جاقىندا كوكشەتاۋ قالاسىندا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى ەركىن اۋەلبەكوۆكە ەسكەرتكىش اشىلدى. ەلگە ادال قىزمەتىمەن تانىلعان تۇلعانى بۇگىنگى اعا ۇرپاق وكىلدەرى جاقسى بىلگەنمەن, ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق ونىڭ ءومىربايانىنان بەيحابار بولۋى مۇمكىن.
ە.اۋەلبەكوۆ – ماسكەۋدەگى تيميريازەۆ اتىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى اكادەمياسىن قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن مامان. قىزمەتكە ەرتە ارالاسقان ەرەكەڭ لاۋازىمدى جۇمىستىڭ ءبارىن جاۋاپكەرشىلىكپەن تابىستى اتقارىپ شىقتى. ەركىن نۇرجانۇلى بۇكىل بولمىسىمەن ادىلەتسىزدىكپەن, زاڭدى اياققا باسقاندارمەن كۇرەستە ىمىراسىزدىققا جول بەرمەيتىن دارا شىققان ىسكەر, بىربەتكەي باسشى بولاتىن.
ابينەتىندە جەكە قالعان ەرەكەڭ كۇندەگى ادەتىنشە جۇمىس اياعىندا ۇستەل ۇستىندەگى كۇنتىزبە بەتىن اۋدارىپ قاراسا, تامىز ايى دا جاقىنداپ قالىپتى. وسىدان ون ءبىر جىل بۇرىن ەرەكەڭ ءوزى تۋىپ-وسكەن كوكشەتاۋ وبلىسىنا وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانعان ەكەن. ءيا, ۋاقىتتا ولشەم جوق دەگەن وسى.
ەسىنە ماسكەۋدەگى تيميريازەۆ اتىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى اكادەمياسىن قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەننەن كەيىنگى ەڭبەك جولىن باستاعان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى «مارەۆسكي» سوۆحوزى ءتۇستى. ونىڭ الدىندا اۋدان باسشىلارى ەرەكەڭدى شارۋاشىلىقتىڭ باس اگرونومى ەتىپ تاعايىندادى. ال ەگىن وراعى كەزىندە سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ كەتۋىنە بايلانىستى اۋدان باسشىلىعى ەركىن نۇرجانۇلىن ديرەكتوردىڭ مىندەتىن قوسا اتقارۋدى تاپسىردى. ءدال سول كەزدە ەرەكەڭ بار-جوعى 25 جاستا بولاتىن. ول بىردەن شارۋاشىلىق جۇمىسىنا قىزۋ ارالاسىپ, ءوزىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن كوپشىلىككە تانىتا ءبىلدى. ەگىن وراعى تابىستى اياقتالىپ, شارۋاشىلىق جۇمىسىن قورىتىندىلاعان وبلىس جانە اۋدان باسشىلارى ەركىن اۋەلبەكوۆتى سوۆحوز ديرەكتورى ەتىپ بەكىتتى.
ديرەكتورلىق قىزمەتكە كىرىسكەن ەرەكەڭ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسىن جاقسارتۋدى قولعا الدى. تىڭ يگەرۋ جىلدارى جاڭا سالىنعان ۇيلەر سول كەزدە وداقتاس رەسپۋبليكالاردان كەلگەن باسقا ۇلت وكىلدەرىنە ءبىرىنشى كەزەكتە بەرىلىپ, ءوزىمىزدىڭ قازاقتار شەتقاقپاي قالاتىن. سول جاعدايدى بايقاعان ەرەكەڭ اۋىلداستارىمەن اقىلداسا كەلە, اسارلىق ادىسكە كوپشىلىكتى جۇمىلدىرا ءبىلدى. بۇكىل اۋىل بولىپ سەنبى, جەكسەنبىدەگى بوس ۋاقىتتارىن ءۇي تۇرعىزۋعا ارناپ, لاي يلەپ, سامان قۇيعان جىگىتتەرگە باس بولىپ جۇرگەن سوڭ, قالعان جۇرت تا تىس قالماي, ۇيىمشىلدىقتىڭ ارقاسىندا ءبىر ماۋسىمدا باسپانالارىن جاقسارتىپ الدى.
