مەرەيىمىزدى تاسىتقان مەجەلەر

قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ورلەۋىنە شولۋ

مىرزاگەلدى كەمەل,
ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور

 

1990-1994:
گيپەرينفلياتسيادان – باعانى ىرىقتاندىرۋعا

ءبىز 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا تاۋەل­سىزدىگىمىزدى جاريالاپ, بۇرىنعى تەڭگەرمەلى, جوسپارلى ەكونوميكادان نارىق ەكونوميكاسىنا كوشۋگە بەكىنگەن ەدىك. الايدا, ەكونوميكالىق تۇرعىدان باسەكەگە قابiلەتسiز بولعان جوس­پارلى جۇيە كۇيرەپ, بۇرىنعى وداقتاس ەلدەرمەن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسىمىز ءۇزىلىپ,  جاڭا بايلانىستار بىردەن قالىپتاسا قويماعان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ماقتانارلىق كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزە المادىق.

قازاقستاندا 1990-94 جىلدارى ونەركاسىپ ونىمدەرىن شىعارۋ كولەمى تەڭ جارتىلاي كەمىپ كەتتى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى ۇشتەن بىرگە قۇلدىراپ, كولىك تاسىمالىنىڭ كورسەتكىشتەرى ۇشتەن ەكىگە كەمىدى. ونەركاسىپ الىپتارى توقتاپ, جۇمىسسىزدىق جايلادى, جاپپاي ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ باستالدى. مەملەكەتتىڭ كاسىپورىنداردى باسقارۋعا شاماسى جەتپەي قالدى. ينفلياتسيا 2 مىڭ پايىزدىق دەڭگەيگە جەتتى. تۇرعىنداردىڭ 40 پايىزى كەدەيشىلىك شەگىندە ءومىر ءسۇردى.

نەگىزىنەن قارجى تاپشىلىعىنان جانە ەسكىشە باسقارۋدان ارىلا الماعان كاسىپورىن باسشىلارى وندىرىستىك سەكتوردى قارىزعا بەلشەسىنەن باتىردى. سول كەزدەرى اقشا كۋلتكە اينالدى دا, اينالىم قاراجاتى مەن ءونىم ساتۋدان تۇسكەن قارجى شەتەل اسىپ نەمەسە ەبىن تاۋىپ ەكى اسايتىنداردىڭ قالتالارىنا ءتۇسىپ جاتتى.

1995 جىلى ورتاشا ايلىق ەڭبەكاقى 1991 جىل دەڭگەيىنىڭ 35 پايىزىن عانا قۇراسا, ال زەينەتاقى تەك 29 دوللار بولدى.

سول كەزدىڭ اششى شىندىعى وسىنداي ەدى.

بارلىق ۋچاسكەلەردە دە قاراجاتتان قاتتى زارۋلىك بولدى. زاتتاي تولەم مەن ايىرباس بەلەڭ الدى. ەلىمىزگە سوعىس پەن كۇيزەلىس زاما-
­نىنداعىداي جاپپاي اشارشىلىق پەن جوق­شىلىق قاتەرى ءتوندى. مىنە, وسىلايشا ەكونو­ميكاعا باتىل دا جۇيەلى, جىگەرلى دە جەدەل وزگەرىستەر جۇرگىزۋدى ءومىردىڭ ءوزى تالاپ ەتتى.

ەلباسى, ەڭ الدىمەن, ءبىزدى دەموكراتيا نە­گىز­دەرىن تاڭداعاندا, ونى بارلىق پالەدەن قۇتقارا الاتىن قۇرال رەتىندە تۇيسىنۋدەن ساقتاندىردى.

ءيا, ءبىز ەكونوميكالىق تۇرمىس – ساياساتتىڭ دا, مادەنيەتتىڭ دە نەگىزى ەكەنىن تۇسىنە باستادىق, ول شىنىندا مەملەكەتتىڭ, قوعامنىڭ, ءاربىر ناقتى ادام جانە ونىڭ وتباسىنىڭ قالىپتى دامۋىنىڭ نەگىزى ەدى. ويتكەنى, ەكونوميكامەن ساباقتاسپايتىن سالا جوق, كەز كەلگەن ماسەلەنىڭ شەشىمى ەكونوميكاعا تاۋەلدى. ونى شەشۋ ءۇشىن ەلدە قۋاتتى, وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە قابىلەتتى ەكونوميكا قۇرىلماسا, ەڭ بيىك قۇندىلىقتار – ەركىندىك پەن دەموكراتيا, حالىق يگىلىگى
دەگەن تىركەستەردىڭ ءوزى بوس سوزگە اينالىپ قالاتىنىن تۇسىندىك.

«بiز – سانالى دا جiگەرلi حالىقپىز. مەندە
قازاقستان ازاماتتارىنىڭ نارىقتىق ەكو­نوميكاعا تەز بەيiمدەلەتiنiنە كۇمان جوق» دەپ مالىمدەدى پرەزيدەنت سوندا.

قۇرساۋلاعان قيىندىقتاردان شىعىپ, قا­زاقستاننىڭ قارىشتى دامۋ جولىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ون جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىت جەتكىلىكتى بولدى. جاعداي تۇبەگەيلى وزگەردى. ءبىز وتانى­مىزدىڭ شاڭىراعىن اسقاقتاتا كوتەرىپ, بو­سا­عاسىن بەكىتتىك, قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋعا كىرى­سىپ, شارۋاشىلىق سالالارىن نارىق جولىنا باعىتتادىق. كەشەگى قيىندىقتى حالقىمىز ۇمىتا باستادى. قازىر قازاقستان اۋماعى الەم­­دەگى ەڭ قارقىندى دامۋ لەگىندەگى ەكونو­ميكا­نىڭ بىرىنە يە بولىپ وتىر. ءبىزدى الدىڭعى قاتارلى ەلدەر سەنىمدى ەكونوميكالىق, ساياسي ارىپتەس سانايتىن بولدى. رەفورمانىڭ وسى ءبىر كۇردەلى كەزەڭدەرىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ
كورەگەندىكپەن, بايسالدىلىقپەن, سالقىن­قاندىلىقپەن ەل باسقارىپ, باستاعان ءىسىن ءساتتى اتقارا ءبىلدى. وسىنداي جەڭىستى دە, جەمىستى كەزەڭدەردەگى پرەزيدەنتىمىزدىڭ ەڭبەگىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ونى بۇكىل قازاق مويىندايدى.

