قازىرگى استانا كوشەلەرىنىڭ اتاۋى قازاق حالقىنىڭ ۇلان-بايتاق جەرىنەن, عاسىرلار قويناۋىنا كەتكەن تاريحىنان, ەرەكشە دالالىق مادەنيەتىنەن, حالىق جادىندا ءىزى قالعان بەلگىلى تۇلعالارىنان مول اقپارات بەرەدى. تاۋەلسىز مەملەكەتتىك استاناسى سولاي بولۋى دا كەرەك, سەبەبى استانا قازاق ەلىنىڭ جۇرەگى, اقىلى جانە تاريحي ساناسى ەمەس پە؟!
1997 جىلدان باستاپ استانا مەن ونىڭ ايماعىندا 800-دەن ارتىق جاڭا اتاۋلار پايدا بولدى. ءتىپتى, وزگەسىن ايتپاعاندا, قازاقتىڭ قادىر تۇتقان, اتىن جىر جولىنا ەنگىزىپ ساقتاپ وتىرعان اياۋلى جانە قاھارمان قىزدارىنىڭ اتى وسى تىزىمدە قوماقتى ورىن الادى: بايان سۇلۋ, قىز جىبەك, كۇيشى دينا, ايشا ءبيبى, اقجۇنىس, اقىن سارا, ءماريام جاگورقىزى ت.ب. قانداي تاماشا! قازىرگى استانا كوشەلەرى مەن الاڭدارى قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ كورنەكتى وقۋلىعى سياقتى. بۇرىنعى كوممۋنيستيچەسكي, سوتسياليستيچەسكي, ينيتسياتيۆنىي, پەرسپەكتيۆنىي, ۋگولنىي, دوروجنىي, سۋۆوروۆ, گەرتسەن سياقتى نە ۇلتقا, نە وسى ايماق تاريحىنا ەش بايلانىسى جوق اتاۋلار ۇمىتىلا باستادى.
دەگەنمەن, استانا تاريحىنان ەش تاجىراتىپ الا المايتىن اتاۋلار دا بار ەكەنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. ءار استانا ءوزىنىڭ تاريحىمەن ماقتانادى, ول تاريح نەعۇرلىم تەرەڭگە كەتسە, سوعۇرلىم بايتەرەك بيىك بولماق.
ءبىز «تالايعى تاريح» ايدارمەن ەسىل مەن نۇرا اراسىنداعى بايىرعى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرازىنا ساياحات جاساپ, كوپشىلىك قاۋىمعا تانىستىرۋعا تالپىنىس جاسادىق. ولاردىڭ ىشىندە عۇن داۋىرىنەن دەرەك بەرەتىن تايتوبە كەشەنى, وعىز داۋىرىمەن بايلانىسىپ جاتقان بۇزوق پەن بىتىعاي, التىن وردا يمپەرياسىنىڭ دالالىق ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى – ورمانبەت قالاسى, ودان قالدى ءوزىمىزدىڭ ءاز تاۋكەنىڭ جازعى ورداسى قونعان جەر – كۇيگەنجار بار. ەندى ءبىر قىزىق تاقىرىپ – استانانىڭ ءوز كوشەلەرىنىڭ تاريحى. باتىس ەۋروپانىڭ استانا قالالارىنىڭ تاريحىنداي ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىن جالعاسىپ كەتەتىن كوشەلەر بولماعانىمەن, بىزدە بىرنەشە ءجۇز جىلدىق تاريحى بار كوشەلەردى تابۋعا بولادى.
اقمولا بەكىنىس مۇناراسى
ءبىز بۇگىنگى اڭگىمەمىزدە استانانىڭ ەسكى ورتالىعىندا ارقايسىسىنىڭ وزىندىك تاريحى بار بىرنەشە كوشەمەن تانىسىپ شىعامىز. ارينە, وقىرمان ءوز بەتىمەن ءارى قاراي تالپىنىس قىلىپ زەرتتەيمىن دەسە ءوز ەركى, قالاي بولعاندا دا ءبىزدىڭ اقپارات وسىعان تۇرتكى بولعانىنا تەك قۋانامىز.
