استانانىڭ تويى ءوتتى دۇرىلدەپ…
«حان شاتىردىڭ» وڭ قاپتالىن جاعالاي ەل قوندى…
اق شاڭقان كيىز ۇيلەر سونادايدان كوز تارتادى. ىلە-شالا بيىك تە كەڭ وتاۋ كورىندى. دۋماندى وتاۋدان قالىقتاعان اۋەن قۇلاققا شالىنادى. كىرەبەرىستەن ەنگەندە بايقادىق, اۋىلعا الىپ باراتىن كوشەنىڭ قوس قاناتى قاتار-قاتار بالبال تاستار. بابالار قولتاڭباسى قالعان, تەر سىڭگەن, ءيسى اڭقيتىن بالبال تاستار… سودان كەيىن, ءيا, سودان كەيىن…
اق وتاۋدان قالىقتايدى ءان-اۋەن
الگى بيىك تە كەڭ, دۋماندى اق وتاۋعا باس سۇقتىق. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ جانىمىزعا جاقىن اۋەزدى ءان-كۇيى قارسى الدى. تاۋلى التايدان كەلگەن ونەرپازدار لەونيد اتۋگوۆ پەن گەننادي ساماەۆتاردىڭ ونەرى قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرسا, رامازان ستامعازيەۆ پەن ايگۇل قوسانوۆا باستاعان ەلىمىزدىڭ ءداستۇرلى انشىلەرى كوپشىلىكتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا يە. ءداستۇرلى «استانا-ارقاۋ» تۇركى مۋزىكاسىنىڭ فەستيۆالى, «داۋىلپاز», «ءىنجۋ-مارجان», «ماڭگىلىك سارىن» سياقتى كونتسەرتتىك باعدارلامالار دا حالىقتىڭ كوڭىلىن كوتەردى.
بيىلعى شاراعا ساحا, شور حالىقتارىنىڭ ونەرپازدارى دا كەلگەن. ماسەلەن, رەسەيدىڭ كەمەروۆ وبلىسىنان كەلگەن مۋزىكالىق توپ نەبارى مىڭ جارىمداي عانا ادامى قالعان شور ەلىنىڭ سالەمىن اكەلىپتى. «مەن شۋريادان كەلدىم. اتىم – چىىلدىز تاناگاشوۆا. ءبىزدىڭ حالىق – ماڭگى, ءبىزدىڭ حالىق – دوس» دەپ اعىنان جارىلادى ءبىرى.
كيىز ۇيدەگى كەرەمەت
«اينالايىن, قاراعىم, حال جاقسى ما-اي؟
سالا بەرمە كوزىڭدى ءار جاقسىعا-اي,
دەدىماي-اۋ!..»
كەرەگەسى ءتۇرىلىپ, تۇندىگى اشىلعان سەگىز قاناتتى اق ۇيدەن ەستىلگەن ءان ءارلى-بەرلى وتكەندەردى ەلەڭ ەتكىزەدى. تابالدىرىقتان اتتاعاندا, اۋىلدىڭ قوڭىر تىرشىلىگى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. قوسىلىپ شىرقاپ وتىرعان اق جاۋلىقتى اجەلەردىڭ ءبىرى ءجۇن ءتۇتىپ, ءبىرى كەلى ءتۇيىپ, ءبىرى كەستە تىگىپ, ءبىرى ديىرمەن تارتۋدا. ورتالارىنداعى «ارپا ىشىندەگى ءبىر بيدايداي» جالعىز اقساقال دومبىرامەن سۇيەمەلدەيدى. بۇل – «اجەلەر» ءانسامبلى. البەتتە, مازالاۋعا بولمايدى. تەك كىرگەن ىزىمىزبەن كەرى شىعىپ, كەلەسى ۇيگە ەنگەنبىز.
…كيىز باسۋدا. شيگە توسەلگەن, قوشقارمۇيىز ويۋىمەن ورنەكتەلگەن تەكەمەت ءالى دايىن بولا قويماعان. ىستىق سۋىن سەۋىپ, ەندى اينالدىرۋدا. سودان كەيىن بىلەكتەيدى, ارتىنشا تەبەدى… تەكەمەت باسىپ جاتقان جەتى ادام: كامشات, اينا, ايسىمبات, جانسايا, ءلايلا, اسان, ەركەش. ءۇي ىشىندە بۇل جەتەۋدەن بولەك, ۇيرەنۋشىلەر دە كوپ-اق. ءبىزدىڭ ساۋالدارىمىزعا كامشات جاۋاپ بەردى. «ەكى كۇندە ەكى تەكەمەت باستىق. بۇل – ءبىزدىڭ استانا تويىنا تارتۋىمىز, سىيىمىز. ءارى ۇلتتىق قولونەردى جاڭعىرتۋعا قوسقان ۇلەسىمىز. مىنە, جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعى جوعارى, تالپىنىستارى قۋانتادى» دەيدى ول.
