رەسمي دەرەكتەر بويىنشا استانا قالاسىندا 165 مىڭ اۆتوكولىك ءتىركەلگەن. وعان ەلورداعا كەلىمدى-كەتىمدى ادامداردىڭ كولىگىن قوسساڭىز, كۇن سايىن قالا كوشەلەرى قانداي قاربالاستا بولاتىندىعىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇگىندە «تەمىر تۇلپار» تىزگىندەگەندەر اراسىندا ەگدە جاستاعىلاردان گورى, وتىز بەسكە دەيىنگى جاستاردىڭ قاراسى باسىمداۋ. ءارى ولاردىڭ كوپشىلىگى نازىكجاندىلار ەكەنىن دە كورىپ ءجۇرمىز. راس, ۋاقىت ۇنەمدەۋ, قولعا العان ءىستىڭ وڭتايلى شەشىلۋى, بارار جەرىڭە تەز جەتۋ ءۇشىن اۆتوكولىكتىڭ قاجەتتىلىك ەكەنىندە ءسوز جوق. اسىرەسە, بۇل قوعام جۇمىسى مەن ءۇي شارۋاسىن قاتار الىپ جۇرەتىن قاراكوزدەرىمىزگە كەرەك-اق. ونىڭ ۇستىنە اۆتوكولىك بايلىق رەتىندە ەمەس, كۇندەلىكتى قاجەتتىلىك رەتىندە مويىندالىپ وتىرعان زاماندا قالتاسىندا قارجىسى بار جان قالاعانىنا قول جەتكىزە الارى دا ءسوزسىز. تەك كەيىنگى كەزدە شەتەلدەن ماشينا كىرگىزۋدىڭ قيىنداپ كەتكەندىگى بولماسا. شىنىن ايتقاندا, وعان دا قاراپ جاتقان جاستار جوق.
دەگەنمەن, ءبىزدىڭ نەگىزگى ايتپاعىمىز ول ەمەس. ءبىزدى قاتتى تولعاندىرىپ ءجۇرگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – قالامىزداعى اۆتوكولىك جۇرگىزۋشىلەردىڭ مادەنيەتى مەن ىشكى تاربيەسى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا, جول ۇستىندەگى سىيلاستىق. ءومىر بولعان سوڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ءارتۇرلى جاعدايلار كەزدەسىپ جاتادى. اسىرەسە, جەلمەن جارىسىپ جۇيتكىپ كەلە جاتقان كولىكتىڭ جۇرگىزۋشىلەرى ءبىرىنىڭ-ءبىرى الدىن كەسىپ, وراعىتىپ نەمەسە بىرىنە-ءبىرى جول بەرمەي ءوتىپ كەتەتىن جايلار از ەمەس. بۇل – تەمىر تۇلپار تىزگىندەگەندەرگە بەلگىلى جاعداي. ارينە, جول ەرەجەسىن ساقتاعان, زاڭعا باعىنعان دۇرىس. دەگەنمەن, اسىعىستىقتا الدىن كەسكەن ادامدى بىردەن سوققىعا جىعۋ, ار-نامىسىنا ءتيىپ بالاعاتتاۋ قانداي تاربيەگە جاتادى.
سايران ءتۇبى – ويران
استانا قالاسىنداعى «سامال» شاعىن اۋدانىندا ادام ولىمىنە سوقتىرعان وقيعا بولدى. ءتۇن جارىمدا قاباتتى ۇيلەردىڭ اۋلاسىنا كىرە بەرىستە «بمۆ» اۆتوماشيناسىندا وتىرعان ەكى جىگىت اۋلادان شىعىپ كەلە جاتقان «مەرسەدەس» اۆتوكولىگىنىڭ ءجۇرگىزۋشىسىنە جول بەرمەي, شەكىسىپ قالادى. سول جەردە 20-25 جاستارداعى «بمۆ»-داعى ەكى جىگىت قارسىلاسىن كوپ سوزگە كەلمەي سۇلاتىپ سالعان.