باسقاسىن ايتپاعاندا, بۇگىندە ون-ون بەس جىل وسى قالاعا كىندىگى بايلانىپ قىزمەت جاساپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ وزىنە دە قالا كوشەلەرىنىڭ تاريحىنان از دا بولسا مالىمەت السا ارتىق بولماس دەگەن پىكىردەمىز. قالاي دەگەنمەن, كەلىمدى-كەتىمدى قوناعىمىز بار, ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ورەندەرىمىز بار, ءبىزدىڭ استانالىقتاردىڭ ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورتاسىنىڭ تاريحىن بىلگەنى دۇرىس ەمەس پە؟ ءتىپتى, قايمانا قازاق كەرەك ەتپەسە دە, قالا كوشەلەرى تۋرالى تاريحي اقپاراتتى تۋريزم سالاسىنا جاۋاپ بەرەتىن, نە تىكەلەي قالا بويىنشا ساياحاتتى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن جولباسشىلار كەرەكسىنەر.
ءبىز وتكەن ءبىر ماقالامىزدا اقمولا بەكىنىسى تۋرالى قولدا بار مالىمەتتى تۇگەل جاريالادىق. ول ماقالادا قازىرگى استانا قالاسىنىڭ ىرگەتاسى ءحىح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى قالانا باستاعانىنان حابار قىلدىق. اۋەل باستا قاراوتكەل اتىمەن بەلگىلى بۇل قونىس جان جاعىندا مۇنارالارى بار, تەرەڭ ورمەن قورشالعان قورعانى بار, ونشا كولەمدى ەمەس بەكىنىس بولاتىن. ول قازىرگى كۇنى سولتۇستىگىنەن كەنەسارى, باتىسىنان سارىارقا, شىعىسىنان بوكەيحانوۆ, ال وڭتۇستىگىنەن ەسىل وزەنى شەكارالاعان الاڭدا ورنالاسقان. بۇل بەكىنىس قورعاننىڭ ىشىندە كوشە بولعان جوق. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى سىزبادا ەڭ الدىمەن «چاسوۆنيا» كورسەتىلگەن.
«چاسوۆنيا» دەگەن شىركەۋ دەۋگە كەلمەيدى, بىراق شىركەۋدى الماستىراتىن كىشكەنتاي حريستياندىق عيباداتحانا دەسەك دۇرىس. ەكىنشى قۇرىلىس – سوت پالاتاسى عيماراتى. ءۇشىنشى – قازاقتار «دۋان» دەپ اتايتىن وكرۋگتىڭ باسقارۋ اپپاراتى ورنالاسقان كەڭسە. ءتورتىنشى قۇرىلىس – لازارەت, ياعني اۋرۋلاردى ەمدەيتىن شاعىن ەمحانا, ال بەسىنشى قۇرىلىستى سىزبادا «وستروگ» دەپ اتايدى, بۇل قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارساق – تۇرمە. بەكىنىستىڭ قامالدارىنا قاتارلاستىرا اسكەري ادامدار تۇراتىن كازارمالار ورنالاسقان. بۇلاردىڭ باسقا بەكىنىس ىشىندە وكرۋگتىك دۋاننىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ارنالىپ سالىنعان بىرنەشە تۇرعىن ۇيلەر دە بولدى, بىراق ولاردى ارنايى كوشە دەپ اتاۋعا ەش نەگىز جوق.