«بۇركىت باپتاۋ – بابادان قالعان كاسىبىم»
توماعاسى سىپىرىلماعان, تەپكىسى كەرەقارىسقا جاقىن, قومدانىپ تۇعىرىنا قوناقتاعان بۇركىتتى حابارى بار قازاق ون-ون ەكى جاسار ەكەنىن بىردەن بايقايدى. ىرگەلەس تۇعىرداعى تاعى ەكى قىران كوككە ەمىنىپ, تىقىرشيدى, شاڭقىلدايدى. بۇلار العاشقىدان جاستاۋ, جۇمىرتقادان جارىپ شىققاندارىنا بەس-التى جىل عانا بولعان-اۋ. بۇركىتشىمىز – مۇرتى ەندى تەبىندەي باستاعان بوزبالا. دەنەسى – ءىرى, ءسوزى – سالماقتى, باسىنداعى بورىگى مەن قىسقا ەتەكتى شاپانى جاراسىپ-اق تۇر. ەسىمى – ەلدوس.
«بۇركىت باپتاۋدى اتام – اياتحاننان ۇيرەندىم, اياتحان اكەسى – دوقتىربايدان ۇيرەنگەن. ءتورت بۇركىتىمىز بار. تارباعاتاي جاقتىكى. بىرەۋىن عانا الاتاۋدىڭ باۋرايىنان اكەلدىك. جاز بويى سەمىرتەمىز, قىستا اڭعا سالامىز. و-و, ول كەز قىزىق قوي» دەگەن ەلدوس تەكتى قۇستاردىڭ مىنەز-قۇلىقتارىن اڭگىمەلەدى.
ەگدە تارتقانى بار, جاسى, جاسامىسى بار, ءبىر توپتىڭ «ەلۋ ءتورت, ەلۋ بەس, ەلۋ التى…» دەپ ايقايلاپ ساناپ تۇرعانىن ەستىپ, جاقىنداي بەردىك. شىمىر دەنەلى, قارا جىگىت جيىرما ءتورت كەلىلىك قوس كىرتاستى اۋادا ءشيىرىپ, كوككە الپىس مارتە كوتەردى. بۇل – قوستانايلىق الماس بەيسەنباەۆ. «جۇزگە دەيىن كوتەرەتىن ەدىم. جان-جاقتان قاۋمالاعان جۇرتتىڭ اراسىندا قيىنعا سوعادى ەكەن. ايتپەسە, بالا كەزىمىزدەن كوتەرىپ جۇرگەن شويىن بولات قوي» دەيدى ەنتىگىپ.
ءتورت كۇنگە سوزىلعان «مىڭجىلدىقتار توعىسىنداعى استانادا» اسىق تا اتىلدى, ايتىس تا قىزدى, جىلقىنى بيلەتىپ, تۇيەنى ساپ تۇزەتكەن تسيرك تە بولدى.
ۇلتتىق جادىگەرلەر ساۋدا كورىگىن قىزدىردى
باعىتىمىزدى كورمەگە بۇردىق. جاعالاي جايىلعان ۇلتتىق جادىگەرلەر كوز جۇتادى. باعالارى دا قول جەتىمدى. ارالاي ءجۇرىپ, شەبەرلەرمەن تىلدەسۋدى دە ۇمىتپادىق. مىنە, دومبىرا, قازاقتىڭ قارا دومبىرالارى… وسكەمەننەن كەلگەن ەربولات ناۋرىزباەۆتىڭ تۋىندىلارى. ءۇش ءتۇرلى دومبىرادان وتىز شاقتىسىن اكەلىپتى. «مەن دومبىرا قۇراستىرۋدا قىزىل قايىڭ, سامىرسىن, ەمەن, ۇيەڭكى, قايىڭ سىندى بەس-التى اعاش ءتۇرىن پايدالانامىن. قىلقوبىز, شەرتەر سياقتى اسپاپتاردى دا جاسايمىن» دەيدى ول.
الماتىلىق شەبەر ەسەنالى قامشىنىڭ, ەر-توقىمنىڭ ءتۇر-ءتۇرىن قويعان ساۋداعا. كوپشىلىكتى قىزىقتىرعانى – كۇمىس ەر-توقىم. باعاسى قىمبات قاراپايىم جۇرتشىلىق ءۇشىن. ءتورت ءجۇز ەلۋ مىڭ تەڭگە! الايدا, بۇعان توگىلگەن تەر دە از ەمەس. «ءۇش اي ۋاقىتىمدى جۇمسادىم» دەيدى. ال, تۇركىستان شاھارىنان استانا تويىنا اسىعىپ جەتكەن ابايحان ىرىسباەۆ ءۇش جۇزگە تارتا دۇنيەسىن ۇسىنىپتى مۇندا. كوبىسى – قىش قۇمىرالار, سازسىرنايلار. «مەنىڭ قولىمنان شىققان مىنا ىدىستار يۋنەسكو-نىڭ ساپا بەلگىسىن جەڭىپ العان. سوندىقتان بولار, قىزىعۋشىلار دا كوپ, ساتىپ الۋشىلار دا مولىنان, باعالارى دا قولجەتىمدى» دەپ ماقتانادى وڭتۇستىكتىك شەبەر.
