بالا كەزىمىز. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان شاق. مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش اتتاعان كەزدەن باستاپ بىزگە جاتتاتقان ولەڭ بولدى:
لەنين اتا, ءبىز – ۇلان,
سەنەن تۋعان شات كوڭىل.
سەنىڭ نۇرلى شۇعىلاڭ,
بىزگە اپەرگەن جاقسى ءومىر…
بۇل ءبىزدىڭ مەكتەپ قابىرعاسىندا جىرلايتىن جىرىمىز ەدى.
بىردە اكەممەن كورشى اۋىلعا باردىق. بارعان ءۇيدىڭ يەسى «بالام, قوناقتارعا ولەڭىڭدى ايتىپ بەرشى» دەپ ەدى, الگىنىڭ بالاسى:
«ۇيىمىزدە, تورىمىزدە,
پورترەتتە تۇرعان كىم؟
كىمنىڭ ءجۇزى تانىس بىزگە,
بىزگە جاقىن تۇرعان كىم؟
بۇل – لەنين بابامىز!
بۇل – لەنين دانامىز!» دەپ تاقىلداپ قويا بەرمەسى بار ما…ول بىزدەن ءبىر سىنىپ جوعارى وقيتىن بولىپ شىقتى. ءوزى ۇزدىك ەكەن. الگى بالانىڭ ەلگەزەكتىگى وتىرعان جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزدى-اۋ دەگەن مەنىڭ ويىمدى بولگەن سول ساتتەگى باسقا ءبىر جاعداي ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە قالىپ قويىپتى. ول – توردە وتىرعان قارت اقساقالدىڭ: «ە, شىراقتارىم, ءبىز كورە الماسپىز, ۇرپاعىمىز نە بولار ەكەن» دەپ اۋىر كۇرسىنگەنى. وسى ءبىر قاتۋلى قاباق سانامدا جازىلىپ قالىپتى. مۇنىڭ سىرىن مەن ەسەيىپ, ەرجەتكەن سوڭ ءتۇسىندىم.
ءبىز جوعارى سىنىپتارعا كەلگەندە ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الدى. مەكتەپ قابىرعالارى مەن كابينەتتەرىندە ءىلىنىپ تۇراتىن لەنيننىڭ, ماركستىڭ سۋرەتتەرى الىنا باستادى. مەكتەپتىڭ الدىندا تۇرعان لەنيننىڭ تاس ءمۇسىنىن ون ءبىر ءبىتىرگەن جىلى تراكتورشى اۋىل سىرتىنداعى قوقىسقا اپارىپ تاستاعان.
كەيىن بىلدىك, قازاقتا لەنيننەن, ماركستەن وتكەن تالاي عۇلامالار ءومىر سۇرگەنىن. سولاردىڭ كوبى كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن اتىلعان, اسىلعان.
نە ءۇشىن؟ يدەيالارى ماركس پەن لەنيننىڭ ىلىمىنە, كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىنا كەرەعار بولعانى ءۇشىن. كوزقاراسى ءۇشىن ادامدى اتۋعا, اسۋعا بولا ما؟ ادامزاتتىڭ اقىل ويىن قۇلدىققا سالۋدان اسقان زۇلىمدىق بار ما؟
بۇل سۇراقتار ءبىزدى ويلاندىرىپ, بوزداقتاردىڭ شىعارمالارىن وقۋعا ەرەكشە قۇلشىنىس تۋدىردى. وقىدىق. كوڭىلگە تۇيدىك. ولاردىڭ يدەيالارى مەن كوزقاراستارىنان «حالىق جاۋى» اتانارلىق پىكىر تاپپادىق. كەرىسىنشە, ءوز حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ساياسي قۇربانى بولعانىنا كوز جەتكىزدىك.
كەڭەستىك جۇيەنىڭ يدەيالىق نەگىزىنە اينالعان ماركسيزم ءىلىمى قازاققا نە بەردى؟ بۇل سۇراق تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن تاريحتىڭ تارازىسىنا ءتۇسىپ, قايتا زەردەلەنۋى كەرەك ەدى. بىراق بۇل ءۇردىس قوعامدا وتە باياۋ ءجۇرىپ, وعان ءادىل باعاسىن بەرۋگە تىرىسقان كەيبىر عالىمداردىڭ جازعان دۇنيەلەرىن جات قۇبىلىستاي جۇرت قابىلداي المادى. شاكارىم مەن ءاليحاندى جوقتاعاندار الاششىل, قازاقتىڭ جوعالتقانىن ىزدەگەندەردى اسىرە ۇلتشىلدار دەپ ساناۋ, وكىنىشكە قاراي, قوعامدىق پىكىردە ءالى كۇنگە دەيىن كورىنىس تاۋىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ساناعا ءسىڭىپ, تاستاي بەكىپ الۋىنىڭ كورىنىسى دەمەسكە امال جوق.