1840 جىلدارى ءبىر جاعىنان ساۋدانىڭ دامۋىنا, ەكىنشى جاعىنان كەنەسارى كوتەرىلىسى جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن دالالىق القاپتا بەيبىتشىلىكتىڭ ورناۋىنا بايلانىستى بەكىنىستىڭ ماڭىندا قۇرىلىستار سالۋ باستالدى. ونىڭ ىشىندە بەكىنىستىڭ باتىس جاعىندا اقمولا دۋانىنىڭ العاشقى اعا سۇلتانى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندىۇلىنىڭ وزىنە دەپ سالعان ءۇيى جانە مەشىتتى ەرەكشە اتاپ كورسەتۋگە ءتيىستىمىز. قاراوتكەلدىڭ العاشقى مەشىتى قازىرگى يمانوۆ كوشەسىنىڭ بوكەيحانوۆ كوشەسىنە جاقىنداعان تۇسىندا سالىنعان. 1840 جىلدارى مەشىت سالىنعان كەزدە ول جەردە بىرنەشە عانا ءۇي بولاتىن. بيىكتەۋ جەرگە سالىنعان مەشىتتىڭ مۇناراسىنان قاراوتكەلگە كەرۋەندەر كەلگەندە ارنايى ازان شاقىرىلىپ, ساۋداگەرلەردىڭ اماندىعىنا دەپ دۇعا وقىلاتىن. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي مەشىت سالىنعان كوشە تاريحي قۇجاتتارعا مەچەتنايا بولىپ ەنىپ كەتتى. قاراوتكەلدىڭ العاشقى كوشەسى دەپ ءبىز قازىرگى كەنەسارى كوشەسىن اتاۋىمىزعا بولادى. سەبەبى, بەكىنىس سالىنىپ دۋان اشىلعان ۋاقىتتا ەسىل وزەنىن قاراوتكەلدەن كەشىپ وتكەن كەرۋەندەر بەكىنىس قورعانىنىڭ قاس بەتىنە جاقىنداپ كەلىپ ءتۇسىپ, تۇيەلەرىن شوگەرىپ, شاتىرلارىن تىگىپ, ساۋدالارىن جاساي بەرەتىن.
ساۋدا قاتارى
كەيىن وسى كوشە ۇلكەن بازار كوشەسى اتاندى. قازىرگى «كونگرەسس-حولل» ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن بازاردىڭ قايناعان ورتاسى بولاتىن. پاتشا ۇكىمەتى قۇلاعان سوڭ, 1922 جىلى ۇلكەن بازار كوشەسىن قاراوتكەلدىڭ زيالى قاۋىمى كەنەسارى كوشەسى دەپ اتاعانىن ءبىز وتكەن ءبىر ماقالامىزدا جازدىق, بىراق سوۆەت ۇكىمەتى كۇشىنە كىرگەن سوڭ بولشەۆيكتەر ول كوشەنى كەنەسارىدان تارتىپ الىپ, كارل ماركسكە بەردى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الىپ استانا قاراوتكەلگە كەلگەن سوڭ, بۇل كوشەنىڭ باعى جانىپ كەنەسارى ءوز اتاۋىن قايتارىپ الدى. قاراپ وتىرساڭىز, تاريح دەگەن عاجاپ ءبىر قۇبىلىس, شىر اينالعان زامانا كوشى ارحيمەدتىڭ ءسپيرالى سياقتى, ءدال ورنىنا كەلمەگەنىمەن, قايتالاپ ءوزىنىڭ ءىزىن شيىرلاپ وتىرادى.
بۇل جەردە ءبىر كىشكەنە ەسكەرتپە ايتا كەتكەن ءجون. حح عاسىردىڭ باسىنداعى تاريحي قۇجاتتار مەن ادەبيەتتە كەنەسارى كوشەسىنىڭ كازاچيا سلوبودكادان باستاپ جەلتوقسان كوشەسىنە دەيىنگى تۇسىن تەاتر كوشەسى دەپ تە اتايدى. جەلتوقسان سوۆەت زامانىندا كومسومولسكايا كوشەسى, پاتشا زامانىندا كوپشىلىك دۋمسكايا دەپ اتاعان. كوپ زامان قاراوتكەل كوشەلەرى اتسىز بولعانى بەلگىلى, شاعىن قالا بولعاندىقتان, كوشەلەرگە ارنايى ات قويىلماعان. سول جەردە قانداي بەلگىلى عيمارات بار, ونىڭ قوعامدىق قىزمەتى قانداي, العاشقى اتاۋلار سول بەلگىلەر بويىنشا اتاۋلار تابيعي تۇردە قالىپتاسقان.