ءساتى تۇسكەن سۇحبات
ءدىلشاد حاقبەرگەنوۆ, شەبەر:
سامارقاننان كەلدىم ات سابىلتىپ…
قامال تەكتەس كوتەرىلگەن ساۋدا ورنىنىڭ ىرگەسىن جاعالاي قويىلعان قىش ىدىستار نازار اۋدارتپاي قويمادى. شىعىستىق ۇلگىدەگى ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن ارقايسىسى. الا شاپاندى يەسىمەن ءتۇبىمىز ءبىر بولسا دا, ءتىلىمىز بولەك ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر. «اكا, اكا, بەش ءجۇز تاڭگا, الىڭىز, الىڭىز» دەپ استى-ۇستىنە تۇسەدى جاقىنداعاننىڭ. ءيا, ىرگەمىزدەگى وزبەك اعايىنداردىڭ وكىلى. ءوزىن ءدىلشاد حاقبەرگەنوۆ دەپ تانىستىردى. اڭگىمەمىز دە جاراسا كەتتى.
– ءدىلشاد اكا, استانا تويىنا ءتۇۋ وڭتۇستىكتەن ات سابىلتىپ كەلگەن سياقتىسىز؟..
– قازاقتىڭ استاناسىنىڭ تويى, ون بەس جىلدىق مەيرامىنىڭ ءدۇبىرى كۇللى الەمگە ەستىلدى عوي. مەن سامارقاننان كەلدىم دۇنيەمدى ارقالاپ. بۇل – مەنىڭ سارىارقاعا تۇڭعىش ساپارىم.
– قازاقتىڭ استاناسى ۇنادى ما؟ ەسىگىمىزدەن ەنگەندەگى اسەرىڭىزبەن ءبولىسىڭىزشى.
– ءاي, ماقتاعاندى ۇناتاسىڭدار, ءيا! الايدا, استانا ماقتانۋعا تۇرارلىق ەكەن. ون بەس جىلدا وسىنداي قالا تۇرعىزعان پرەزيدەنتتەرىڭ مىقتى. نازارباەۆتىڭ الەم ەلدەرى باسشىلارىنىڭ اراسىنداعى بەدەلىن دە بىلەم: ىقپالدى, ءسوزى ءوتىمدى, كورەگەن. بىراق, شىنىمدى ايتايىن, بار-جوعى ون بەس جىلدا وسىنداي ءايبات شاھار سالادى دەپ ويلاماپپىن. ءبىز جاقتاعى جۇرتقا دا اڭىز بولعان «بايتەرەككە» شىقتىم, حازىرەت سۇلتان مەشىتىنە بارىپ, ناماز وقىدىم, ينشاللا, مىناۋ تۇرعان «حان شاتىردىڭ» پوشىمى مۇلدە بولەك ەكەن…
– ءجا-ءجا, وسى دا جەتەر, ءبىزدىڭ تويىمىزعا نە الىپ كەلدىڭىز؟
– كوپ نارسە الىپ كەلگەندە دە بولار ەدى. جول الىس. سوندىقتان, كوتەرگەنىمىزشە ءجۇز ەلۋدەي تاباق, جيىرما شاقتى شاۋگىم, قۇمان, جەتپىستەي پيالا اكەلدىم. ءبارى دە قىشتان قۇيىلعان. مىڭ گرادۋس تەمپەراتۋرادا كۇيدىرىلىپ, ءتۇرلى ورنەكتەر باسىلعان. ءبارى دە ساپالى.
– باعالارى قىمبات سياقتى عوي…
– جوعا!.. ءجۇز تەڭگەدەن باستاپ, بەس مىڭ-اق تەڭگەگە دەيىن. ارزان بولعاننان كەيىن عوي, جىلدام وتۋدە. قازاقتار ءجۇدا جومارت قوي, ۇناسا بولعانى, الا بەرەدى.
– ءبىزدىڭ استانانىڭ تويىنا قانداي تىلەك ايتاسىز؟
– استانانىڭ «الەم قالاسى» اتانعانىنان حاباردارمىن. ءالى دە بيىك-بيىك بەلەستەردەن شىعا بەرسىن دەيمىز. شاريعاتتا «كورشى اقىسى» دەگەن بار عوي. ءتىلىمىز بولەكتەۋ بولسا دا, ءدىنىمىز, تىلەگىمىز ورتاق كورشى ەمەسپىز بە. تاتۋلىعىمىز نىعايسىن, الىس-بەرىسىمىز, بارىس-كەلىسىمىز كوبەيسىن!
اسحات رايقۇل