ماركسيزم ءىلىمى قازاققا ءوزى نە بەردى دەگەنگە كەلسەك, ەڭ الدىمەن «تاڭداعى تاماق – تاڭىردەن», «ادامنىڭ باسى – اللانىڭ دوبى», «قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق» دەگەن قازاقتىڭ ءتول ساناسىن ۋلاپ, اتەيستىك ءبىلىم ءسىڭىردى. يماننان ايىرىلعان جۇرتتىڭ اۋزىنىڭ دۋاسى, ءسوزىنىڭ قاسيەتى كەتتى.
ماركسيزم ادامزاتتىڭ تاريحىن ءوندىرىس كۇشتەر مەن وندىرىستىك قاتىناستاردىڭ دامۋى ارقىلى ولشەپ, تاريحتى تۇلعالار ارقىلى, مادەني ءۇردىس ارقىلى تانىپ-ءبىلۋدىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى. وسىلاي ءبىز تاريحي تۇلعالارىمىزدى ۇمىتتىق.
ۇشىنشىدەن, ماركسيزم ءىلىمىنىڭ جانى ديالەكتيكا بولعان (ەنگەلس). ول ءىلىمنىڭ اتاسى, نەمىس ويشىلى ف.گەگەل سانالادى. بۇل – مۇلدەم قازاققا جات ءىلىم. ديالەكتيكا «دۇنيە قاراما-قايشىلىق زاڭدارى ارقىلى داميدى» دەيتىن كوزقاراسقا نەگىزدەلەدى. قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى ءۇشىن دۇنيەدە ەشقانداي قاراما-قايشىلىق جوق, تەك ۇندەستىك قانا بار.
گەگەلدىڭ ديالەكتيكاسىنان ەۋروپا ءحىح عاسىردا-اق باس تارتقان. ولاردىڭ نيتسشە, شوپەنگاۋەر سياقتى ويشىلدارى ادامنىڭ ويلاۋ الەمىنە عانا ءتان قايشىلىقتاردى بۇكىل دۇنيەنىڭ زاڭدىلىعى رەتىندە قاراۋعا قارسى بولىپ, تەرىسكە شىعارعان. شوپەنگاۋەر گەگەلدى «ادامنىڭ وي الەمى ءۇشىن عانا قايشىلىق بولىپ سانالاتىن ەلەستەردى الەمگە اپارىپ تەڭەيدى» دەپ كىنالاعان. ف.نيتسششە بولسا, جالاڭ راتسيوناليزم ادامزاتتى كوركەمدىك ويلاۋ فيلوسوفياسىنان قول ءۇزدىرىپ بارا جاتقانىن ايتقان.
بۇل ىلىمدەردىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنە جاتتاۋ جەرى دە – وسى. قازاق – كوركەم ويلايتىن حالىق. جوعارىداعى ىلىمدەر قازاقتىڭ جان دۇنيەسىنە مۇلدەم بوتەن.
شىن فيلوسوفيا – ەركىن ويلاۋ, قاتىپ قالعان قاساڭ قاعيدامەن ءجۇرمەۋ. ماركسيزم تاريحتا ءىلىم رەتىندە قالادى, ال ونى راديكالدى ۇستانىپ دىنگە اينالدىرۋ قاۋىپتى. بۇلاي ەتۋدىڭ ومىرشەڭ ەمەستىگى كەڭەس ءداۋىرىندە پراكتيكادا دالەلدەندى. ماركسيزمدى راديكالدى ۇستانىپ, قىزعىشتاي قورعاۋشىلار قوعامدا «ماركسيستىك سەكتا» توپتارىن تۋدىرۋدا.
قازاق ويشىلدارىنىڭ كەڭەستىك داۋىردە باعالانباۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى ولاردىڭ ماركسيزم ارقىلى ولشەنۋى بولدى. وكىنىشكە قاراي, ماركسيستىك تۇسىنىكتەر ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ ىشكى تسەنزۋرامىزعا اينالىپ وتىر. قوعامدا كەڭەستىك ءتالىم-تاربيە العان كەيبىر ادامدار سول ءىلىمنىڭ ىشىندە اداسىپ جۇرگەنىن تۇسىنبەي كەلەدى. مۇنى وتكەن ءداۋىردىڭ كىناراتى دەپ سىلتاۋراتساق تا, ەڭ قورقىنىشتىسى, كوپتەگەن ادامداردىڭ الگى ىلىمنەن شىققىسى كەلمەيتىندىگى, ونى قىزعىشتاي قورعاپ باعاتىنى. بۇل تاۋەلسىزدىكتى مويىنداماۋ, وعان قارسىلىق تانىتۋ ەمەي نەمەنە؟!
