قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, بەلگىلى سۋرەتشى-زەرگەر بەرىك ءالىباي ۇلتتىق ونەردى كوپشىلىككە دارىپتەۋ ماقساتىندا ءوز ءۇيىن مۋزەيگە اينالدىرىپ, جىلدار بويى مىڭداعان بۇيىمدى جەكە كوللەكتسياسىنا جيناقتاعان. بابامىزدىڭ اسىل ونەرىن ارداقتاپ, زەرگەرلىك ونەردىڭ شىڭىنا شىققان شەبەردىڭ ەتنوگرافيا مۋزەيى اسىرەسە استاناعا كەلەتىن تۋريستەر ءۇشىن ەرەكشە كوز تارتادى. وتاندىق زەرگەرلەر اراسىندا بالاماسى جوق وتباسى مۇراجايىمەن ءبىز دە تانىسىپ قايتتىق.
باس قالانىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى ءۇي-مۋزەيگە كىرەردە بىردەن ەڭ اۋەلى ەكى قاباتتى ەڭسەلى ءۇيدىڭ اۋلاسىنداعى بەس قاناتتى كيىز ءۇي تىگىلگەنى كوزگە تۇسەدى. زەرگەر ونى قاراقالپاقستاننان كەلگەن قانداس ازاماتتان ساتىپ الىپتى. ءۇيدىڭ ءىشى ۇلتتىق ويۋلارمەن بەزەندىرىلگەن. كونە ساندىقتار, قۇراق كورپەلەر, باسقۇرلار, قىسقاسى ەرتەدە اتا-بابامىز ۇستانعان جابدىقتاردىڭ ءبارى قويىلعان.
دەنى XIX عاسىردىڭ جادىگەرلەرى سانالادى. XV-XVI عاسىردا عۇمىر كەشكەن قازاق باتىرىنىڭ ساۋىتى ىلىنگەن. ءبىر بۇرىشتا كونە كۇبى تۇر. وتباسى مۇراجايىندا بايىرعى بابالارىمىز پايدالانعان تۇرمىستاعى جابدىقتاردىڭ بارلىعى ساقتالعان. قازداي تىزىلگەن كونە ساماۋرىندار دا كوز تارتادى. وتاندىق قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ تۋىندىلارى دا كورنەكى جەردەن ورىن العان. زەرگەردىڭ ءوز قولىنان شىققان بۇيىمدارى دا قويىلعان. قىسقاسى, ەتنوگرافيا مۋزەيىنەن تاريحىمىزدىڭ تۇتاس ءبىر كەلبەتىن كورۋگە بولادى.
مۋزەيدەن كوزىمىزگە ەرەكشە تۇسكەن اباي بۇرىشى تۋرالى سىر تارتقىمىز كەلدى. مۇندا حاكىمنىڭ ءوز دومبىراسى ساقتالعان. وزىندىك تاريحى دا بار. وڭتۇستىكتە حاقماديار اتتى باي ساۋداگەر شىعىستاعى ابايدىڭ اۋىلىنا اقىندى ىزدەپ بارىپ, ءبىر جىلداي ويشىلدىڭ جانىندا بولادى. كەيىن كەتەرىندە اباي وسى دومبىراسىن سىيلاعان كورىنەدى. ال زەرگەردىڭ قولىنا اتالمىش جادىگەر ساۋداگەر ۇرپاقتارىنان تۇسكەن ەكەن. سونداي-اق وسى بۇرىشتاعى سۇيەكتەپ ويىلعان, قۇنانباي ۇستاعان دەلىنەتىن اسادالعا دا اركىم قىزىعا قارارى انىق.
زەرگەردىڭ ۇلكەن قىزى تۇرمىسقا شىققاندا جاساعان ساۋكەلەسى – بار نازاردى اۋدارتاتىن بۇيىمنىڭ ءبىرى. كوركەمدىگى جوعارى تۋىندىدا بار ءوڭىردىڭ ۇلگىسى سالىنعان. ساۋكەلەنىڭ اشەكەيلەرى تازا كۇمىستەن ءورىلىپ, بارقىتتان تىگىلگەن. ونى جاساۋ ءۇشىن زەرگەر كوپ ەڭبەكتەنىپتى.
«بابالارىمىز قىزى ۇزاتىلار كەزدە بار مالىن شاشسا دا ايانىپ قالماعان. ءبىر ساۋكەلەنىڭ ءوزىن 500 جىلقىعا باعالاعان. «ساۋ كەل» دەگەن ماعىناسى بار وتە قۇندى بۇيىم. قىزىما ارناپ جاسالعان بۇل ساۋكەلە – وتباسىمىزدىڭ باعاسى جوق جادىگەرى» دەپ زەرگەر تاريحتان ءسوز قوزعادى.