وسى جىلدارداعى باسىپ وتكەن جولىمىزعا وي جۇگىرتىپ قاراساق, ەڭ شەشۋشى مىندەت – ەكونو­ميكالىق قارىم-قاتىناستاردى تۇبەگەيلى دە تياناقتى وزگەرتتىك. شارۋاشىلىقتى ءجۇر­گىزۋدىڭ ەپتەيسىز ەسكى جۇيەسىن كۇيرەتىپ, مەملەكەت يەلىگىنەن – جەكە مەنشىككە وتۋگە, جوعارىدان كوماندا كۇتىپ نەمەسە «قۇداي جەتكىزەر» دەپ قول قۋسىرىپ وتىراتىن ماسىلدىق تۇيسىكتەن بارىنشا ارىلۋعا, جاۋاپكەرشىلىك پەن كاسىپ­كەرلىكتىڭ جاڭا ۇلگىلەرىن ەنگىزۋگە ۇندەگەن ءارى ونى جۇزەگە اسىرۋدا كوشباسشى بولعان, سول ىستەرگە مۇمكىندىگىنشە مول ادامدى تارتىپ, ولاردىڭ جاڭا قادامدارعا قارسى تۇسىنىكتەرىن وزگەرتكەن, كەيبىر توسىن دا تۇسىنىكسىز شەشىم­دەردىڭ كەلەشەكتە حالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتەرىنە سەنگەندىكتەن تاۋەكەلگە باسىپ, كەيدە, ءتىپتى, تىزەگە سالىڭقىراپ جىبەرگەن دە ەلباسى نازارباەۆ بولاتىن.

نازارباەۆ حالىقتى جەكە مەنشىككە باۋلۋدىڭ باستاپقى تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە 1994 جىلعى جارلىعىمەن ەلدى مەكەندەردەگى جەر تەلىمدەرىن, ساياجايداعى جەردى ازاماتتارعا تەگىن بەكىتىپ بەرگىزدى.

مەملەكەتتىك پاتەرلەر ازاماتتاردىڭ جەكە مەنشىگىنە تەگىن بەرىلدى.

1992 جىلدىڭ باسىندا سوناۋ 1985 جىلداردان باستالعان تاۋار تاپشىلىعى, ءورشىپ بارا جاتقان گيپەرينفلياتسيا ءبىزدى نارىقتىڭ ەڭ شەشۋشى قادامىنا – باعانى ىرىقتاندىرۋعا يتەرمەلەدى. بەتىمەن جىبەرىلگەن باعا كۇرت اسپانداپ كەتتى دە, بەيقامداۋ حالقىمىز قاپەلىمدە بۇل شارانى وتە اۋىر قابىلدادى. ەلباسىنىڭ باسشىلىعىمەن ەلىمىزدى جايلاعان جاسىرىن ينفلياتسيا اشىق ينفلياتسياعا باتىل الماستىرىلىپ, دوللاردىڭ ەكى ءتۇرلى نارقى – بانكتەگى باعامى مەن جاسىرىن ساۋداداعى باعامى بولۋىنا جول بەرىلمەدى.

1993 جىلى ءبىزدىڭ ءتول ۆاليۋتامىز – تەڭگە دۇنيەگە كەلدى. ول بىزگە دەربەس ماكرو­ەكو­نومي­كالىق ساياسات جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. بىراق, تەڭگەنى اينالىمعا ەنگىزۋ وڭاي­لىقپەن جۇزەگە اسا سالعان جوق. قيىن كەزەڭنىڭ اۋىرتپالىعىنا توزگىلەرى كەلمەي, بار پالەنى تاۋەلسىزدىك پەن تەڭگەدەن كورەتىندەر ءوز ىشىمىزدەن شىقتى, بىراق اۋەلى توسقاۋىلعا ۇشىراعان ءتول تەڭگەمىز اينالىمعا ەنگىزىلگەن سوڭ ءبىر جىل ىشىندە-اق گيپەرينفلياتسيا توقتادى.

ءبىزدىڭ بانكتەر تۇبەگەيلى وزگەردى.

 

1995-1997:
كونستيتۋتسيا مەن «قازاقستان – 2030».  ماقسات ايقىنداعان ماڭىزدى قۇجاتتار

ەلىمىزدە اۋقىمدى الەۋمەتتiك, ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالار 1995 جىلعى 30 تامىزدا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا سايكەس جۇرگiزىلە باستادى, سەبەبى, سول نەگىزگى قۇجات ەلىمىزدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ پىشىمىنە جول اشىپ, ءبىر باسشىنىڭ تاۋەكەلىنە, اقىل-پاراساتىنا ارقا تاڭىپ, العا سەنىممەن اتتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ارينە, العا قويعان  ماقساتتارعا قولىمىز بىردەن جەتە قويعان جوق, دەگەنمەن, بىرتىندەپ بيىككە ورلەپ, كەي سالادا جەكەلەگەن باعىتتاردا بىردەن كوزگە تۇسەر ناتيجەلەرگە جەتتىك.