تاعى بىردە قوعامدىق اۆتوبۋس پەن «تويوتا كامري» قاقتىعىستى. ايالدامادان شىعىپ بارا جاتقان اۆتوبۋسقا جول بەرۋ كەرەكتىگىن ۇمىتقان «تويوتا» جۇرگىزۋشىسى اۆتوبۋس جۇرگىزۋشىسىن بىلاپىت سوزدەرمەن كومىپ تاستادى. ءورت ءسوندىرۋشى, «جەدەل جاردەم», پوليتسيا ماشينالارىنا قاي كەزدە دە جول بەرىپ وتكىزىپ جىبەرۋگە ءتيىستى جۇرگىزۋشى ءوز قاتەلىگىن تۇسىنبەستەن, جۇدىرىق الا جۇگىردى.
«اپاتتى دا كوبەيتىپ وتىرعان – جۇرگىزۋشىلەر اراسىنداعى تۇسىنىستىكتىڭ جوقتىعى, مەنمەندىك. جالپى, بىزدە جۇرگىزۋشى مادەنيەتى تومەن. جول ورتاق, ەرەجە بىرەۋ دەسەك تە, رولدە وتىرعان جاندا جەلىك بولا ما, كىم ءبىلسىن, بىلاي قاراعاندا, سابىرلى كورىنەتىن ادامنىڭ ءوزى تەمىر تۇلپارعا وتىرىسىمەن وزگەرىپ سالا بەرەدى. كەيدە ماشينانى ءيىرىپ قويىپ جولدىڭ ءدال ورتاسىندا كەلىسپەي قالعان جۇرگىزۋشىلەردىڭ بىلەك سىبانىپ ءتوبەلەسىپ جاتاتىنى دا كەزدەسەدى. سوندا باس جارىپ, كوز شىعاراتىنداي ەشتەڭە جوق. اسىققان بىرەۋ ەكى كولىكتىڭ ورتاسىنداعى اراقاشىقتىقتىڭ اشىق قالعانىن پايدالانىپ ورتاعا كىرىپ كەتەدى, بولماسا, اسىققان جۇرگىزۋشى ەكىنشى قاتاردان ءبىرىنشى قاتارعا ءوتپەك بولادى نەمەسە ەبىن تاۋىپ وزىپ كەتپەك بولادى. بۇعان تۇسىنىستىكپەن قارايتىندار بار. «ە, اسىعىپ تۇرعان عوي, بارا بەرسىن» دەيدى وندايلار كەڭ پەيىلدىك تانىتىپ. ال جاڭاعىداي «نامىسى تاپتالعاندار» ءويتىپ جايباراقات وتىرمايدى. ءوزىن اتتاپ كەتكەن كولىكتى قۋىپ جەتىپ الدىنا شىققانشا شەتكە تىقسىرىپ, ودان قالسا دابىلىن بەزەكتەتىپ, ىشتە وتىرعان جۇرگىزۋشى كوزىنە قوراش كورىنسە تەرەزەسىن اشا سالىپ دوق كورسەتۋ, كەيدە جۇدىرىعىن الا جۇگىرۋ ادەتكە اينالعان. ءتىپتى, قالىپتى جاعداي سەكىلدى.
