نەسىپبەك ايتۇلى, س.سەيفۋللين مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى: ساكەن ىزىمەن اقمولا, قاراعاندى ءوڭىرىن شارلادىق
سوڭعى جىلدارى ساكەن سەيفۋللين مۇراجايىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتەتىن اقىندار ءمۇشايراسى داستۇرگە اينالدى. جىر دوداسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى – مۇندا اقىنداردىڭ جاسىنا شەكتەۋ قويىلمايدى. «اباي قىرىق جاسىندا تولىسىپ, ومىرلىك ولەڭدەرىن قالدىردى. سوندىقتان اقىننىڭ قارىمى مەن قابىلەتى جاسىنا بايلانىستى ەمەس» دەيدى مۇراجاي ديرەكتورى نەسىپبەك ايتۇلى. يگى باستامالاردىڭ ۇيتقىسى بولىپ جۇرگەن رۋحاني وردا ۇجىمى جاقىندا استانالىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ, ساكەننىڭ ىزىمەن اقمولا, قاراعاندى ءوڭىرىن شارلاپ قايتقان-دى. مۇراجاي ديرەكتورى بىزبەن اڭگىمەسىندە دە وسى ساپاردان العان اسەرىمەن ءبولىستى.
– نەسىپبەك اعا, اڭگىمەمىزدى ءوزىڭىز باسشىلىق ەتىپ وتىرعان مۇراجايداعى جاڭالىقتاردان باستاساڭىز.
– بيىل ساكەن سەيفۋلليننىڭ تۋعانىنا ءجۇز جيىرما جىل تولادى. مەرەيتويدى استانا قالاسىندا كۇزدە اتاپ وتەمىز دەگەن ويدامىز. ەلوردا اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ بۇل جونىندە ءتيىستى ورىندارعا تاپسىرما بەردى, بۇگىندە دايىندىق ۇستىندەمىز.
استانا قالاسىندا اقىنعا قاتىستى بىردەن-ءبىر قارا شاڭىراق – سەيفۋللين مۇراجايى. وتكەن جىلى بۇل رۋحاني وردانىڭ جيىرما بەس جىلدىعىن كەڭ كولەمدە اتاپ وتكەن ەدىك. بۇگىنگى احۋالىمىز كوڭىل قۋانتادى. سوڭعى ەكى جىلدا كەلۋشىلەرىمىز وتە كوپ. ويتكەنى, جادىگەرلەرىمىزدىڭ تاعىلىمى مول, كورگەن جاندى سۇيسىنتەتىن كەلبەتىمىز بار. حالىقارالىق «ەكسپو-2017» كورمەسىنە وراي ءۇش تىلدە ەركىن سويلەيتىن قىزمەتكەرلەردى تارتۋدامىز. دەسە دە, جالاقىمىز تومەندەۋ بولعاننان كەيىن, بەلگىلى ساكەنتانۋشىلاردى جۇمىسقا الا الماي وتىرمىز, قىزمەتكەرلەرىمىز ءجيى اۋىسادى. بىراق قۇرالاقان ەمەسپىز, وتكەن جىلى «سۇڭقار ساكەن» دەگەن اتپەن ۇلكەن, جيىرما باسپا تاباقتان تۇراتىن كىتاپ شىعاردىق. وعان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ولەڭىنەن باستاپ, ساكەنگە جىر ارناعان بارلىق اقىننىڭ شىعارماسىن ەنگىزدىك. سودان كەيىن زەرتتەۋشى سەرىك وسپانوۆ پەن جارى نازگۇل ساپيانوۆانىڭ «ساكەننىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» اتتى ەڭبەگىنىڭ تۇساۋىن كەستىك. ەندى جىل سايىن اقىنعا قاتىستى دۇنيەلەردى جيناقتاپ «سىرساندىق» دەگەن اتپەن ءبىر كىتاپ شىعارىپ وتىرماقپىز. كەلەسى جىلى ءبىرىنشى تومى جارىق كورەدى.
قوعام قايراتكەرىنە قاتىستى شىعارمالار, ولەڭدەر, اسىرەسە, وسى وڭىردە بارشىلىق. ويتكەنى, ساكەننىڭ اقمولا, كوكشەتاۋ, سارىارقا توپىراعىندا كوپ ءىزى قالدى. ونىڭ جاستىق شاعى, توڭكەرىس جىلدارىنداعى قايراتكەرلىك ءومىرى اقمولامەن تىكەلەي بايلانىستى. ساكەن مۇراجايىن ەلورداداعى تاريحي تۇلعالارعا ارنالعان جالعىز مۇراجاي دەسە دە بولادى.