كەرۋەن ساراي
ەكىنشى كوشە – كىشى بازار الاڭى. بۇل الاڭ ۇلكەن بازار كوشەسىنە قاناتتاس الاڭ دەسەك تە بولادى. قازىرگى كۇنى دە ءبىر جاعىنان بەيبىتشىلىك كوشەسى كەسىپ وتەتىن وتە ادەمى الاڭداردىڭ ءبىرى – وسى كىشى بازار. ەگەر قۇرىلىس ەسەبىمەن ايتساق, كونگرەسس-حولدان باستاپ ەسكى پارلامەنت ۇيىنە, قازىر قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى, سپورت جانە تۋريزم اگەنتتىگى ت.ب. ورنالاسقان عيماراتقا دەيىنگى جەر.
سوۆەت ۇكىمەتى جەڭگەننەن كەيىن كىشى بازار الاڭىن پرولەتارسكايا كوشەسى دەپ اتادى, قازىرگى ۋاقىتتا بۇل كوشە بەيبىتشىلىك كوشەسى دەپ اتالادى.
استانانىڭ ۇلكەن كوشەلەرىنىڭ ءبىرى – وسى بەيبىتشىلىك. وسىعا بايلانىستى تاعى ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن ماسەلە بار. پاتشا زامانىنداعى ادەبيەتتە كىشى بازار الاڭىنىڭ ەكى قاپتالى بولعانى ايتىلادى, ونىڭ ءبىر قاپتالى كەرۋەن ساراي (گوستينودۆورسكايا) اتالعانى بەلگىلى, ەكىنشىسىنىڭ سوۆەت زامانىندا پرولەتارسكايا كوشەسى اتانعانىن ەستە ساقتاعان دۇرىس.
پرولەتارسكايا كوشەسى كەيىن مير كوشەسى بولىپ, ال تاۋەلسىزدىك تۇسىندا بەيبىتشىلىك دەگەن اتاۋعا يە بولدى. سونىمەن, قاراوتكەل كوشەلەرىنىڭ تاريحى وسى اتالعان ەكى كوشەدەن باستالادى. دەرەكتەرگە قاراعاندا, حح عاسىردىڭ باسىندا وسى اتالعان ەكى كوشەدەن باسقا تاعى دا جەتى كوشە بولعان.
ولار – جاعالاۋ (بەرەگوۆايا), تاتار, حلەبنيكوۆ, ۋچيليششە (ۋچيليششنايا), شىركەۋ (تسەركوۆنايا), جاڭا (نوۆايا) جانە دالا (ستەپنايا) كوشەلەرى. ارينە, بۇل جەردە اڭگىمە قالانىڭ ورتالىق بولىگىندە بەلگىلى ءبىر تارتىپكە باعىنعان كوشەلەر تۋرالى, ال تارتىپكە باعىنباعان, قالاي بولسا سولاي, قيقى-جيقى سالىنعان كوشەلەر دە از ەمەس. ولاردىڭ ىشىندە قالانىڭ ەكى قاپتالىنداعى سلوبودكالار, كازاك-ورىس ستانيتساسى, قازاق جاتاقتارىنىڭ ۇيمە-جۇيمە قونىستارى ت.ب. بار. ءوزىنىڭ رەتى كەلگەندە ءبىز اقمولانىڭ سلوبودكالارى مەن جاتاقتارى تۋرالى جەكە ءبىر ماقالا دايىندايمىز.