شەبەردىڭ كۇمىسپەن كۇپتەپ جاساعان القالارى, جۇزىكتەرى, بىلەزىكتەرى جانە سىرعالارى دا اسەمدىگىمەن كوز تارتادى. وڭىرجيەك, ۇكىاياق, بويتۇمار, قۇداعي جۇزىك, وتاۋ جۇزىك سەكىلدى بۇيىمداردى تاعۋدىڭ دا تاريحي-تاعىلىمدى ءوز رەتى بار. اشەكەي بۇيىمدارىنىڭ ءبارى دە تازا كۇمىستەن جاسالعان. ارينە, التىن, جەز, مىس, اقىق, پەرۋزا, مالاحيت جانە قۇلپىرما تاستى قوسىمشا پايدالانعان. سونىمەن بىرگە ۇستانىڭ قولىنان شىققان كەزدىك, پىشاق, قانجارلار دا جۇتىنىپ تۇر. رەڭى ءجۇز قۇبىلادى. ءبىر بولمەنىڭ ءىشى ات ابزەلدەرىنە ارنالعان. ولاردىڭ كونەسى XVI-XVII عاسىردان باستاۋ الادى. حالقىمىزعا تانىلعان قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ تۇپنۇسقا تۋىندىلارى توردەن ورىن العان.
«جالپى, ءار حالىقتىڭ ءوز تاريحى بار. سوندىقتان ونى ءجىتى ءبىلۋ قاجەت. ماسەلەن, بۇگىنگى تاڭدا اشەكەي بۇيىمدار مەن باسقا دا زاتتارعا قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرىن قالاي بولسا سولاي جاپسىرۋ بەلەڭ الدى. تۇپكى مانىنە ءۇڭىلىپ جاتپايدى. ءار جادىگەردىڭ سىرى بار. ءجوندى-ءجونسىز قولدانا بەرۋگە بولمايدى. مىسالى, بەرىرەكتە تۇسىرگەن تاريحي كينولاردا اكتەرلەر مەن اكتريسالار پايدالانعان اشەكەي بۇيىمداردى كورگەندە جۇرەگىم اۋىرادى. ءار جاسقا ءتان اشەكەيلەر بار. سوعان لايىقتى كيىنىپ, اشەكەيلەردى تاعادى. ال بىزدە وعان ەشكىم قارامايدى. ءمان بەرمەيدى. قىرعىزدىڭ, تۇرىكمەننىڭ بۇيىمدارىن بىزدىكى دەپ قولدانادى. تۋىسقان ەل بولعاندىقتان, ۇقساستىعىمىز بار شىعار. دەگەنمەن ونى اجىراتا ءبىلۋ كەرەك نەمەسە سودان حابارى بار ادامنان سۇراۋى قاجەت. وعان ەلىمىزدە ءوندىرىستىڭ دامىماعانى مەن مەملەكەت تاراپىنان قولداۋدىڭ جوعى دا اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى» دەدى ءوز سوزىندە بەرىك ءالىباي.
كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىپ بارا جاتقان قۇندىلىقتارىمىزدى كورىپ, ەرتەگى الەمىنە ەنگەندەي كۇي كەشتىك. مۇراجاي قۇددى ءبىر ەتنوگرافيا اۋىلى سەكىلدى جىلى اسەر قالدىراتىنىمەن ەرەكشە. ايتا كەتەيىك, ەلورداعا كەلگەن شەتەل دەلەگاتسيالارىن ءبىزدىڭ ازاماتتار وسىندا اكەلۋگە قۇمارتىپ تۇرادى ەكەن. ولار شەبەردىڭ جەكە كوللەكتسياسىن كورىپ, كوشپەندىلەر تاريحىن تاني تۇسەدى. تۋريستەرگە ارناپ مۋزەيدە ءتۇرلى شەبەردىڭ بۇيىمدارىنان جيناقتالعان دۇكەن دە بار.
بەرىك ءالىبايدىڭ قولىنان شىققان بۇيىمداردىڭ بارلىعى دا ەشبىر تەحنيكا كومەگىنسىز, ماڭداي تەرمەن جاسالعان تازا قول ەڭبەگى. سونىسىمەن دە بۇل بۇيىمدار باعالى. زەرگەردىڭ ايتۋىنشا, شىن كوڭىلمەن ىستەلگەن زات تۇتىنۋشىعا قۋانىش سىيلايدى. ءسۇيىپ جاسالعان بۇيىمنىڭ وزىندىك ەنەرگەتيكاسى ساقتالادى. بەرىك ءالىبايدىڭ ەندىگى ارمانى – بۇل دۇنيەنىڭ بارلىعىن ۇرپاعىنا قالدىرىپ, شاكىرت تاربيەلەپ, جاسوسپىرىمدەردى ۇلتتىق ونەرگە باۋلۋ. وسى ماقساتتا زەرگەر مۋزەي جانىنان مەكتەپ اشسام دەگەن اسىل ارمانىن جويعىسى كەلمەيدى. ءبىز دە سوعان تىلەكشىمىز.