كونستيتۋتسيا قابىلدانعان كەزدەن باستاپ ەكونوميكانى باتىل رەفورمالاپ, ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى ورنىقتىرۋ ءۇشىن الەمگە اۋەلدەن بەلگىلى, بىراق باتىل دا قاتال شارالار جۇزەگە اسىرىلدى. مەنشىك قارىم-قاتىناستارى تۇبىرىنەن وزگەرتىلىپ, جەكەشەلەندىرۋ جەدەل دە جىگەرلى جۇرگىزىلدى. وسىلايشا, 1998-جىلدارعا قاراي ەكونوميكادا جەكەمەنشىك سەكتورى قالىپتاسىپ ۇلگەردى. قازىرگى كەزدە رەسپۋبليكاداعى ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ 85 پايىزعا جۋىعى جەكە مەنشىكتىڭ ۇلەسىندە.

مەملەكەتتىك ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ نەگىزىنە اقشا-كرەديت, سالىق-بيۋدجەت, باعا جانە انتيمونوپوليالىق, ينۆەستيتسيالىق, تەحنو­لو­گيالىق ساياسات الىندى. ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەكى دەڭگەيلى بانك جۇيەسى قۇرىلىپ, التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆى قورلاندى, قور بيرجاسى, سالىق, كەدەن جۇيەسى جانە باسقا ورگاندار قارجىلىق جانە مەم­لەكەتتىك ينستيتۋتتار قالىپتاسىپ, دامي ءتۇستى.

جەكە مەنشىك سەكتورىن قولداۋ جانە دامىتۋ ءۇشىن كەڭەستىك دوگمالاردان ارىلعان, ەل ەكونوميكاسىن مۇلدەم جاڭا ارناعا باعىتتاعان نارىقتىق, الەمدىك قالىپتارعا سايكەس زاڭ شىعارۋ بازاسى قالىپتاستى. ونى جاڭا تۇرپاتتاعى قوس پالاتالى پارلامەنت ويداعىداي اتقاردى. وسى كەزەڭدە ەلدىڭ وركەندەۋىنە كەلەلى تاعى ءبىر يگى ءىس اتقارىلدى: بۇكىل حالىق رەفەرەندۋمدا پرەزيدەنتتىك باسقارۋ ۇلگىسىن ورنىقتىرعان جاڭا كونستيتۋتسيانى جاقتاپ داۋىس بەردى. وسى ارقىلى رەفورمالار تالاپ ەتكەن باسقارۋدىڭ بارلىق دەڭگەيى جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ, ورتالىقتىڭ نۇسقاۋىن جەدەعابىل ءارى ۇعىنىقتى ورىنداۋعا وڭتايلى اكىمدەر بيلىگىنىڭ مىقتى ۆەرتيكالى قالىپتاستى.

بۇل ىستەر دە وڭايلىقپەن جۇزەگە اسا سالعان جوق. ەكونوميكادا مەملەكەتتىك ۇيلەستىرۋدىڭ باسىمدىعىن جاقتايتىندار, ياعني, قالىپتاسقان تىرشىلىك قالىبىن وزگەرتكىسى كەلمەيتىندەر جاڭا مەنشىكتىك قارىم-قاتىناستارعا كوشۋدى بارىنشا كەشەۋىلدەتۋگە, لاجى كەلگەنشە جولىن كەسۋگە تىرىستى. مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعامدى ارازداستىرۋ نيەتى بەلەڭ الدى. ۇدەرىستى ودان ءارى ۋشىقتىرىپ الماۋدىڭ جولى – بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنعا الىپ, باتىل دا بايىپتى ساياسي ەرىك-جىگەر كورسەتۋ ەدى. وعان تەك بۇكىل حالىق سايلاعان پرەزيدەنت قانا قۇقىلى ەدى. قازاقستاندا پرەزيدەنتتىك بيلىك پىشىمىنە كوشۋ وسىلايشا جۇزەگە اسىرىلىپ, نازارباەۆ بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى موينىمەن كوتەردى.

نارىقتىق ەكونوميكا مەن دەموكراتيالىق دامۋدى تاڭداپ العان ەلىمىزگە العاشقى سەرپىلىستى «قازاقستان – 2030» ستراتەگيالىق باعدارلاماسى الىپ كەلدى. ەلىمىزدەگى العاشقى ۇزاق مەرزىمگە باعىتتالعان بۇل قۇجات جان-جاقتى دامۋىمىزعا سارا جول سالدى.

«قازاقستان – 2030» باعدارلاماسى قانداي باعىتتا, قانداي دارەجەدە العا جىلجۋدامىز, سونى تەرەڭ تالداپ, دامۋ جولىمىزدى الەمدiك تاجiريبە تۇرعىسىنان باعامداۋعا مۇمكىندىك بەردى.  باعدارلاما ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرىپ, قازاقستان شارۋاشىلىعىنىڭ الەمدiك ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار جۇيەسiنە كiرiپ, ءوندiرiس كولەمiن ەلەۋلi كەمىتۋ ءارi وسىنىڭ سالدارى – الەۋمەتتiك شىعىنداردىڭ وبەكتيۆتi تۇردە تومەندەۋiن توقتاتۋ ماسەلەسىن قويدى. ول ءۇشىن نەگiزگi فاكتورلاردى – تەحنولوگيالىق جاعىنان ارتتا قالعان ءارى مول قۋات كوزدەرىن قاجەت ەتەتiن وندiرiستەردi, سونداي-اق شارۋاشىلىق جۇرگiزۋدiڭ جاڭا تاسىلدەرىن يگەرە الماعان, باسەكەگە قابiلەتسiز جانە كوپتەگەن كاسiپورىنداردىڭ تۇرىپ قالۋىنا, ءداستۇرلi ءونىم وتكiزۋ كەڭىستىگىن جوعالتىپ, قارجى تاپشىلىعى مەن ءوندiرiستiڭ قۇلدىراۋىنا الىپ كەلگەن مەنەدجمەنتتى وزگەرتۋ ماسەلەسى تۇردى.

بۇل مەزەتتە قازاقستان شەتەلدiك كاپيتال مەن  جەكەشە كاپيتالعا, سونداي-اق حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنا تاۋەلدi بولىپ قالدى. ەكونوميكانى ودان ءارi ساۋىقتىرىپ, وڭالتۋ ءىسى ينۆەستيتسيالاردىڭ تولاسسىز اعىلىپ كەلۋىنە, ول ءۇشىن ەلدەگى ينۆەستيتسيالىق احۋال ەداۋiر جاقسارتىلۋىنا عانا بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى بولدى.

