الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنە كوز سالساق, مەملەكەت حالقىن ءبىرتۇتاس ەتىپ توپتاستىرا الاتىن قۇندىلىقتار بىرنەشەۋ. ءبىرىنشى – تىلدىك فاكتور. بۇعان ەۋروپا ەلدەرىندە دە, الەمنىڭ باسقا قۇرلىقتارىندا دا مىسال كوپ. ايتپاقشى, ءبىز «كوپ ۇلتتىمىز» دەپ ماقتانامىز, بىراق كارى قۇرلىقتا بىزدەن دە كوپ ۇلىستار بىرگە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەملەكەتتەر جەتكىلىكتى. فرانتسيادا 180 ۇلت, تۇركيادا 140-تان استام ۇلت بار, ەۋروپا ەلدەرىنىڭ قاي-قايسىنىڭ جاعدايى دا وسى. ۇلىبريتانيادا ءتىپتى 1 مىڭعا تارتا ۇلت وكىلدەرى تۇرادى, تەك انگليانىڭ وزىندە عانا 300 تىلدە سويلەيدى دەگەن دەرەك بار. بىراق ولاردىڭ ءبارى وزدەرىن فرانتسۋزبىن, تۇرىكپىن, تاعى سول سياقتى وزدەرىنىڭ تۇرعىلىقتى مەملەكەتتەرىنىڭ ءتول ۇلتىنىڭ اتاۋىمەن اتاپ, سول ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە سويلەيدى.
ەكىنشى – ءدىني فاكتور. بۇل, نەگىزىنەن, ساۋد ارابياسى, بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى سياقتى مۇسىلمان ەلدەرىنە ءتان. وندا مەملەكەتتىك ساياسات يسلام قۇندىلىقتارىنا قاراي قۇرىلعان. ماسەلەن, اراب ەلدەرى الەمىندە مەملەكەت تاراتاتىن اقپاراتتىڭ 90 پايىزى ءدىن تاقىرىبىنا ارنالاتىنىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەس.
ءۇشىنشى – ۇلتتىق فاكتور. جاپونيا, ارمەنيا سياقتى ەلدەر تۇرعىندارىنىڭ 97-98 پايىزى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى, مەملەكەتتىك ساياسات تازا ۇلتتىق مادەنيەت پەن قۇندىلىقتاردى باسشىلىققا الا وتىرىپ قۇرىلعان.
ءتورتىنشى فاكتور – ازاماتتىق ماقتانىش. مۇنداي مىسالدى اقش-تان, يزرايلدەن كورۋگە بولادى. امەريكالىقتاردىڭ قاي-قايسى دا «ءبىز ۇلى مەملەكەتپىز», «ءبىز الەمدەگى ەڭ دەموكراتيالى ەلدە تۇرامىز», «ءبىز پاتريوتپىز» دەپ, ۇيلەرىنە اقش-تىڭ الەم-جالەم جالاۋشالارىن ءىلىپ قويادى. بۇل – ازاماتتىق فاكتور. سالىستىرىپ كورسەك, قازاقستان حالقىن وسى ايتىلعان فاكتورلاردىڭ قايسىسى بىرىكتىرىپ وتىر؟ بۇل سۇراققا كەلگەندە ءسىزدىڭ دە, ءبىزدىڭ دە توسىلاتىنىمىز جاسىرىن ەمەس.
قر «ءتىل تۋرالى» زاڭىنىڭ 4-بابىندا: «قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ پارىزى» دەپ جازىلعان. قازاقستاندىقتاردىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋىن مىندەتتەيتىن مۇنداي تارماق 2009 جىلى كوپشىلىك تالقىلاۋىنان ءوتىپ بەكىتىلگەن «ۇلت بىرلىگى» دوكتريناسىندا دا بار. سول كەزەڭدەردە قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ حالىققا ارناعان كەزەكتى ءبىر جولداۋىندا «قازاق ءتىلىن 2017 جىلى حالىقتىڭ 80 پايىزى, 2020 جىلعا قاراي 95 پايىزى يگەرىپ, ەندىگى 10 جىلدا مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ 100 پايىزى وسى تىلدە ەركىن سويلەۋى كەرەك» دەپ, وسى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءتيىستى سالالار مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا تاپسىرما بەرگەنى ەستەرىڭىزدە. ولاي بولسا, قازاقستان جاعدايىندا حالىقتى توپتاستىراتىن ەڭ ماڭىزدى فاكتوردىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك ءتىل ەكەندىگى ايقىن ايتىلعان. بىراق ازىرگە بۇل مىندەتتى رەسمي ءتىل اتقارعان بولىپ كەلەدى. «اتقارعان بوپ» دەيتىنىمىز, بوتەن ەلدىڭ تىلىمەن تۋعان وتانىڭدى ءسۇيۋ, ونىڭ پاتريوتى بولۋ مۇمكىن ەمەس.
