ەگەمەن ەل بولعاننان كەيىن جەر-جەردە قۇرىلعان ءتىل باسقارمالارى انا ءتىلىمىزدى قايتادان ءوزىنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرۋدە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. مەملەكەتتىك ءتىل اياسىن كەڭەيتۋدەن بولەك كوشەلەرگە ات بەرۋ, قاتە جارنامالار مەن كورنەكى اقپاراتتار بويىنشا جۇمىستار – باسقارمانىڭ باستى باعىتتارىنا جاتادى. ەلوردادا وسى شارۋانىڭ قالاي رەتتەلەتىنى, جالپى باس قالاداعى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى نۇر-سۇلتان قالاسى تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنىڭ باسشىسى ساكەن ەسىركەپپەن El-Orda Youtube ارناسىندا بولعان سۇحبات بارىسىندا بىلدىك.
– بيىل ءوزىڭىز باسقاراتىن باسقارمانىڭ دا قۇرىلعانىنا 20 جىل تولىپتى. وسى مەرەيتويعا قانداي جەتىستىكتەرمەن جەتتىڭىزدەر؟
– ءبىزدىڭ باسقارما جۇمىسىنىڭ ءبىر باعىتى – تىلدەردى وقىتۋ, سونىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە انا ءتىلىمىزدى – قازاق ءتىلىن وقىتۋ. قازىرگى تاڭدا جىلىنا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنگىسى كەلەتىن ءبىر جارىم مىڭ ادامدى وقىتامىز. ولاردىڭ ىشىندە وزگە ۇلت وكىلدەرى دە كوپ. ەكىنشى, الەمدىك ءتىل رەتىندە ازاماتتارعا اعىلشىن ءتىلىن وقىتامىز. جۇمىستىڭ تاعى ءبىر باعىتى – ونوماستيكا, كوشەلەرگە ات بەرۋ. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلوردانىڭ مىڭنان اسا كوشەسىنە ات بەرىلىپتى, بۇل سالىستىرمالى تۇردە قارايتىن بولساق, قازاقستان بويىنشا ەڭ كوپ كورسەتكىش.
– مەملەكەتتىك ءتىلدى كاسىپكەرلەر, باسقا دا ادامدار اراسىندا ۇيرەتۋ قولعا الىندى. بىراق سول قانشالىقتى ساپالى دەڭگەيدە جۇرگىزىلۋدە؟
– جاڭا ايتىپ وتكەندەي, 1,5 مىڭ ادامدى ءتۇرلى دەڭگەيلەر بويىنشا ارنايى ادىسپەن وقىتامىز. ءبىر ايتا كەتەرلىگى, ولاردىڭ 40 پايىزى – وزگە ۇلت وكىلدەرى, اسىرەسە, سلاۆيان تەكتەس ۇلتتار. ودان بولەك, قىزمەت كورسەتۋ سالالارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن ازاماتتار, كاسىپكەرلەر وقىتىلادى. ساۋدا ورىندارىندا, ءتۇرلى قىزمەت كورسەتۋ سەكتورلارىنداعى قىزمەتكەرلەردەن: «مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ تۇرعان ادامعا نەگە قازاقشا جاۋاپ بەرمەيسىڭ؟» دەپ سۇراساڭ, «مەن ءتىلدى بىلمەيمىن» دەگەن جاۋاپ الاسىڭ. بىلمەگەنگە بىزدە مىناداي كۋرستار بار دەپ وقۋعا شاقىرامىز. بۇل – قاراپايىم عانا ينتەنسيۆتىك كۋرس, ءبىر اي كولەمىندە اپتاسىنا 3 رەت 2 ساعاتتان وتكىزەمىز. كۇندەلىكتى قولداناتىن قاراپايىم سوزدەر, مىسالى: «قوش كەلدىڭىز!, قايىرلى كۇن, سالەمەتسىز بە؟, مۇنىڭ باعاسى وسىنشا تۇرادى, بىزدە بۇل جوق نەمەسە بار, ساۋ بولىڭىز, كەلىپ تۇرىڭىز» دەگەن سياقتى 100-گە جۋىق سوزدەردىڭ ءار سالا بويىنشا ءتىزىمىن جاسادىق. قازىر نۇر-سۇلتان قالاسىندا 20-دان استام وقىتۋ كۋرستارى جۇمىس ىستەپ تۇر. ولارعا ساباق وقىتۋدان بولەك spiking clab ۇيىمداستىرىلادى.