بۇل جىلدارى ەلىمىزدە كەدەيشىلىك دەندەي ءتۇستى, بۇرىن ءبىز كورىپ-بىلمەگەن «جۇمىسسىزدىق» دەگەن جاڭا ۇعىم پايدا بولدى. وعان مەملەكەتتىك باسقارۋداعى يكەمسىزدىگىمىز بەن تاجىريبەمىزدىڭ ازدىعى قوسىلدى. زاڭدارىمىز جاڭا زامان تالابىنا ىلەسە الماي جاتتى.

وسىنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ جان-جاقتى قابىلەتتى, ورەلى, جاڭاشىل, تاۋەكەلى مەن تاباندىلىعى قاتار ورىلگەن  كوشباسشىمىز بولدى. ول, ەڭ الدىمەن, ەلىمىزدى دامىتۋ شارالارىنىڭ ساياساتتاندىرىلماۋىن, اۋەلى شارۋا-جايىمىزدىڭ شاڭىراعىن تىكتەپ الۋدى ۇسىنىپ: «اۋەلى ەكونوميكا, سوسىن ساياسات» دەگەن قاعيدامەن العا جىلجۋدى ۇسىندى.

بۇل سىندارلى يدەيا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دامۋ جولىن بەلگىلەپ بەردى جانە ونىڭ دۇرىستىعىنا قوعامىمىز كوپ ۇزاماي كوز جەتكىزدى.

باعدارلامانىڭ ۇزاق مەرزىمدى باسىم ماق­­ساتتارى مەن ولاردى ىسكە اسىرۋدىڭ ساپىندا شەتەل ينۆەستيتسيالارى مەن iشكi جيناق­تا­لىمداردىڭ دەڭگەيiن ارتىپ, اشىق نارىقتىق قارىم-قاتىناستارعا نەگiزدەلگەن ەكونوميكالىق ورلەۋدiڭ ناقتىلى, تۇرلاۋلى جانە بارعان سايىن ارتا تۇسەتiن باياندى قارقىنىنا قول جەتكiزۋ مۇراتى اتالدى.

اسىرەسە, مۇناي مەن گاز ءوندiرiپ, ەكسپورتتاۋدان قالىپتى ەكونوميكالىق ورلەۋ مەن حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋعا جاردەمدەسەتiن تابىس الۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىن تيiمدi پايدالانۋ جوسپارلاندى.

ينفراقۇرىلىمدى, اسىرەسە, كولىك جانە بايلانىس سەكتورلارىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتىپ, ساياسي تۇراقتىلىق پەن ەكونوميكالىق ورلەۋگە جاردەمدەسەتىندەي ەتىپ دامىتۋ بەلگىلەندى.

تۇپكiلiكتi ماقسات – ەكونوميكالىق ورلەۋ, ال ماكروتۇراقتاندىرۋ وسى ماقساتقا جەتۋدiڭ قۇرالى رەتىندە نازاردا ۇستالدى.

ەگەر سول جىلدارى ەتەكتەن باسقان ەنجارلى­عىمىزدى ەڭسەرiپ, بويىمىزداعى بارشا كۇش-قۋاتىمىزدى باستى باعىتتارعا جۇمىلدىرا الماساق, تاباندىلىق پەن يكەمدiلiك, ءتارتiپ پەن شىعارماشىلىق قارىم تانىتا الماساق, بiز تۇرالاعان كۇيىمىزدەن ايىعىپ, قاز تۇرىپ كەتە الماس ەدىك.

ەلباسى 1997 جىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «ادامداردىڭ ومىرىندە شارىقتاۋ ءساتى بار, ول, ەگەر دۇرىس پايدالانا بىلسە, تابىسقا جەتكىزەدى. ەگەر ونى قولدان شىعارىپ السا, وندا ودان كەيىنگى جول قايراڭعا مالتىعىپ, تايعاق كەشۋمەن ۇلاسادى» دەگەن اعىلشىن داناسى شەكسپيردىڭ سوزدەرىن كەلتىردى. بۇل قازاقستان حالقىن قايراي تۇسكەن, تاۋەكەل مەن سەنىمدى قاتار الىپ جۇرۋگە ۇيرەتەرلىك اتالى ءسوز بولدى دەپ تۇسىنەمىز.

كۇندەلىكتى قام-قارەكەت پەن اعىمداعى iستەردiڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ, باستى نىسانامىزدى بiرتiندەپ ەستەن شىعارۋ, جەڭiل, تiپتi كەيدە كەرەكسiز جۇمىستارعا اۋىسىپ, اۋىرىن, الايدا, ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدىسىن كەيiنگە ىسىرۋ – كەڭەستىك كەزدەگى ەكونوميكانى باسقارۋ ۇردىسىنەن اۋىسقان, بويعا ءسiڭىستi دەرتiمiز ەدى. سوندىقتان دا كۇن سايىن الدىمىزدا تۇرعان باسىمدىقتاردى باجايلاپ, ءار كۇن سايىن الداعى ماقساتىمىزعا جەتۋدىڭ قامىن ويلاۋ, سودان سوڭ ءار كەش سايىن ۋاقىتىمىزدى قانشالىقتى تيiمدi پايدالانعانىمىزدى باعامداپ وتىرۋعا ءتيىس بولدىق, ءارى سولاي جاسادىق تا.

 

1999-2007:
ينۆەستيتسيامەن بىرگە يگىلىك كەلدى

العاشقى ونجىلدىقتا ەلىمىزگە «شەۆرون», «بريتيش پەترولەۋم», «ميتتال», «دجەنەرال ەلەكتريكس», «دجەنەرال موتورس» سياقتى اسا ءىرى ينۆەستورلار كەلە باستادى.