«قازاقستان» دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى حالىقارالىق تەرميندە قازاق ەلى دەگەندى بىلدىرەدى. سونداي-اق مەملەكەتكە ءوز اتاۋىن بەرگەن, ءتول حالقىنىڭ سانى 70 پايىزدان اسقان قازاق جۇرتى تۇرعاندا, ازشىلدىق دياسپورانىڭ ءتىلى (21 پايىز) ەلدى بىرىكتىرۋشى فاكتور بولا المايدى. سوندىقتان قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قاتىناستارداعى ماڭىزىنا, شارۋاشىلىق سالالارىنداعى اتقاراتىن فۋنكتسياسىنا باسىمدىلىق بەرىلۋى مىندەتتى.
ارينە, ىقتيارلى ىسكە كەدەرگى كوپ. ءتىل جاناشىرلارى باياعىدان-اق مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭ كەرەك دەپ زار قىلىپ كەلەدى. بىراق ازىرگە ول نيەت ناتيجەسىز. ال قولدانىستاعى «تىلدەر تۋرالى» زاڭنىڭ شيكىلىگى تۋرالى ەرىنبەگەننىڭ ءبارى ايتىپ ءجۇر. بىرىنشىدەن, بۇل زاڭنىڭ ءوزى جەتىلمەگەن, ەكىنشىدەن, ونى ورىنداتاتىن مەحانيزمدەر قالىپتاسپاعان. ويتكەنى «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قاي تارماعىن الىپ قاراساڭ دا, «مەملەكەتتىك تىلمەن بىرگە رەسمي ءتىل قاتار قولدانادى» دەگەن جولداردان اياق الىپ جۇرە المايسىز. وسىدان كەيىن ەشكىمنىڭ جانىن قيناپ قازاقشا ۇيرەنبەسى انىق.
«ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 24-بابىندا «ء…تىل تۋرالى زاڭدارىنىڭ بۇزىلۋىنا كىنالى… زاڭعا سايكەس جاۋاپتى بولادى» دەسە, اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق كودەكسىنىڭ 75-بابىندا «ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ بەستەن جيىرماعا دەيىنگى مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋ…» دەلىنگەننەن باسقا ەشتەڭە جوق. سونداي-اق ءتىل زاڭىنىڭ 23-بابىندا تىلدەردى دامىتۋدا «مەملەكەتتىك تىلگە باسىمدىق بەرىلەدى» دەسە, مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە, كەرىسىنشە, رەسمي تىلگە باسىمدىق بەرىپ قويعان.
سونداي-اق «مەملەكەتتىك ءتىلدى بەلگىلى ءبىر كولەمدە جانە بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەس ءبىلۋى قاجەت كاسىپتەر, ماماندىقتار جانە لاۋازىمدار تىزبەسى زاڭمەن بەلگىلەنەدى» دەگەن تارماق تەك قاعاز جۇزىندە قالعان. مۇنداي تالاپ ءالى كۇنگە قانداي دا ءبىر زاڭمەن بەكىتىلگەنىن ەستىگەن ەمەسپىز. ال مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ رەسمي سايتىن ءارلى-بەرلى اقتارىپ, مۇنداي «كاسىپتەر», «ماماندىقتار», «لاۋازىمدار» ءتىزىمىن مۇلدەم تاپپادىق. تەك «ب» كورپۋسى ساناتىنا جاتاتىن قىزمەتكەرلەردەن مەملەكەتتىك تىلدە تەست الۋ قاراستىرىلعان. «ب» كورپۋسىن ەلىمىزدەگى 90200 مەملەكەتتىك قىزمەتشى قۇرايدى. بۇل ساناتقا اۋدان اكىمدەرىنىڭ ورىنباسارلارى, اۋىل اكىمدەرى مەن باسقارما باسشىلارى كىرەدى. ولاردىڭ ىشىندە قازاقشا مۇلدەم «قاقپايتىنداردىڭ» تالايىن كوز كورىپ ءجۇر.
مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتىنا سۇيەنسەك, قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن انىقتايتىن «قازتەست» جۇيەسى ارقىلى رەسپۋبليكا بويىنشا 2016 جىلى – 26870 نەمەسە 29 پايىز (ناقتى سانى – 92203 ادام), 2017 جىلى – 22837 نەمەسە 25 پايىز (ناقتى سانى – 91830 ادام), 2018 جىلى 24657 نەمەسە 27 پايىز (ناقتى سانى – 90932 ادام) مەملەكەتتىك قىزمەتشى عانا تەستىلەۋگە قاتىسقان.