– الاش ارىسىنىڭ ىزىمەن اقمولا, قاراعاندى ءوڭىرىن ارالاپ قايتقان ساپار بارىسىندا نە تۇيدىڭىزدەر, قاي جەرلەرگە تابان تىرەدىڭىزدەر, قانداي دەرەكتەردى كەزىكتىردىڭىزدەر؟
– قوعام قايراتكەرى, ساكەن وسكەن قاراعاندى وبلىسى نۇرا اۋدانىنىڭ تۋماسى ورالباي ابدىكارىموۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن مامىر ايىنىڭ سوڭىندا اقىن ىزىمەن ەكسپەديتسياعا شىققانىمىز راس. قايراتكەردىڭ قازاق دالاسىندا بارماعان جەرى كەمدە-كەم. ازاپ ۆاگونىنان قاشىپ شىعىپ, بەتپاقدالانى باسىپ, الماتىعا, ورالعا بارعان. ارينە, مۇنىڭ ءبارىن كەزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. قاراعاندى, اقمولا ماڭىنداعى جۇرگەن جولىن عانا شارلادىق. ساكەن سوقپاعىنا ەكسپەديتسيا جاساۋدى كەلەسى جىلى دا جالعاستىرماق ويدا بار.
ەكسپەديتسيا قۇرامىندا ورالباي ابدىكارىموۆ, بەلگىلى اقىن سەرىك تۇرعىنبەكوۆ, ساكەننىڭ مۋزىكالىق مۇرالارىن زەرتتەۋشى سەرىك وسپانوۆ, ارداگەر جۋرناليست, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مۇراعاتىنداعى قۇجاتتاردى نەگىزگە الىپ ساكەننىڭ تۇرمەدەگى تاعدىرىن جازعان امانتاي كاكەن, اقىننىڭ تۋىستارى داۋىلباي قۇسايىنوۆ, ابىلحاكىم اقمۋرزين, ەركىن سۇلەيمەنوۆ, ساكەننىڭ ءىنىسى – ءماجيت سەيفۋلليننىڭ ۇلى – ساكەن سەيفۋللين, مۇراجاي قىزمەتكەرى ەرجان جاۋباي جانە مەن بولدىم. وسى جەردە ايتا كەتەرلىگى, ساپار دەمەۋشىسى ورالبايدىڭ اناسى جاس شاعىندا ساكەنگە ءوز قولىمەن ءشاي قۇيعان ەكەن.
ءبىزدىڭ ساپارىمىز استانادان الپىس شاقىرىم شاماسىنداعى قاشىقتىقتا ورىن تەپكەن احمەت تورە اۋىلىنان باستالدى. احمەت سۇلتان ساكەندى ومبىدا وقىپ جۇرگەن جەرىنەن الىپ كەلىپ, 1916 جىلى سول اۋىلدا العاش مەكتەپ اشقان ەكەن. نۇرا وزەنىنىڭ بويىنداعى مەكتەپتىڭ ورنى ءالى ساقتالعان. مۇنى ناقتىلاپ, بەلگىلەپ, ايتىپ كەتكەن – بەلگىلى جازۋشى جايىق بەكتۇروۆ. وسى اۋىلداعى مەكتەپتە ساكەن مۇراجايى بار ەكەن. سوندا اۋىل تۇرعىندارىمەن, وقۋشىلارمەن كەزدەستىك. باسقوسۋدا اقىندى كورگەن ادامداردىڭ ۇرپاقتارى سويلەدى. الاش قايراتكەرى تۋرالى ۇلكەندەردەن ەستىگەن ەستەلىكتەرىن ايتتى ولار. ساكەن وسى اۋىلدا «اسىعىپ تەز اتتاندىق» دەگەن ولەڭىن جازىپ, اقمولاعا كەلىپ, قايراتكەرلىك جولىن باستاعان.
