشە, فورۋمنىڭ سوڭعى كۇنىندە «جاڭا الەمدىك قارجىلىق ارحيتەكتۋرا», «G20: الەمدىك ەكونوميكانىڭ جاڭا ۇردىستەرىنە بەيىمدەلۋ» سەكىلدى سالماقتى تاقىرىپتار تالقىلاندى.
ەدىل بوكەەۆ