1999 جىلدان 2007 جىلعا دەيىن ىشكى جالپى ءونىمنىڭ جىل سايىنعى ءوسىمى ورتاشا ەسەپپەن جىلىنا 10 پايىزدى قۇرادى.

وسىلايشا تەك العا ۇمتىلىپ, جاڭا تۇرمىس, تىڭ تىرلىك ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋ جولىندا العاشقى ون جىلىمىز ءوتتى.

2000 جانە 2010 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان كەيبىر شەشۋشى سالالاردا ايتارلىقتاي ىلگەرىلەدى. ىشكى جالپى ءونىمنىڭ ءوسىمى جىل سايىن ورتاشا 8,5 پايىزدى قۇراپ, 2008 جىلى جوبالانعان مولشەردەن 2,3 ەسە اسىپ ءتۇستى. 2007 جىلى ونەركاسىپ ءوندىرىسى 78 پايىز وسىمگە جەتىپ, ونجىلدىق كەزەڭنىڭ ماقساتتارىنا جەتتى, اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى 1,5 ەسەگە ءوستى. ەكونوميكانى جەدەل ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن بەرىك نەگىز قالاندى. دامۋ ينستيتۋتتارى قۇرىلىپ, تابىستى جۇمىس ىستەي باستادى, قاجەتتى زاڭدار لەگى دايىندالدى.

2008 جىلى ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ تۇراقتى­لىعى مەن باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى» قۇرىلدى. قور كورپوراتيۆتى باسقارۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن ەنگىزۋمەن قاتار, ەلىمىزدەگى جانە شەتەلدەگى ستراتەگيالىق نىسان­داردى ساتىپ الۋمەن اينالىسا باستادى ءارى ءىرى مەملەكەتتىك اكتيۆتەردى بىرىكتىرۋ ارقىلى ەكو­نوميكانىڭ ستراتەگيالىق سالاسىن ءبىر ورتالىققا تەلىدى. ياعني, ەلىمىزدەگى مۇناي-گاز سالاسىن, تەمىر جول, تەلەكوممۋنيكاتسيالار, كولىك پەن ۇلتتىق دامۋ ينستيتۋتتارىن قوسقاندا, ەكونوميكانىڭ ءارتۇرلى سالاسىنداعى ۇلتتىق كومپانيالاردى قاراماعىنا الدى. وسىلايشا ەلىمىزدىڭ باسىم باعىتتارىندا قىزمەت ەتىپ جاتقان اكتسيونەرلىك قوعامداردىڭ قارجىلارى ءبىر ورتالىقتان با­قىلانىپ, باعىتتالىپ وتىراتىن بولدى.

جاڭا تاريحىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ەكونوميكامىزدىڭ ورلەۋىنە جول اشاتىن تاعى دا بىرنەشە ىلكىمدى ىستەردى قاتار اتقاردىق. ماسەلەن, شەكارامىزدى ناقتىلاپ, ودان وتەتىن تاۋار اعىنىن باقىلاۋدى جۇزەگە اسىردىق. بۇل كەدەن­دىك باقىلاۋدى جاقسارتىپ, سول ارقىلى ەلىمىزدەن تىس جەرگە كەتىپ جاتقان تاۋارلار اعىنىنا مونيتورينگ جاساپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى.

سونداي-اق, قازاقستان اۋماعىنا كىرىپ, شىعىپ جاتاتىن اۆتو جانە تەمىر جولداردى ەلىمىزدىڭ ءوز ىشىمەن جۇرگىزدىك. بۇل شارا تاۋەلسىز ەل رەتىندە ءارلى-بەرلى جۇرگەندە ءتۇرلى تەكسەرىستەردەن وتۋگە ءماجبۇر بولىپ, ارتىق شىعىنعا ۇشىراپ, جۇيكە جۇقارتۋدان قورعادى ءارى ءوز جەرىمىزبەن وتەتىن جولدار بۇرىنعىدان گورى اراقاشىقتىقتى جاقىنداتتى. وسىلايشا ەل تۇرعىندارىنىڭ ءبىر بولىگىن رەسەيدىڭ, قىرعىزستان مەن وزبەكستاننىڭ باسى ارتىق باقىلاۋ اۋرەسىنەن قۇتقاردىق.

 

 

 2010-2013: 

يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ – بولاشاققا سىلەۋسىن سەكىرىس

2010 جىلدىڭ قاڭتارىندا جاريالانعان يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدار­لا­ما­سىن­دا جوسپارلانعان كورسەتكىشتەردىڭ كەيبىرى جۇزەگە اسىرىلا باستادى.

يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسىنىڭ ارقاسىندا تەك 2010-11 جىلدارى 350-دەن استام ءتۇرلى ءوندىرىس ورنى پايدالانۋعا بەرىلدى. جالپى, تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بارلىعى 800-دەي جاڭا كاسىپورىن ىسكە قوسىلىپ, ەل ەكونوميكاسىنىڭ ورلەۋىنە قىزمەت ەتىپ كەلەدى.

ەلىمىزدە بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندارعا باقىلاۋ جاساۋدىڭ بىرىڭعاي ۇستىندارى مەن ءتارتىبىن قالىپتاستىرعان «مەملەكەتتىك باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. بۇل شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرىن ءجونسىز تەكسەرىپ, اكىمشىلىك قىسىم جاساۋدى بارىنشا ازايتتى.