سوندا مازمۇنى كەرەعار, ورىندالۋى مىندەتتى ەمەس «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ پارمەنى قانداي؟ مۇنداي سولقىلداق زاڭنان كىم قورقادى؟ ونسىز دا دارمەنسىز كۇي كەشىپ وتىرعان ءتىل زاڭىن تارك ەتكەندەرگە ءارى كەتسە ەسكەرتۋ جاسالادى, بىراق ولار ەش قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى. ال زاڭ بۇزعان لاۋازىم يەلەرىنە اقشالاي ايىپپۇل سالىپتى دەگەندى تاعى كورمەدىك. سوندا قالاي, «ءتىل زاڭى» باسقا قۇقىقتىق قۇجاتتار سياقتى ورىندالۋى مىندەتتى بولماعانى ما؟ زاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسەڭ دە, مەملەكەتتىك ورگانداردا ىستەۋگە تىيىم سالاتىن شەكتەۋ قويىلماعان. قايتا ورىسشا قۇجات تولتىرا بىلمەيتىن قازاقتىلدى ماماندارعا جۇمىس ىستەۋ قيىن.
ء…بىر جىلدارى ۇبت تاپسىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك تىلدەگى تەست مىندەتتى بولدى, سوندا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءبارى جاتا-جابىسا قازاق ءتىلىن ۇيرەنە باستاپ ەدى. كەيىن ەمتيحان ۋاقىتى تايالعاندا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى «قازاق ءتىلىنىڭ ۇپايى تەست بالىنا ەنبەيدى» دەپ ماسقارا قىلدى, سوندا قازاقشا ءتاپ-ءتاۋىر ۇيرەنىپ كەلە جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرى تۇگىل, قالا شالاقازاقتارىنىڭ ءوزى قازاق ءتىلى كىتابىن بوساعاعا اتىپ-اتىپ ۇرعانىن كىمنەن جاسىرامىز؟!
اتا زاڭىمىزدىڭ 19-بابىندا: «اركىمنىڭ انا ءتىلى مەن مادەنيەتىن پايدالانۋعا, قارىم-قاتىناس, تاربيە, وقۋ جانە شىعارماشىلىق ءتىلىن ەركىن تاڭداپ الۋعا قۇقى بار» دەلىنگەن, بىراق وسى كونستيتۋتسيالىق قۇقىم كۇنىنە الدەنەشە رەت بۇزىلادى. مەنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە تولىققاندى ءومىر ءسۇرۋ قۇقىم شەكتەۋلى, ءومىر ءسۇرۋ, بالامدى ءوسىرۋ, جۇمىس ىستەۋ, قاجەت اقپاراتتاردى الۋ – بارىندە ورىسشا سويلەۋگە تۋرا كەلەدى. قوعامدىق قاتىناستار, اكىمشىلىك جينالىستارىنىڭ ءبارى دەرلىك وزگە تىلدە وتەدى (قازاقشا تەك كىرىسپەسى عانا). ءتىپتى لاۋازىم يەلەرىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىنە حابارلاسساڭ دا ورىسشا سويلەۋىڭ كەرەك, ويتكەنى قازاقشا بىلمەيتىن حاتشى قىزعا مەملەكەتتىك تىلدە سويلە دەپ ايتا المايسىڭ. ەندى قابىلداۋ بولمەلەرىنە, جۇرتقا جاپپاي قىزمەت كورسەتەتىن جەرلەردىڭ بارىندە ەكى ءتىلدى ادامداردى وتىرعىزۋ قيىن بولىپ پا؟ قازاقشا تالاپ ەتسەڭىز, قازاقشا بىلەتىن بىرەۋدى ەرتىپ اكەلگەنشە توسىپ تۇراسىز. وسىنىڭ ءبارى – زاڭ بۇزۋشىلىق, مەنىڭ انا تىلىمدە ءجۇرىپ-تۇرۋ, قىزمەت ەتۋ قۇقىمنىڭ شەكتەلۋى. وسىعان قاراعاندا, ءبىزدىڭ قوعامدا ءتىل زاڭناماسىن بۇزۋعا بولادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان با دەپ قالدىم…
قازىرگى قوعامدا, اسىرەسە بيلىك بۋىندارىندا قازاق تىلىنە قاجەتتىلىك تومەن. مۇنداي جاعدايدا, ەلباسى ايتقانداي, 2020 جىلى دا قازاقشاعا كوشە قويۋىمىز نەعايبىل. ال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتپەي, ءبىز ونىڭ قوعامدى توپتاستىرۋشى, ەلدى بىرىكتىرۋشى ءرولىن ارتتىرا المايمىز. بۇل, اينالىپ كەلگەندە, مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن فاكتور.
ءسوز سوڭى. ەگەر قازاقستاندى ءوزىنىڭ ءانۇرانى, ەلتاڭباسى, تۋى, كونستيتۋتسياسى, تاعى تاعىلار ەگەمەندىك نىشانى بار تاۋەلسىز ەل رەتىندە مويىنداساق, مەملەكەتتىلىكتىڭ بىلگىسى – مەملەكەتتىك ءتىلدى نەگە مويىنداماسقا؟! تاۋەلسىز ەلدىڭ ءتىلى دە تاۋەلسىز بولۋى شارت.