وعان مىسالدار جەتكىلىكتى. ماسەلەن, وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قۇربان بولعان ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆقا قاراعاندى قالاسىندا بۇرىنعى لەنين اتىنداعى كوشەنى بەرۋ تۋرالى ءسوز بولعاندا, ونى «تەرروريست» دەپ باعالاپ, قارسىلىق تانىتقان ادامداردىڭ شىعۋى لەنين مەن سول جۇيەگە تابىنۋشىلىقتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق رۋحىمىزدى ەتەكتەن تارتىپ وتىرعانىنىڭ دالەلى ەمەس پە؟ بىزگە ماركسيزم ادىسىنەن بوساپ, تاريحتى تۇلعالار ارقىلى باعالايتىن كەز جەتتى.
قاراعاندى قالاسىنىڭ ورتالىق كوشەسىندە تۇرعان لەنيننىڭ سوڭعى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە 20 جىل جاساپ بارىپ, 2011 جىلى عانا الىنعاندا:
«كۇلكى بوپ جۇرتقا, كۇل بولىپ كۇنگە ىستالماي,
جەرگە ءتۇس ەندى, جەتپىس جىل ءجۇردىڭ – ۇشقانداي.
التى ءجۇز تۇگىل, التى مىڭ توننا بولساڭ دا,
اللاعا سەنىڭ سالماعىڭ – ءبىر-اق مىسقالداي», –
دەپ سەرىك اقسۇڭقارۇلى جىرلاپ ەدى. بۇل – الاشتىڭ لەنينگە بەرگەن باعاسى. سوڭعى ەسكەرتكىشتەر الىنعان سوڭ لەنيننىڭ دە, ماركستىڭ دە بەينەسىن ۇمىتا باستاعان ەدىك.
بىراق تاياۋدا استاناداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىنە جۇمىس بابىمەن باس سۇققانىمىزدا قاۋعا ساقال ماركستىڭ پورترەتى قاسقايىپ ءىلىنىپ تۇرعانىن كوزىمىزبەن كورىپ, ماركستىڭ ەلەسى ءالى كۇنگە دەيىن ەل كەزىپ ءجۇر ەكەن عوي دەگەن ويعا قالدىق.
الاشقا ونى ۇمىتار كۇن بولار ما ەكەن؟!. بۇل ەلەستەن قاشان تاۋەلسىز بولامىز دەگەن وي كەلدى. سول ساتتە اقىن ابزال بوكەننىڭ مىنا ءبىر جولدارى ويىما ورالدى:
اناعان ءبىر اقىل ايتقان ەلەڭدەپ,
مىناعان ءبىر باتىپ ايتقان كونەم دەپ.
ەل اقىلى شىققان سايىن توبەمە
ءتول اقىلىم كەتتى مەنىڭ تومەندەپ.
كەلە قالار باقىت قاي كۇن, سور قاي كۇن؟
بولجاي الماي ۇگىتىلگەن بوردايمىن.
ءوز ويىما بولىمى جوق باسىمنىڭ
كىسى ويىنا ورنى كوپ…
سول – قايعىم!
كەڭەس داۋىرىندە ەل اقىلىمەن ءومىر سۇرگەن قازاققا, تاۋەلسىزدىكتە ءتول اقىلىمەن ءومىر سۇرەتىن كەز كەلدى ەمەس پە! ول زاماندا كىسى ويىمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلسەك تە, ەندى ءوز ويىمىزبەن ءومىر سۇرەتىن, ساناداعى قۇلدىقتىڭ بۇعاۋىن بۇزىپ شىعاتىن زامان جەتپەگەنى مە؟ ايتپەسە, ماركستىڭ ەلەسى قايدان ءجۇر؟
ەلىمنىڭ جايىن ايتا المان, كوزگە جاس الماي,
جات ىلىمدەردەن قالدىق ءبىز نەگە اسا الماي؟
ابايلارىم ءجۇر, الاشتىڭ ۇلى بولسا دا,
پورترەتتەردە ماركستىڭ ورنىن باسا الماي…
الاشتىڭ رۋحى ورگە, عۇلامالارىمىز تورگە شىعاتىن كۇن قاشان بولار ەكەن؟! ءسىز نە دەيسىز…
شىنتەمىر الاش,
قاراعاندى قالاسى