جۇرگىزۋشىلەر ەرەگەسىنىڭ كەسىرىنەن ورىن الاتىن اپات تا از ەمەس. بۇرىن قارا جولدىڭ بويىندا كەلىسپەي قالعان پەندەلەردىڭ كەرىلدەسىپ جاتاتىنىن, توبەلەسكەنىن ەستىسەك. ەندى جاعداي اتىسۋعا دەيىن جەتىپتى. كولىگىنىڭ ءۇلكەندىگىنە, سۇيەنەرىنىڭ مىقتىلىعىنا قاراپ قيمىلدايتىنداردى جول ەرەجەسىنە قاتىستى جاڭا ايىپپۇلداردىڭ دا تاۋباعا كەلتىرە الماعانى وكىنىشتى, ارينە. ەندى, بالكىم, سول زاڭناماعا «كولىك باسقارىپ كەلە جاتىپ باسقا تۇلعانى بالاعاتتاعانى ءۇشىن», «جول بويىندا توبەلەسكەنى ءۇشىن», «ارناۋلى جولاقتان ءوتىپ بارا جاتقاندا جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە بوگەت جاساعانى ءۇشىن», «جەدەل جاردەم, پوليتسيا, ءورت ءسوندىرۋ قىزمەتىنىڭ كولىكتەرىن جىبەرمەگەنى ءۇشىن» دەپ ارنايى ايىپپۇلدار ەنگىزۋ كەرەك شىعار. سەبەبى, قازىر ادامدىقپەن, اقىلمەن ەشكىمدى تۇزەي المايسىڭ, بۇگىنگى زامان قورىققاندى سىيلايتىن, سەسكەنگەن جاعدايدا عانا اياعىن ابايلاپ باساتىن زامان بولدى عوي» دەيدى اينۇر ەسىمدى وقىرمان.
كوكەيدەگى تۇيتكىلدى ءدوپ باسىپ, ءدال ايتىپ وتىر. زاڭ قاتال, ايىپپۇل قوماقتى بولعانىمەن, جۇرگىزۋشىلەردىڭ مادەنيەتى مەن جول ۇستىندەگى سىيلاستىعى تۇزەلىپ كەتە قويعان جوق. كوپشىلىگى ەرەجەنى ساقتامايدى. قاراپايىم
قاۋىپسىزدىك بەلدىگىن تاعۋدى «ۇمىتىپ» كەتەدى. جىلدامدىقتى بەلگىلى مەجەدەن اسىرىپ جىبەرەدى. تىيىم سالىنعان بەلگىلەردى ەسكەرمەيدى. كولىك جۇرگىزىپ كەلە جاتىپ ۇيالى تەلەفونمەن سويلەسەدى. وسىنىڭ بارلىعى زاڭ بۇزۋشىلىق ەكەنىن ءتۇسىنبەيتىن سياقتى. ايتەۋىر, ءجۇرگىنشىلەر دە, كولىك جۇرگىزۋشىلەرى دە اسىعىس. «اسىعىستىق – شايتاننىڭ ءىسى» دەمەكشى, قۇقىق بۇزۋشىلىق پەن جول اپاتىنا اسىعىستىقتىڭ سەبەبى كوپتەپ ءتيىپ جاتىر.
جاياۋعا دا جازا بار
ەكىنشى ءبىر ويلانارلىق جاعداي, اۆتوكولىكتى كەز كەلگەن جەرگە قويىپ جۇرە بەرەتىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى. ىمىرت تۇسە قالانىڭ كەز كەلگەن اۋلاسىنا باس سۇقساڭىز, قاز-قاتار قويىلعان ماشينالاردان اياق الىپ جۇرە المايسىز. «وسى ءۇيدىڭ تۇرعىلىقتى تۇرعىنى رەتىندە جەكەمەنشىك كولىگىمىزدى اۋلاعا قويۋعا قۇقىمىز بار» دەيدى ءۇي يەلەرى. سولاي-اق بولسىن. الايدا, بەتىن اۋلاق قىلسىن, كەزدەيسوق ءورت شىعىپ نەمەسە بىرەۋ قىسىلىپ اۋىرىپ, «جەدەل جاردەم» ماشيناسىن شاقىرتاتىن جاعداي بولا قالسا, اۋلاداعى ماشينالاردان ولار دىتتەگەن جەرىنە وتە المايدى عوي.
سوندا قايتپەك؟
ساۋلە ەسىمدى وقىرماننىڭ پىكىرى دە ويلانتادى.