اقمولا قالا اتاعىن 1860-جىلدارى العانىمەن, ءوزىن قالا سەزىنە باستاعانى تەك حح عاسىردىڭ باسى عانا, ونىڭ وزىندە دە 1903 جىلى قاراوتكەلدە بوعان پ.گولوۆاچەۆ قالانى بىلاي دەپ سيپاتتايدى: «وبلاستنوي گورود اكمولينسك, يلي اكمولى, وسنوۆان چيستو پو ستراتەگيچەسكيم سووبراجەنيام دليا ۋدەرجانيا ۆ پوۆينوۆەنيا كازاحوۆ, كوچەۆاۆشيح پو يشيمۋ. گورود وكرۋجەن س ودنوي ستورونى تسەلوي سوتنەي ۆەتريانىح مەلنيتس… ون سوستويت يز ترەح گلاۆنىح چاستەي, وتدەلەننىح ودنا وت درۋگوي گرومادنىمي پۋستىريامي, يز كوتورىح ودين نازىۆاەتسيا بازارنوي پلوششاديۋ (بۇل جاڭاعى ايتىلعان كونگرەسس-حولل ماڭى- ج.ا.). نا ۆيدنوم مەستە, نا ودنوي پلوششادي س سوبوروم, دۋموي ي گوستينىم دۆوروم ناحوديتسيا وستروگ, كۆادرات ۆ 20 ساجەن پو ستورونام, وگوروجەننىي «پاليامي» (زاوسترەننىمي برەنۆنامي) سجەني نا تري ۆىسوتوي» (پ.گولوۆاچەۆ ۆ ستەپنوم كراە//ازياتسكايا روسسيا. يلليۋستريروۆاننىي گەوگرافيچەسكي سبورنيك. م.,1910.س.340). «وستروگ» دەپ ورىستار سول كەزدەگى تۇرمەنى اتايدى. ءبىر قىزىعى, تۇرمە سيپاتتاماعا قاراعاندا, قازىرگى قالا اكىمشىلىگى (بۇرىنعى الەكساندرو-نەۆسكي سوبورى), م.گوركي اتىنداعى ورىس دراما تەاترىنىڭ ءۇيى (قالالىق باسقارما-دۋما), سينە-تەمپورە دۇكەنىنىڭ (كەرۋەن ساراي-گوستينىي دۆور) اراسىنداعى ەڭ ورتالىق دەگەن الاڭعا ورنالاسقان بولىپ شىعادى.
قاراوتكەلدىڭ كوشەلەرى تۋرالى پ.گولوۆوچەۆ بىلاي دەيدى: «ۋليتسى اكمولينسكا, كونەچنو, نە وسۆەششايۋتسيا. نەسكولكو فونارەي گوريات تولكو ۋ بولشيح ماگازينوۆ دليا لۋچشەي وحرانى وت ۆوروۆ. ۆ وبىچنوە ۆرەميا ەتي شيروكيە ي دليننىە ۋليتسى نيكوگدا نە پودمەتايۋتسيا, حوتيا ي ۋناۆوجەنى گورازدو لۋچشە كرەستيانسكيح پولەي ۆ تسەنترالنىح گۋبەرنياح; يح وچيششايۋت ۆەترى, چاستو پودنيمايۋششيە تۋچي پىلي ي زاتحلوگو ناۆوزا. ەسلي لەتنيە ۆەترى ۆىمەتايۋت گورودسكيە ۋليتسى, تو زيمنيە بۋرانى پرەكراششايۋت ۆسياكوە سووبششەنيە. ترۋدنو پرەدستاۆيت سەبە ۆسيۋ سيلۋ ي ۆەس ۋجاس ستەپنىح بۋرانوۆ: نيچەگو نە ۆيدنو ي نە سلىشنو بۋكۆالنو ۆ دۆۋح شاگاح… بۋرانى ۆ اكمولينسكە پرەكراششايۋت سنوشەنيا داجە مەجدۋ سوسەدنيمي دومامي: وتويتي ۆ بۋران ۆەچەروم ۆ ستورونۋ وت سۆوەگو دوما, زناچيت, ريسكوۆات جيزنيۋ… ۆ وب شيرنىح اكمولينسكيح دۆوراح ۆو ۆرەميا بۋرانوۆپروتياگيۆايۋتسيا ۆەرەۆكي, دەرجاس زا كوتورىح تولكو ي موجنو دوبراتسيا دو سلۋجبى, نە ريسكۋيا زابلۋديتسيا ۆ سوبستۆەننوم دۆورە». قازىرگى كۇنى دە قىس كەيدە قاھارىنا ءمىنىپ, اجەپتەۋىر بورانداتىپ تۇرادى, بىراق بۇرىنعى اققالا بولىپ جاتاتىن قار, الاي-تۇلەي بوراندار قايدا؟ جەرگىلىكتى حالىق الماتىلىقتار كەلگەننەن بەرى ۇسكىرىك ايازىمەن جەر-جاھاندى ءبىر تازارتىپ تاستايتىن كۇن دە جىلىپ, بوران دا بۇرىنعى قايراتىنان ايرىلىپ قالدى دەيدى.