1998 جىلى بەلگىلى ساياساتتانۋشى زبيگنەۆ بجەزينسكي «قازاقستان ەۋرازيادا عانا ەمەس, ءتىپتى, ورتالىق ازيانىڭ وزىندە ەلەۋسىز, بولاشاعى بۇلىڭعىر ەل» دەگەن ەكەن. ال 2011 جىلى ەۋروپا كەڭەسىنىڭ باس حاتشىسى يانگلاند: «الەمنىڭ كەز كەلگەن تۇرعىنى قازاقستاننىڭ تەك وڭىردە عانا ەمەس, الەمدىك دەڭگەيدە زور تابىسقا جەتكەنىن ايتا الادى» دەدى. وسىلايشا ءبىزدىڭ سوڭعى ون-ون بەس جىل ىشىندەگى كورسەتكىشتەرىمىز ءبىر كەزدە وزدەرى كۇماندانا قاراعان الەم ساياساتكەرلەرىن ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق دامۋدى مويىنداۋعا ءماجبۇر ەتتى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرى 35 ەسەدەي كوبەيىپ, 1993 جىلعى 19 مىڭنان 2012 جىلى 700 مىڭعا دەيىن ءوستى. بۇگىندە شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالاسىندا ەكى ميلليوننان استام ادام ەڭبەك ەتۋدە. سونىمەن قاتار, ەلىمىز الەمنىڭ 126 ەلىنە 200-دەن استام ءونىم ءتۇرىن شىعارۋدا. ۇلتتىق داۋلەتىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى شاعىن جانە ورتا بيزنەستەن قۇرالادى. سوڭعى ون جىلدا ەكونوميكانىڭ وسى سەكتورىنىڭ وندىرگەن ءونىمى 20 ەسە ءوسىپ, شامامەن 7 تريلليون تەڭگەگە جەتتى.

بيزنەستى جۇرگىزۋ جونىندەگى دۇنيەجۇزىلىك بانك رەيتينگىندە قازاقستان تمد-نىڭ بارلىق ەلىن كوش سوڭىندا قالدىرىپ, 47-ورىندى يەلەندى.

بريتان ەلىنىڭ ەكونوميست-عالىمدارى ءححى عاسىردىڭ العاشقى ون جىلدىعىنداعى ەڭ ىرعاقتى ەكونوميكاسى بار جيىرما بەس ەلدىڭ اراسىندا قازاقستان تەك الدىنا قىتاي مەن كاتاردى عانا جىبەرىپ, ءۇشىنشى ورىندا تۇرعانىن ايتادى.

ەگەر 90-جىلداردىڭ باسىندا ونەركاسىپ ءونىمىنىڭ كولەمى بار-جوعى 0,2 ميلليارد تەڭگەنى قۇراسا, 2012 جىلى ول 12 تريلليون تەڭگەدەن اسىپ كەتتى.

1990 جىلى باسقا ەلدەرگە ەشتەڭە شىعارماعان قازاقستاننىڭ ەكسپورتى بۇگىندە 75 ميلليارد دوللاردان اسادى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدە مۇناي ءوندىرۋ ءۇش ەسەدەي ارتتى.

كومىر سالاسى ەلدىڭ ەلەكتر قۋاتىنىڭ 78 پايىزىن قامتاماسىز ەتەدى.

ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى ستراتەگيالىق ءمانى زور ورىن يەلەنگەن ەلىمىز ءتيىمدى ترانزيت الەۋەتىنە يە. قازىر بىرەگەي «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» ءترانزيتتى ءدالىزىن جۇزەگە اسىرۋدا. تراسسا قۇرىلىستارىندا 50 مىڭ ادام ەڭبەكتەنۋدە. ءۇش جىل ىشىندە 2700 شاقىرىم ساپالى اۆتوموبيل جولى ىسكە قوسىلدى.

بۇرىن ساتىلىپ كەتكەن اكتيۆتەردىڭ بىرقاتار ماڭىزدى بولىگى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلدى. ەندى «بوگاتىر», قاراشىعاناق, قاشاعان كەن ورىندارى مەن «ENRC», «قازاقمىس» كومپانيالارى اكتيۆتەرىنىڭ باسىم بولىگى مەملەكەت يەلىگىنە قايتارىلماق.

***

وڭىرلەردى دامىتۋ ماسەلەسىنە كەلسەك, قۋاتتى قازاقستان دەگەنىمىز – بۇل ەڭ اۋەلى وڭىرلەردىڭ قۋاتتىلى بولۋى. ەلدىڭ بولاشاعى ەكونوميكاداعى كەلەشەگى زور سالالاردى دامىتۋعا تىكەلەي بايلانىستى.

ول ءۇشىن وڭىرلەردە جاڭا زاۋىتتار كوپ سالىنىپ, جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلىپ, الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم قارقىندى دامۋى قاجەت.

قازاقستاندا كەلەشەگى زور قالالار شوعىرىنا استانا, الماتى, اقتوبە, اقتاۋ, شىمكەنت شاھارلارى جاتادى. بۇلاردىڭ الدى تاياۋ جىلداردا ميلليونعا جەتەتىن قالالار ساناتىنا قوسىلىپ جاتسا, تاڭقالارلىق نارسە ەمەس.

اسىرەسە, استانا جونىندە ەرەكشە توقتالا كەتۋگە ءتيىسپىز. وسىدان ون التى جىل بۇرىن ارقا توسىنە اۋىسقان استانا جاڭا قازاقستاننىڭ ەلدىك بەلگىسىنە ءارى شىنايى ماقتانىشىنا اينالىپ, مەملەكەتىمىزدىڭ ومىرىندە جاسامپازدىق بەلەسىنە باستاۋ بولدى, ەل ەكونوميكاسىنا ۇلكەن سەرپىن بەردى. ەڭ الدىمەن, قۇرىلىس سالاسىن دامىتىپ, بۇكىل ەل ەكونوميكاسىن ورگە سۇيرەدى.