– ەلورداداعى «پريگورودنىي», «كيرپيچنىي», «جەلەزنودوروجنىي», «ينتەرناتسيونالنايا» دەگەن تۇرعىن الاپتارىنىڭ اتاۋلارى نەگە ءالى كۇنگە قازاقشالانباي وتىر؟
– قالانى دامىتۋ ساياساتىندا «نۇر-سۇلتان – شەت ايماقسىز قالا» دەگەن باعىت بار. «پريگورودنىي», «لەسوزاۆود» جانە ت.ب. اتاۋلار بۇرىنعى اقمولا, تسەلينوگرادتىڭ كەزىنەن قالعان. ول كەزدە قالا اۋماعىنا كىرمەگەن سونداي اۋىلدار كوپ بولدى. كەيىن قالا اۋماعى ۇلعايىپ, ولار ەلوردانىڭ قۇرامىنا كىرگىزىلدى. سوندا دا بولسا, حالىق ۇيرەنشىكتى ادەتپەن بۇرىنعى اتتارىن اتاي بەرەدى. قازاقشا بالامالارى بار. سولارمەن اتاۋعا بولادى.
– ەلوردادا كوشە اتتارىنا قازاقتىڭ بەلگىلى تۇلعالارىنىڭ ەسىمى بەرىلۋدە. ولاردى تاڭداپ, قايسىسىن قاي كوشەگە ءبولۋ ماسەلەسى قالاي قارالادى؟
– نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگى جانىنداعى ونوماستيكالىق كوميسسيا بار, ونىڭ قۇرامىنا تاريحشى عالىمدار, پروفەسسورلار, قوعام مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى, مەملەكەتتىك قۇرىلىم باسشىلارى, پارلامەنت دەپۋتاتتارىنان قۇرالعان 20 شاقتى ادام كىرەدى. وسى قۇرام بىزگە كەلىپ تۇسكەن ۇسىنىستاردى قارايدى. تاريحي تۇلعانىڭ ەڭبەگىن سارالايمىز, قالاعا ەسىمىن بەرۋگە لايىق پا, لايىق ەمەس پە تەكسەرىلەدى, سەبەبى كەيبىرەۋلەر ءوز اتاسىن ۇسىنا سالۋى دا مۇمكىن. ونداي جاعداي وتە كوپ, ەلوردانىڭ دەڭگەيىندە بەرۋگە بولا ما, بولماي ما, انىقتاماي جاتىپ «مەنىڭ اتام كەرەمەت» دەپ ۇسىنادى. سونىڭ بارلىعى ساراپتالىپ, ۇسىنىس قولداۋ تاپقان جاعدايدا ونى ماسليحاتقا جىبەرەمىز. ءماسليحاتتا دەپۋتاتتار, قالا تۇرعىندارى, باق وكىلدەرى كىرەتىن قوعامدىق تىڭداۋ بولادى. ودان شىققاننان كەيىن قوعامدىق كەڭەستە قارالادى. سوندا قولداۋ تاپقانداردى رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسياعا جىبەرەمىز. مۇنداعى عالىمدار قولداعان جاعدايدا ءماسليحات شەشىم, اكىمدىك قاۋلى شىعارىپ, ەسىم بەرۋدى زاڭداستىرامىز. جىلدىڭ باسىنان بەرى 40-تان اسا كوشەگە جانە 12 مەكتەپكە تۇلعالار ەسىمى بەرىلدى.