استانانىڭ ەسكى كوشەلەرىنىڭ ىشىندە اباي كوشەسى ەرەكشە ورىن الادى. وسى كوشەنىڭ بويىن اسىقپاي ارالاساڭىز, قالا تاريحىنىڭ تالاي تاماشا ەسكەرتكىشتەرىن كورەسىز.
باسقاسىن ايتپاعاندا, كەزىندە اقمولانىڭ ەڭ باي كوپەسى ن.ءزابيروۆ قاراجاتىنا سالىنعان جاسىل مەشىتتىڭ شارباعى نەگە تۇرادى؟
بىراق پاتشا زامانىندا تاتارلار كوپ قونىستانعان بۇل كوشە مەشىت كوشەسى ەمەس, شىركەۋ كوشەسى اتاندى. سەبەبى, رەسەي يمپەريا حريستياندىق يمپەريا بولدى, ەكىنشىدەن, كوشەنىڭ ەسىل جاعىندا حريستيانداردىڭ الەكساندرو-نەۆسكي سوبورى تۇردى. سوۆەت ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ ءۇش
جىلدىق تويىنىڭ قۇرمەتىنە اقمولا قالالىق ۋەزدىك يسپولكومىنىڭ 1920 جىلدىڭ 11 جەلتوقسانىنداعى شەشىمىنە سايكەس بۇل ۇلكەن جانە وبكوركەم كوشەگە كۇن كوسەم لەنين اتى بەرىلدى. قازاقستان استاناسىنىڭ كوشىپ كەلۋىمەن بايلانىستى 1997 جىلدىڭ 5 قاراشاسىندا كوشەسىنىڭ اتى لەنين اتى الىنىپ, اباي بولىپ اتالاتىن بولدى.
بۇرىنعى قاراوتكەلدە نوۆايا اتالاتىن كوشە بولعانىن ءبىز بىلەمىز بە؟ حح عاسىردىڭ باسىندا بۇل كوشە راسىندا دا جاڭا بولدى, سەبەبى, وسى قىسقا كوشە ستەپنايا (قازىرگى سەيفۋللين كوشەسى) جانە تسەركوۆنايا (قازىرگى اباي كوشەسى) اتالاتىن ەسكى كوشەلەردىڭ اراسىنان سالىندى. سوۆەت ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن ءبىراز جىل بۇرىنعى اتىمەن جۇرگەن كوشە بولشەۆيكتەردىڭ كوزىنىڭ قۇرتى بولدى. اقىرى ەسكى قۇرىلىستارى كوپ ادەمى كوشەلەردىڭ ءبىرى ستالين اتىنا بەرىلدى. 1967 جىلى قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ 50 جىلدىعىن تويلاۋعا دايىندىق كەزىندە جانە كەڭەستىك توتاليتاريزم مەن جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتى اشكەرەلەۋ, رەپرەسسيا قۇرباندارى تۋرالى شىندىقتىڭ ايتىلا باستاۋىنا بايلانىستى «مۇرتتى كوسەم» ستالين اتى ۇمىتىلىپ, كوشە «50 لەت وكتيابريا» اتالدى. 1997 جىلى 26 ماۋسىمىنان باستاپ بۇل كوشە قازاقتىڭ اتاقتى تەاتر قايراتكەرى جاقىپ وماروۆ اتىمەن اتالادى.
قاراوتكەلدىڭ حح عاسىر باسىنداعى ءتارتىپتى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى وسى كوشە بولعان.