تاعى ءبىر يگىلىكتى ءىس – ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى تۇرعىندارعا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ مىقتاپ قولعا الىنا باستادى. بۇل, الدىمەن, تۇرعىنداردىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتىنە سەنىمىن نىقتاپ, سونىمەن بىرگە بەلەڭ العان سىبايلاس جەمقورلىقتى بولدىرماۋ سەپتىگىن تيگىزەرى حاق. «ەلەكتروندىق ۇكىمەتتەن», ياعني, ۇكىمەتتىڭ ءىس-قاعازدارىن ەلەكتروندىق جۇيەگە كوشىرۋدەن باستالعان بۇل ءىس ەلدەگى بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋدىڭ 60 پايىزىن, ونىڭ ىشىندە ليتسەنزيالاۋ سەكىلدى كۇردەلى ماسەلەلەردى ەلەكتروندى نۇسقادا رەسىمدەۋگە جول اشتى. ەندى مەملەكەت اتىنان بەرىلەتىن بارلىق رۇقساتناما قۇجاتتارىن تۇرعىنداردان وڭ باعاسىن الىپ ۇلگەرگەن تۇرعىندارعا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى ارقىلى جاسالىپ جاتىر.

ەلدىڭ شارۋاشىلىق جاعدايى تۋرالى ايتقاندا, ەكونوميكالىق دامۋىمىزعا ەرەكشە اسەرى بار اۋىل شارۋاشىلىق سالاسى تۋرالى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. بۇگىندە بۇكىل الەم بويىنشا ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى جىل ساناپ ارتىپ, تاماق ونىمدەرىنە سۇرانىس ۇلعايا تۇسۋدە. ۇلان بايتاق جەرى بار ءبىزدىڭ ەلدىڭ وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قالۋى ورىندى.

وسىنى ەسكەرىپ, ەلباسى 2002-2005 جىلداردى اۋىل جىلدارى دەپ جاريالاپ, سودان بەرى اۋىل شارۋاشىلىعىن قولداۋدى ەسەلەي ارتتىرىپ كەلەدى.

بۇل سالادا وسى ونشاقتى جىلدار ىشىندە ءبىرشاما ىستەر اتقارىلدى. 2005 جىلى «اگروونەركاسىپتىك كەشەندى جانە اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋدى مەملەكەتتىك رەتتەۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. اتالعان قۇجاتقا اگروونەركاسىپتىك كەشەندى مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ بۇرىن بولماعان جاڭا ەرەجەلەرى ەنگىزىلدى. 2006 جىلى «قازاگرو» ۇلتتىق باسقارۋشى حولدينگى قۇرىلىپ, بۇرىننان قالىپتاسقان جانە جاڭادان ۇيىمداستىرىلعان جەتى اكتسيونەرلىك قوعام ونىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى, اۋىلعا قولداۋ كورسەتۋ جولدارى بىرىڭعايلانىپ, جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسا باستادى.

بۇل سالاعا قاتىستى, اۋىل شارۋاشىلىعى مامانى رەتىندە مەن «ديقاندار مەن مالشىلار قاۋىمى ءوندىرىپ, وسىرگەن ونىمدەر تۇتىنۋشىعا ەشبىر دەلدالسىز تىكەلەي جەتسە عوي, شىركىن» دەپ ارماندايمىن. سول كەزدە فەرمەر دە, تۇتىنۋشى دا ۇتار ەدى, ءونىم باعاسى ەداۋىر تومەندەپ, ساپاسى دا جاقسارار ەدى.

تاياۋ ونجىلدىقتا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ ۇنەمى نازار اۋداراتىن سالاسى بولادى. جاھاندىق رەتسەسسيا ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ, 2007-08 جىلداردا بايقالعان ءبىرشاما جوعارى دەڭگەيىمەن سالىستىرعاندا, ۋاقىتشا تومەندەۋىنە الىپ كەلدى. سونىمەن قاتار, كوپتەگەن ەلدە ادام سانى ءوسۋىنىڭ جالعاسۋى جانە الەمدىك ەكونوميكانىڭ قالپىنا كەلۋى ازىق-تۇلىك تاۋارلارى باعالارىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى وسۋىنە الىپ كەلەدى دەپ بولجانىپ وتىر. جەر رەسۋرستارىنا باي, حالقى كوپ ەلدەردىڭ ورتاسىندا تۇرعان قازاقستان ازىق-تۇلىككە ءوسىپ وتىرعان الەمدىك سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋعا ساي بولۋ ءۇشىن وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جولدارىن قاراستىرماق.

***

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى 2004 جانە 2006 جىلدارداعى ەكى جولداۋىندا قازاقستان باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت بولۋعا ءتيىس دەگەن مىندەت قويعان ەدى.

2004 جىلعى جولداۋ «باسەكەگە قابىلەتتى قازاقستان ءۇشىن, باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا ءۇشىن, باسەكەگە قابىلەتتى حالىق ءۇشىن!» دەپ اتالسا, 2006 جىلعى جولداۋ «قازاقستاننىڭ الەمدەگى باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ ستراتەگياسى» اتالدى…

قازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىندە باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىن ەسەپتەيتىن ءۇش ورتالىق بار: داۆوستاعى بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم, لوزانناداعى مەنەدجمەنتتى دامىتۋ ينستيتۋتى جانە اقش-تاعى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى. لوزانناداعى ينستيتۋت عالامدىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىن ەسەپتەپ شىعارۋدىڭ 320 كورسەتكىشى بار دەيدى, ونىڭ ىشىندە 83 كورسەتكىش – ەكونوميكالىق, 77 كورسەتكىش ۇكىمەت پەن باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى, 69 – بيزنەستىڭ تيىمدىلىگى, 94 كورسەتكىش – ينفراقۇرىلىمعا قاتىستى.

قازاقستان بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ ولشەۋ كورسەتكىشىنە 2005 جىلدان باستاپ قانا كىرىپ, سول جىلى 61-ورىندى يەلەندى.

ەلىمىز وسى 2012 جىلدىڭ قورىتىندىسىمەن 51 ورىندى يەلەنسە, ەلباسى جولداۋلارىندا ايتىلعان مەجەدەن شىعىپ, 2013 جىلى الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى 50-ءىنشى ەل رەتىندە تىركەلدى. ۇزاعىنان سۇيىندىرگەي!