ساپارىمىز نۇرا اۋدانىنىڭ ورتالىعى كيەۆكادا (تاريحي اتاۋى قاراجال) جالعاستى. ونداعى ۇلكەن ولكەتانۋ مۇراجايىندا ساكەنگە ارنالعان تاريحي دەرەكتەرگە باي ءبولىم بار. ەڭ عاجابى, اۋداندا ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ساكەننىڭ ەسكەرتكىشى اشىلعان. بۇل – رەسپۋبليكاداعى اقىن ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ەڭ ءساتتى ورناتىلعانى دەۋگە بولادى. بۇلاردىڭ بارىنە سەبەپكەر بولعان – ورالباي ابدىكارىموۆ. مۇندا دا حالىقپەن جۇزدەستىك, ادەبيەت, مۇراجاي, الاش تاقىرىپتارىنداعى كوپتەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەردىك.
كيەۆكادان كەيىن ساكەننىڭ جارى گۇلباحرامنىڭ تۋعان اۋىلى كوكمولدىر جەرىنە ساپارلادىق. تابيعاتى تاماشا وڭىردە گۇلباحرامنىڭ بابالارى جاتقان قورىم بار, سوندا قۇران وقىدىق. اقىننىڭ ۇلى ايان ەكى جاسىندا اناسىمەن «الجير» لاگەرىنە اكەلەتىن ۆاگوندا قايتىس بولعان. الايدا, گۇلباحرام «حالىق جاۋلارىنىڭ» ايەلدەرىنە ارنالعان تۇرمەنى كورمەگەن ەكەن. ويتكەنى, ولار زاڭدى نەكەگە تۇرماپتى, وسى جاعداي گۇلباحرام انامىزدى بۇل ازاپتان ساقتاپ قالىپتى.
نۇرانى بويلاي ءجۇرىپ, بۇرىنعى زاحار, قازىرگى اقمەشىت اۋىلىنا تابان تىرەدىك. ونىڭ ارعى جاعىندا قوسقوپا جاتىر. بۇل شەتكى وڭىرلەر بولعاندىقتان, ساكەن زامانىندا ورىس وتارشىلدارىنىڭ ءتىسى الدىمەن وسى اۋىلدارعا باتتى. 1916 جىلى حالىق پاتشاعا اسكەر بەرمەيمىز دەپ كوتەرىلدى عوي. جازالاۋشى وتريادتارعا قارسى شاۋىپ, ءبىرازىن ولتىرگەن. ماسەلەن, ءبىزدىڭ ساپار قۇرامىنداعى ابىلحاكىم اقمۋرزيننىڭ اتاسى ورىس وتارشىلدارىنىڭ تالايىنىڭ باسىن شاۋىپ, سۋعا اعىزىپ جىبەرگەن. وسىنداي الاساپىران كەزەڭدە اقمولاعا كەلە جاتقان ساكەندى ورىستار قوسقوپادان ۇستاپ الىپ, اقمەشىتكە ايداپ اكەلگەن. ەكى اۋىلدىڭ اراسى – جەتپىس-سەكسەن شاقىرىم. نەگىزى, الاش قايراتكەرىن قۋدالاۋدىڭ باسى قوسقوپادان باستالادى. دەسە دە, ورىسشا بىلەتىن, وقىعان, سول تۇستا جيىرما ەكى جاسار ساكەن ەل ىشىندەگى وسىنداي بۇلىكتى باسۋعا, جۇرتتى ساباسىنا تۇسىرۋگە, جازالاۋشى وتريادتارمەن ءتىل تابىسۋعا كۇش سالىپتى. بۇل تۋرالى «تار جول, تايعاق كەشۋ» رومانىندا جازىلادى. سول تۇستا ساكەن قونعان, تۇسكەن ۇيلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى «شەشەم بىلاي دەپ ايتۋشى ەدى, اكەم بىلاي دەۋشى ەدى» دەپ, ءبارىن قولمەن قويعانداي اڭگىمەلەدى بىزگە.