«بۇگىن مەنى قۇداي ساقتادى. بوگەنباي باتىر كوشەسىمەن زىمىراپ كەلە جاتىر ەدىم, جان-جاعىنا قاراۋ دەگەن جوق, ءبىر ايەل الدىمنان جۇگىرە شىعىپ, جولدىڭ ەكىنشى بەتىنە ءوتتى. مىجىپ كەتە جازدادىم. ءوزى ماس, تەڭسەلىپ, تۇك بولماعانداي كەتىپ بارا جاتىر. دەر كەزىندە تەجەگىشتى باسىپ ۇلگەردىم. جىلدامدىعىم اسا قاتتى ەمەس ەدى. ەگەر قالاداعى ءتيىستى جىلدامدىق – ساعاتىنا 60 شاقىرىم الىپ كەلە جاتقانىمدا, انىق باسىپ كەتەر ەدىم جانە سول ءۇشىن باسىم پالەگە قالار ەدى… ول ءولىپ كەتسە, ءوزى كىنالى بولسا دا, مەن سوتتالار ەدىم. سوندا دەيمىن-اۋ, ءوزى ماس, ءوزى بەلگىلەنبەگەن جەردەن جۇگىرىپ ءوتىپ, كەتكەنىنە قاراماستان, مەن كىنالى بولامىن عوي… ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ابايسىزدا كىسى ءولتىرىپتى دەپ تۇرمەگە قامالسام, بالا-شاعامنىڭ كۇنى نە بولار ەدى؟… وسى ورايدا زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك دەگەن وي كەلدى. بىرەۋدىڭ وزىنە كەرەك بولماعان ءومىرى ءۇشىن مەن نەگە جاۋاپ بەرۋىم كەرەك؟ ءوزى مەنىڭ كولىگىمنىڭ استىنا كەپ تۇسسە, مەن نەگە جاۋاپقا تارتىلۋعا ءتيىسپىن؟!! ونى ايتاسىز, باعدارشامنىڭ جاسىلىنان نەمەسە «جاياۋ جۇرگىنشىگە» ارنالعان جولاق جولداردان تەز-تەز ءوتۋدىڭ ورنىنا, كەرىسىنشە, ادامدار جايىلىمداعى قوي سياقتى مامىرلاپ قالادى. جايباراقات, ماڭ-ماڭ باسىپ, شايناڭ-شايناڭ ساعىزىن كۇيسەپ, قولىندا سوتكا… سونى كۇتىپ, وڭ جاققا بۇرىلا الماي ءبىر كەرۋەن كولىك توقتاپ تۇرادى…» دەيدى.
جولدا ءجۇرۋ, كوشەدەن ءوتۋ مادەنيەتىن قاشان مەڭگەرەدى ەكەنبىز؟… ءبىز وسى ساۋالدى استانا قالاسى ءىىد جپب ۇيىمداستىرۋ, الدىن الۋ جانە باقىلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى, پوليتسيا پودپولكوۆنيگى اۋەزحان جاقسىلىقوۆ مىرزاعا قويعانىمىزدا, ول بىلاي دەدى: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىندە جۇرگىزۋشىنىڭ مادەنيەتىنە قاتىستى جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلماعان. كولىك جۇرگىزۋشىلەرى جول ءجۇرۋ ەرەجەسىنىڭ تالاپتارىن بۇزعان جاعدايدا عانا جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنە سايكەس كولىكتەرىن كەز كەلگەن جەرگە قويىپ كەتىپ, ءتارتىپ بۇزعانى ءۇشىن 5 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالىنادى. وسى ەرەجەنى قايتالاپ بۇزسا, ءۇش ەسە كوپ ايىپپۇل تولەيدى.
جاياۋ جۇرگىنشىلەر جول ءجۇرۋ ەرەجەسى تالاپتارىن بۇزعانى ءۇشىن 5 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە, جۇيەلى تۇردە بۇزسا, 15 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل تولەيدى نەمەسە 3 تاۋلىككە قاماۋعا الىنادى».
بۇل – رەسمي ادامنىڭ بەرگەن
جاۋابى.
ايتسە دە, مۇنداي قاتاڭ تالاپتاردىڭ قالا كوشەلەرىندە كوبىنە ەسكەرىلە بەرمەيتىنى قيىن-اق. قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردا جول ۇستىندە دە سىيلاسا بىلگەنگە نە جەتسىن!
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