باسەكەگە قابىلەتتىلىك جولىندا قويىلار تالاپ كوپ, سولاردىڭ ءبارىن بىرەر سوزبەن ايتار بولساق, بىرىنشىدەن, قازاقستان حالقى باسەكەگە قابىلەتتى بولۋى ءتيىس; ەكىنشىدەن, مەملەكەتتىك بيلىك باسەكەگە قابىلەتتى بولعانى ءجون; ۇشىنشىدەن, قازاقستان بيزنەسى باسەكەگە قابىلەتتى بولۋى شارت. وسى ءۇش باعىتتى قاتار الىپ جۇرە الساق, ءبىز المايتىن اسۋ, باعىندىرمايتىن بيىك قالمايدى!

***

ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا مىقتى ەكونوميكا مەن بەرىك مەملەكەت قۇرىلىم قالىپتاستىردى, ەكىنشى ونجىلدىق ءوسىم مەن كۇش جيناقتاۋ كەزەڭى بولدى.

ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى ونجىلدىقتار ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن العا تاريحي سەكىرىس ءداۋىرى بولماقشى.

بۇگىندە الدىمىزدا پوستيندۋستريالىق الەمنىڭ بەلسەندى بولىگىنە اينالۋ مىندەتى تۇر.

ونىڭ العاشقىسى – جاڭا يندۋستريالاندىرۋ, ول – تاۋەلسىزدىكتىڭ ماڭگىلىك قوزعالتقىشى, جاڭا عاسىردىڭ كەڭ اۋقىمدى وركەنيەتتى جوباسى. قازىر قازاقستاندا ەلەكترونيكانىڭ, ماشينا جاساۋدىڭ, اۆياتسيا قۇرىلىسىنىڭ, لوكوموتيۆتەر مەن ۆاگوندار ءوندىرىسىنىڭ, قۇرىلىس يندۋسترياسىنىڭ جاڭا سالالارى مەن ەلىمىزدە بۇرىن ەشقاشان بولماعان باسقا دا شارۋاشىلىق ارنالارى قۇرىلۋدا.

سودان سوڭ يننوۆاتسيالاردى ەنگىزۋ, بۇل – ەكونوميكانى عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە قوعامنىڭ باسقا دا سالالارىن قامتيتىن تاريحي جۇيەدەن, الەمدىك دامۋدان تىسقارى قالىپ قويماۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى.

سونداي-اق, ءبىز وڭىرلىك جانە جاھاندىق ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەرگە بەلسەندى قاتىسپاساق, ەلدىڭ شىنايى تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە المايمىز.

ينتەگراتسيا – قازاقستاندىق بيزنەس پەن بارشا قازاقستاندىقتار ءۇشىن وراسان زور مۇمكىندىكتەر, ول – ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىز بەن تۇتاستىعىمىزدىڭ سەنىمدى حالىقارالىق كەپىلدىكتەرى, وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتىڭ بارلىق ولشەمدەر بويىنشا العانداعى بەرىك ارقاۋى.

سونىمەن بىرگە, الەمدىك ەكونوميكادا الداعى ون بەس-جيىرما جىلدا باسىم ءرول اتقاراتىن «بولاشاق ەكونوميكا» سەكتورلارىن: اقپاراتتىق جانە كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالاردى, بيوتەحنولوگيالاردى, بالامالى ەنەرگەتيكانى دامىتۋ ءىسى دە ەلىمىزدىڭ ىلگەرى دامۋ باعدارىن بەلگىلەۋگە تەمىرقازىق بولعانى ءجون.

پرەزيدەنتىمىز تاباندى تۇردە ۇسىنىپ كەلە جاتقان «G-GLOBAL» جوباسى دەگەنىمىز – ەڭ الدىمەن, ءححى عاسىرداعى الەمدىك قارجى-ەكونوميكا جۇيەسىن رەفورمالاۋدىڭ كەشەندى جوباسى, جاھان­دىق ەنەرگەتيكا باعىتى جانە «جاسىل كوپىر».

بۇلار بۇگىندە جالپى الەمدىك ديالوگتىڭ بولىگىنە اينالدى, بۇۇ مەن باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمداردا, ءبىزدىڭ باسقا ەلدەرمەن كوپتاراپتى جانە ەكىجاقتى كەلىسسوزدەردە تالقىلانىپ جاتىر.

… قورىتا كەلگەندە, بۇگىندە قازاقستان ءىس جۇزىندە بارلىق الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا كوش باستاۋشىلار توبىندا كەلەدى. وسى كۇندەرگە جەتۋىمىز ەڭ الدىمەن حالىقتار بىرلىگى مەن ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ ناتيجەسىندە مۇمكىن بولدى.

ەلباسى «باق باعالاعاننىڭ باسىندا تۇرادى», «ىرىس – ىنتىماققا جولىعادى, داۋلەت – بىرلىكپەن تولىعادى» دەگەن سوزدەردى ءجيى قايتالايدى. قۇر ايتىپ قانا قويماي, ەلىمىزدە جەر جۇزىندە تەڭدەسى جوق الەمدىك ۇيلەسىمنىڭ, ەتنوستار اراسىنداعى جاراسىمنىڭ بىرەگەي ۇلگىسىنە اينالعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇردى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدە قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مىڭنان اسا مەكتەپ پايدا بولدى, 1991 جىلى قازاق تىلىندە ءبىلىم العان شاكىرتتەر سانى 32 پايىز بولسا, قازىرگى كەزدە 85 پايىزدان استى. جاقىن جىلدارى ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن ادامداردىڭ ۇلەسى 95 پايىزعا جەتپەك.

مۇنىڭ ءبارى – جەتىستىك. دەگەنمەن, تالاي تار جول, تايعاق كەشۋدەن وتكەن حالقىمىز ەلباسىنىڭ باسشىلىعىندا ساياساتقا ەمەس, ەكونوميكاعا كۇش سالۋىنىڭ ناتيجەسىندە ۇتتى. بيىككە ورلەدى. جەڭىستەرگە جەتتى.