ءارى قاراي جاڭاارقا اۋدانىن ارالادىق. وندا اتاسۋ اۋدانىنىڭ اكىمى, بەلگىلى ءانشى-كومپوزيتور يگىلىك وماروۆتىڭ ۇرپاعى عابدىراحمان وماروۆ كۇتىپ الدى. جولاي اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ باسىنا دۇعا وقىدىق. سودان كەيىن اۋدان ورتالىعىنداعى ساكەن اتىنداعى كىتاپحانادا ۇلكەن كەزدەسۋ بولدى. مۇندا دا قىمبات جادىگەرلەرگە تولى مۇراجاي بار ەكەن. اۋدان جۇرتى ساكەنگە قاتىستى دۇنيەلەردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىرعانى قۋانتتى. سول وڭىردە «ساكەننىڭ سۇيەگى قايدا؟» دەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. ءبىر جىلدارى اقىننىڭ مولاسىن ىزدەپ ماگادانعا بارىپ كەلگەن ازاماتتار ءالى سول سەنىمدە. ال, ءبىزدىڭ ويىمىزشا, قوعام قايراتكەرى الماتىدا اتىلدى. ويتكەنى, قالا ىرگەسىندەگى جاڭالىق اۋىلىنىڭ ماڭىنان جەلكەلەرىن وق تەسكەن باس سۇيەكتەر تابىلعانى ايان. وندا ۇلكەن ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ءبىر جاعى, وزدەرى ابدەن قالجىراپ, السىرەگەن تۇتقىنداردى ماگادانعا سۇيرەدى دەۋ قيسىنسىز سياقتى…
قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ سۇيەگى عانا تابىلدى عوي. ونىڭ ءوزىن تاريحشى مارات ابسامەتوۆ سوناۋ كارەليادان تاۋىپ, قازىپ اكەلىپ, ءوزى تۋعان تورعاي دالاسىنا قويدى. بۇل – ۇلكەن وقيعا ەدى, ول كۇندى كۇللى قازاق قارالى كۇيدە, كۇڭىرەنىپ قارسى الۋ كەرەك ەدى. الاش قايراتكەرىنىڭ سۇيەگىن الاش ارىستارىنىڭ سيمۆولىنداي ەتىپ, استانادا قالدىرۋ كەرەك ەدى. ۇلكەن دارەجەگە كوتەرىپ, اسپەتتەۋىمىز كەرەك ەدى. ىلگەرىدە ارمەنيا حالقى ايداۋدا ءجۇرىپ ومىردەن وزعان كوميتاس دەگەن اتاقتى كومپوزيتورىنىڭ ءمايىتىن وتانىنا جەتكىزگەندە نەشە كۇن كۇڭىرەنىپ جوقتاعان. ال, ءبىز الاش ارىستارىنىڭ ىشىندە تابىلعان جالعىز مىرجاقىپتىڭ سۇيەگىن تۇك بولماعانداي جەتكىزدىك تە, جەرلەي سالدىق.
حوش, جاڭاارقادان شىعىپ, شەت اۋدانىنا وتتىك. وندا 1906-1908 جىلدارى ساكەن وقىعان وسپەن اۋىلىنداعى مەكتەپپەن تانىستىق, وقۋشىلارمەن كەزدەستىك. ساكەننىڭ اندەرى ايتىلدى, ءتۇرلى ساۋالدارعا جاۋاپ بەردىك. قۇدايبەرگەن وركەن دەگەن تالانتتى بالا ساكەنگە ارناعان ولەڭىن وقىدى, وتە كەرەمەت ەكەن. وسى اۋدانداعى قاراشىلىك جەرى – ساكەننىڭ اتالارىنىڭ قىستاۋى. اقىن وسىندا تۋدى دەگەن دەرەكتەر بار. جاڭاارقالىقتار ساكەندى وزدەرىنە جاقىن ورىن تەپكەن يماناق تاۋىنداعى جايلاۋدا تۋدى دەيدى. قوس اۋدان جاقسىعا وسى كۇنگە دەيىن تالاسادى. قازاقتىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن زامانى عوي, قايسىسىندا ومىرگە كەلگەنى بەلگىسىز, بىراق زەرتتەۋشىلەر «قاراشىلىكتە تۋدى» دەگەنگە توقتادى. وبلىس باسشىلىعى وسى قىستاۋ ورنىن قالپىنا كەلتىرۋگە بەل شەشە كىرىسپەك. بۇل جايىندا مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى ەركەبۇلان اعىباەۆ ايتتى بىزگە. ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى وسىندا تۇنەدى, ساكەنگە قاتىستى كوپتەگەن اڭگىمەلەر ايتىلدى.
ەرتەڭگىلىك وبلىس ورتالىعىنا تابان تىرەپ, اكىمنىڭ قابىلداۋىندا بولدىق. اقىننىڭ ءجۇز جيىرما جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ءمۇشايرا وتكىزۋ جايىن اقىلداستىق. ساكەننىڭ شاكىرتى, ءوزى الماتىعا الىپ بارعان بەلگىلى قالامگەر ءالجاپپار ابىشەۆتىڭ «ساكەننىڭ اماناتى» اتتى قويىلىمىن تاماشالادىق.
– مۇراجايدىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءوتىپ جاتقان اقىندار ءمۇشايراسى تالاي دارىندى قاناتتاندىردى. ءتورت جىل بۇرىن باستاۋ العان ءداستۇرلى شارا جىل ساناپ قانات جايىپ كەلە جاتقان سىڭايلى… ويتكەنى, بىلتىردان بەرى باس جۇلدەگە جەڭىل اۆتوكولىك تىگىلە باستادى. بۇل مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىزگە قانشالىقتى ۇلەس قوسۋدا؟
– ءيا, ءداستۇرلى جىر دوداسىنىڭ بيىلعا دەيىن تالاي ولەڭدى سىنعا سالىپ, تالاي ورەندى تانىتقانى راس. «تاۋەلسىزدىككە تارتۋ» اتتى العاشقى بايقاۋىمىزعا 130-عا تارتا اقىن قاتىسىپ, باس جۇلدەنى وڭايگۇل تۇرجان قانجىعالاعان ەدى. «بايتاق ەلىم – باقىتىم» اتتى كەلەسى جىر دوداسىن تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنىنە ارناعانبىز. مۇندا دا ءجۇزدىڭ ۇستىندە اقىن جىر جارىستىرىپ, قاراعاندىلىق سەرىك اقسۇڭقارۇلى وزا شاپتى. وتكەن جىلعى «جارقىرا, جاينا, استانا» اتتى ءمۇشايرادا باس بايگەگە جەڭىل اۆتوكولىك تىككەنبىز. ونى سەرىك تۇرعىنبەكۇلى جەڭىپ الدى. بيىلعى سايىسىمىزدى «ماڭگىلىك ەل – ۇلت مۇراتى» دەپ اتادىق. بۇل – كەز كەلگەن اقىننىڭ ءتىسى باتا بەرمەيتىن قيىن تاقىرىپ. جارىسقا الپىستان اسا شىعارما كەلىپ ءتۇستى. بۇل ءمۇشايرانىڭ ەرەكشەلىگى, سىنعا تۇسكەن اقىندار اراسىندا جاستار, جاڭا ەسىمدەر كوپ, تۇركيا, موڭعوليا, قىتاي سياقتى الىس-جاقىن شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ شىعارمالارى دا بار. ءبىزدى سول قۋانتتى. ءمۇشايرا قورىتىندىسىن بىلتىرعىداي, 1 شىلدە كۇنى «كونگرەسس-حولل» سارايىندا سالتاناتتى جاعدايدا جاريالاماقپىز. وندا جۇلدەگەرلەردى ماراپاتتايمىز, ولار ولەڭدەرىن وقيدى. استاناعا ارنالعان, پاتريوتتىق اندەر ورىندالادى.
ءبىز العاشقى مۇشايراعا تۇسكەن ولەڭدەردى جيناقتاپ, «تاۋەلسىزدىككە تارتۋ» اتتى كىتاپ شىعارعانبىز. ەندى سوڭعى ءۇش مۇشايراعا قاتىسقان اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن جيناستىرىپ, باسۋ ويىمىزدا بار.
تاۋەلسىزدىكتى, استانانى جىرلاعان اقىندارعا «ويباي, بيلىكتى ماقتاپ جاتىر» دەپ جارماسا كەتەتىن ادامدار بار ارامىزدا. ءبىز ءوزىمىزدى, تاريحىمىزدى, سان عاسىر اڭساعان ازاتتىعىمىزدى, ەلدىگىمىزدى جىرعا قوسپاعاندا, كىمدى ماداقتايمىز؟! بۇلار ەلدى سۇيۋگە, تاتۋلىققا, وتان سۇيگىشتىككە شاقىرادى. مەن وسى شارانى قولداپ, قولپاشتاعان استانا باسشىلىعىنا العىس ايتامىن. ويتكەنى, جىل سايىن مۇنداي ءمۇشايرا وتكىزۋ شىعىس قازاقستاننان باسقا ەش وڭىردە داستۇرگە اينالماعان. بۇل – استانانىڭ مەرەيىنىڭ بيىكتىگى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتى جۇرگىزگەن
اسحات رايقۇل