– كوشەدەگى جارنامالار مەن كورنەكى اقپاراتتاردا جالپى قاتە تابىلسا قانداي شارا قولداناسىزدار؟ مەنشىك تۇرىنە قاراماستان سولاردى وزگەرتۋگە باسقارمانىڭ وكىلەتتىگى بار ما؟
– جارناما – ۇلكەن پروبلەما. تەك استانادا عانا ەمەس, بۇكىل وڭىردە جارنامادا قاتەلەر كەزدەسىپ جاتادى. زاڭ بويىنشا سول جاعىندا مەملەكەتتىك تىلدە, وڭ جاعىندا ورىس تىلىندە نەمەسە مەملەكەتتىك تىلدە ۇستىندە, ورىس تىلىندە استىندا جازىلۋى كەرەك. بىراق زاڭنىڭ تالاپتارى ساقتالا بەرمەيدى. وكىنىشكە قاراي, ەلىمىزدە جارناماداعى تىلگە قاتىستى كەمشىلىكتەر بويىنشا 2008 جىلى جەرگىلىكتى باقىلاۋ فۋنكتسياسىن الىپ تاستاعان. اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق كودەكسىندە كاسىپكەرلەرگە سالىناتىن ايىپپۇلداردىڭ تىزبەسى بار, وسىنداي جاعدايدا كاسىپكەرگە ايىپپۇل سالىناتىن ەدى. سونىڭ ىشىندە بۇرىن «ءتىل تۋرالى تالاپتاردى بۇزعان جاعدايدا» دەگەن تارماق بولعان. سونى «اتامەكەن» ۇكپ مەن ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ, زاڭنان الىپ تاستادى. قازىر تىلگە قاتىستى كەمشىلىكتەر بولىپ, ءتىل تالاپتارى بۇزىلعان جاعدايدا كاسىپكەرگە ايىپۇل سالىنادى دەگەن جوق. بىراق سولاي ەكەن دەپ قاراپ وتىرۋعا بولمايدى, ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, حات جازامىز. «ءسىزدىڭ وسىنداي نىسانىڭىزدا جازىلعان جارنامادا قاتە بار نەمەسە مەملەكەتتىك تىلدەگى نۇسقاسى جوق, وسىنى زاڭعا سايكەستەندىرۋىڭىزدى سۇرايمىز» دەپ ايتامىز. كوپشىلىگى ايتقانعا كونەدى, كەيبىرەۋلەرى: «مەنىڭ ونى جوندەۋگە قاراجاتىم جوق» دەيدى, بىراق وعان ەشنارسە ىستەي المايسىڭ. ايىپپۇل سالۋ, زاڭدى قاتاڭداتۋ جاعىن قولدايمىز, سونى بىرنەشە رەت ۇسىندىق. سەبەبى ايىپپۇل سالىپ, اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك بولعان كەزدە ءسال دە بولسا اياق تارتادى.
– بۇرىن كوشەدەگى جارنامالار, ماڭدايشا جازۋلارى لاتىن ارىپتەرىمەن جازىلىپ كەلدى, قازىر ولاي جازۋعا تىيىم سالىنۋدا. ال بۇرىن جازىلىپ كەتكەندەرى تۇرا بەرە مە؟
– لاتىنعا كوشۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلعاندا, حالىقتىڭ باسىم بولىگى ونى قولدادى. جاستار دا لاتىنشانى كوپ قولدانىپ, جەكە ادامدار اراسىنداعى حات الماسۋلاردا دا لاتىنشا قولدانۋ جاقسى بەلەڭ الدى. العاشقى ءالىپبي نۇسقالارى شىعىپ, بەكىتىلدى, ەرەجەلەرى قارالدى, وكىلەتتى ورگاندار كاسىپكەرلەردىڭ ىنتاسى بولسا, جازام دەسە جازا بەرسىن دەدى. بىراق 2019 جىلدىڭ سوڭىندا سوڭعى نۇسقاعا بايلانىستى قايتادان داۋ تۋىندادى عوي, جاڭا نۇسقاسى ۇسىنىلىپ جاتتى, بىزگە سول كەزدە توقتاتا تۇرۋعا تاپسىرما بەرىلدى. سودان بەرى لاتىنمەن بەكىتىپ, جازىپ جۇرگەن جوقپىز. بىراق بۇرىنعى نۇسقالارى ءازىر تۇرا بەرەدى. اسا ۇلكەن قاتە بولىپ نەمەسە ادامداردىڭ ار-وجدانىنا تيەتىن بولماسا, ءبىز ولارعا تيىسپەيمىز.
– تۇرعىندارعا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا, مىسالى, دۇكەندەر, بانكتەر ت.ب. قازاق تىلدە قىزمەت كورسەتۋ ءالى كۇنگە دەيىن تولىققاندى قولعا الىنبادى. وسى ماسەلەنى قالاي شەشۋدەسىزدەر؟
– جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىمىز كەرەك. سەبەبى انا ءتىلىمىز بىزدەن باسقا ەشكىمگە كەرەك ەمەس. ال ءبىز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز قاجەت قىلمايمىز, بىراق بىرەۋدەن تالاپ ەتەمىز. ول دۇرىس ەمەس. بانكتەرگە نەمەسە حقكو-نا بارىپ: «نەگە سەن قازاقشا سويلەمەيسىڭ؟» دەي المايمىز. ولار – وزدەرىنىڭ جۇمىستارىن ىستەپ وتىرعان ادامدار. ەگەر تۇتىنۋشى قازاقشا سويلەپ, بانك قىزمەتكەرى ورىسشا جاۋاپ بەرسە جانە سونىڭ سالدارىنان ءبىر كيكىلجىڭ شىقسا عانا ءبىز: «ءسىز تۇتىنۋشىنىڭ قۇقىعىن تاپتاپ وتىرسىز, مەملەكەتتىك تىلدە سويلەڭىز» دەپ ايتۋعا قاقىمىز بار.