قاراوتكەلدىڭ ەسكى عيماراتتارىمەن تانىسامىن دەگەن ازاماتتار جاقىپ وماروۆ اتىنداعى كوشەمەن از عانا سەرۋەن جاساسا بولعانى, كوز الدىڭىزعا ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنداعى ۋەزدىك قالا كەلە قالادى. قاراوتكەلدىڭ ەسكى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى ستەپنايا دەپ اتالادى. كوپ زامان بۇل كوشە قالانىڭ قىر جاعىنداعى شەتكى القابى بولدى. 1838 جىلى مامىر ايىنىڭ سوڭىنا قاراي اقمولا دۋانىن شاپپاق بولعان كەنەسارى اسكەرىنىڭ «ۇلى قول» اتالاتىن ورتالىق بولىگى قازىرگى سەيفۋللين كوشەسىنىڭ بويىندا توپتاسقان. حح عاسىردىڭ باسىندا دا قىردىڭ قازاعى قالاعا وسى قاس بەتىنەن كەلەتىن. و.گولوۆاچەۆ جازبالارىنا قاراساق, قالانى مەكەندەيتىن دە, كۇندەلىكتى كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن دە قازاق از ەمەس: «حوتيا گلاۆنايا, زناچيتەلنەيشايا چاست ناسەلەنيا اكمولينسكا سوستويت يز رۋسسكيح كازاكوۆ ي مەششان, ودناكو پري پەرۆوم ۆزگليادە كاجەتسيا, چتو كازاحي ي ۆووبششە ينورودتسى پرەوبلادايۋت ۆ ەتوم ستەپنوم گورودە: كازاحي ي تولپامي ي ۆ ودينوچكۋ گالوپيرۋيۋت پو ۋليتسام, پودنيمايا تسەلىە ستولبى پىلي, تولكۋيۋتسيا نا بازارنوي پلوششادي, ناپولنيايۋت لاۆكي ي ماگازينى, كامەرى وبويح ميروۆىح سۋدەي, ۋەزدنوە ۋپراۆلەنيە; ۆسيۋدۋ سلىشيتسيا كازاحسكايا رەچ. منوجەستۆو كازاحوۆ ەجەدنەۆنو ياۆلياەتسيا ۆ گورود س كۋمىسوم, زا پوكۋپكامي ي دليا پروداجي ستەپنىح پرودۋكتوۆ; كۋچەرامي ي رابوتنيكامي سلۋجات پوچتي يسكليۋچيتەلنو كازاحي ي بەسپرەستاننو گونيايۋت نا ۆودوپوي تسەلىە تابۋنى لوشادەي».
قىر كوشەسى سوۆەت زامانىندا الدىمەن بولشەۆيك ۋريتسكي اتىنا بەرىلدى دە, كەيىننەن «رەۆوليۋتسيوننايا» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى.
بىلەتىندەر بۇل كوشەنىڭ كوپ بولىگىن ەرتەدەن قازاقتىڭ جاتاقتارىنىڭ جامان جەر كەپە ۇيلەرى الىپ جاتۋشى ەدى دەيدى. بۇل كوشەنىڭ ۇيلەرى قيقى-جيقى قازاقي تارتىپتە بولعانىمەن, كولىك قوزعالىسىنا ىڭعايلى كوشەلەردىڭ ءبىرى بولعان ەكەن. قازىرگى قالانىڭ نەگىزگى ارتەريانىڭ بىرىنە اينالعان بۇل كوشە قازاقتان شىققان العاشقى بولشەۆيكتىك قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى, 1920 جىلدارداعى وتپەلى جانە اۋىر ءبىراز جىل مەملەكەتتى باسقارعان, اتاقتى اقىن جانە قوعام قايراتكەرى ساكەن سەيفۋللين اتىندا. ساكەن جانە قاراوتكەل تاقىرىبى – جەكە ءبىر ماقالانىڭ جۇگى.
استانا تاريحىنا قاتىستى عىلىمي جانە كوپشىلىك ادەبيەتتە قالا كوشەلەرىنە قاتىستى تولىپ جاتقان قاتەلىكتەر ورىن العان. سونىڭ ءبىر مىسالى, قازىرگى م.اۋەزوۆ اتىنداعى كوشەنىڭ پاتشا زامانىنداعى اتى ستەپنوي ەدى دەۋ. 2008 جىلى جاريا لانعان «اقمولا» ەنتسيكلوپەدياسىن قۇراستىرۋشىلار «ستەپنوي كوشەسىنىڭ فراگمەنتى» (قازىرگى اۋەزوۆ كوشەسى) (استانا. ەنتسيكلوپەديا. استانا. 2008. 66-ب.) دەپ وسى قاتەلىكتەردى بەكىتە تۇسەدى. «ستەپنوي» ءبىز جوعارىدا جازعانداي, قازىرگى س.سەيفۋللين اتىنداعى كوشە. اقمولا وڭىرىندە سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋعا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى, قوعام قايراتكەرى س.سەيفۋللين تۋرالى اڭگىمە بولەك. 1915 جىلعى ك.شاحوۆتىڭ تۇسىرگەن فوتوسۋرەتتەرىنە نەگىزدەپ م.اۋەزوۆ كوشەسىن «تسەنترالنىي» دەپ اتاۋ دا ادەبيەتتە كەزدەسەدى. قالاي بولعاندا دا, جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلاردىڭ بۇل باعىتتا اتقاراتىن جۇمىستارى بارشىلىق. بۇل جەردە ءبىز فوتوگراف «تسەنترالنىي» دەگەندى شارتتى تۇردە قولداندى دەپ ەسپەتەيمىز. كەزىندە ا.ف.دۋبيتسكي دە قازىرگى اباي كوشەسىن «تسەنترالنىي» دەپ اتاعانى بەلگىلى. حح عاسىردىڭ باسىندا قۇجاتتاردا قاراوتكەلدىڭ ماڭىزدى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى دەپ «حلەبنيكوۆ كوشەسى» اتالادى. حلەبنيكوۆ كەزىندە وسى قالانىڭ باسشىسى بولعان ادام, بىرنەشە ءۇيى بار ءىرى كوپەس, ونىڭ ءبىر قاباتتى اعاش ءۇيى 1987 جىلعا دەيىن تۇرعان. مەنىڭ ويىمشا, وسى حلەبنيكوۆ كوشەسىنىڭ قازىرگى م.اۋەزوۆ اتىنداعى كوشەگە قاتىناسى بار بولۋى ءتيىس, ونىڭ قالانى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قياتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ جورامالىمىزدى 1920 جىلى 11 جەلتوقساندا اقمولا قالالىق جانە ۋەزدىك يسپولكومىنىڭ حلەبنيكوۆ كوشەسى وكتيابرسكايا بولىپ اتالسىن دەگەن شەشىمى بەكىتە تۇسەدى (الپىسباەۆا گ.استانا ۆ نوۆوە ي نوۆەيشەە ۆرەميا. استانا. 2008.س.270). ەگەر ءبىز حلەبنيكوۆ كوشەسىن قازىرگى ءا.بوكەيحانوۆ كوشەسى دەيىن دەسەك, ونىڭ بۇرىنعى اتى بەلگىلى – تورگوۆايا, ياعني, ساۋدا كوشەسى. ءا.بوكەيحانوۆ كوشەسى بەكىنىستىڭ كۇنشىعىس قابىرعاسىنا ورنالاسقان, بەكىنىس ورناعان العاشقى كەزەڭدە ساۋدا وسى جەردە جۇرگىزىلۋى زاڭدى جانە بۇل كوشە ۇلكەن بازار كوشەسىمەن جاقسى قيىلىسادى. 1920 جىلعى قالالىق يسپولكومنىڭ شەشىمىمەن ولكەتانۋشىلار تسەنترالنايا, ال ءبىز حلەبنيكوۆ دەپ اتاپ وتىرعان كوشە وكتيابرسكايا اتاندى.
پاتشا زامانىنىڭ وزىندە تارتىپپەن سالىنعان, تابانىنا تاس توسەلگەن كوشە ورتالىقتان باستالعان بەتىندە ۆوكزال الاڭىنا دەيىن بارادى. ونىڭ شارتتى تۇردە ورتالىق اتانۋىنا دا وسى سەبەپتەر اسەر ەتكەن بولۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا, كەزىندە قاراوتكەلدىڭ باستى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى اتالعان بۇل كوشە – 1997 جىلدان باستاپ قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ اتىندا.
جامبىل ارتىقباەۆ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
(جالعاسى بار)