ءبىرىنشى باسشىلىق قىزمەتتە ءجۇرىپ ەركىن نۇرجانۇلى وبلىستىڭ ەكونوميكاسى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن رەسپۋبليكاداعى الدىڭعى قاتارلى ايماقتاردىڭ قاتارىنا قوستى, ۇلتتىق كادرلاردىڭ ءبىلىم الىپ, قىزمەتتەرىنىڭ وسۋىنە ۇنەمى قامقورلىق جاساپ وتىردى. ديقاندار اراسىنان ۇزدىك جەتىستىكتەرگە جەتكەن قازاق جىگىتتەرىنە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن الۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. كوپتەگەن اۋپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعى مەن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتتەرى توراعالىعىنا جەرگىلىكتى كادرلار تارتىلدى.
ەركىن اۋەلبەكوۆتىڭ لاۋازىمىنىڭ تەز ءوسۋى اعا ۇرپاق وكىلدەرىنىڭ كوز الدىندا ءوتتى. وعان بىردەن-ءبىر سەبەپ – ەركىن اۋەلبەكوۆتىڭ ءوزى جەتەكشىلىك ەتەتىن شارۋاشىلىق تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىستارىن كوتەرە ءبىلۋى, ءونىم ءوندىرۋدىڭ قوسىمشا كوزدەرى ىزدەستىرىلىپ, ەڭبەك ادامدارىنىڭ كۇش-جىگەرى سونداي ۇرىمتال تۇستارعا جۇمىلدىرا بىلۋىندە ەدى. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى كادرلاردى تاڭداۋداعى قوعامدا قالىپتاسقان تالاپ بويىنشا ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى بار, قاي قىزمەتتە بولسىن ءوزىن جاقسى قىرىنان كورسەتە بىلگەن ادامدارعا ءاردايىم جول اشىق بولاتىن. ەرەكەڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ىستەگەن قىسقا ۋاقىتتا ءوزىن سونداي قىرىنان كورسەتە ءبىلدى. قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىندا قىزۋ ەڭبەكتە ەركىن اۋەلبەكوۆ قايناپ ءپىستى. بولمىسىنداعى العىر مىنەز دە, جان-جاقتى ىسكەرلىك تە, وجەتتىك تە, مىنە, وسى تۇستا بوي كورسەتىپ, جاس ەركىننىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن ەرەكشەلەندىرە ءتۇستى.
بار-جوعى سەگىز جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ەرەكەڭ وسى وبلىستاعى لاۋازىمدى قىزمەتتەردىڭ ءبارىن جەمىستى اتقارىپ شىقتى. 1961 جىلى ول سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالدى, سودان سوڭ ەرەكەڭ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىلىعىنا جوعارىلاتىلدى, كوپ ۇزاماي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ بەكىتىلدى. وسىنشاما لاۋازىمدى قىزمەتتەردى ءمىنسىز اتقارىپ, سالاۋاتتى دا ساليقالى قالپىنان اينىمايتىن ەرەكەڭنىڭ تۇلعاسىنان پاراسات پايىمى جانە بايىپتى ىسكەرلىگى سەزىلىپ تۇراتىن. وبلىس جۇرتشىلىعى ەركىن اۋەلبەكوۆتى وسىنداي قىرىنان تاني ءبىلدى. قابىلداۋعا كەلگەندەر اقىل-كەڭەس سۇرايدى. ونداي جاندار قاشان دا ريزا كوڭىلمەن العىسىن ايتىپ شىعاتىن. وسىنداي قۇرمەتكە يە بولۋ – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەس باقىت جانە ول اكەسى نۇرجاننىڭ قانىمەن, اناسى قاليمانىڭ اق سۇتىمەن دارىعان ونەگەلى تاربيەدەن بولاتىنى حاق. ەركىن نۇرجانۇلىنىڭ باسشىلىقتاعى تاباندىلىعى مەن دارىندىلىعى, ادامدارمەن تەز ءتىل تابىسىپ, ولاردى ورتاق ىسكە جۇمىلدىرا ءبىلۋى جونىندەگى ىسكەرلىگى رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا دا جەتتى. وردا بۇزاتىن وتىز جاسقا جاڭا تولعان ەركىن اۋەلبەكوۆتى سول جىلدارى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولعان ءماسىمحان بەيسەباەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندادى. وسىنداي جاۋاپكەرشىلىگى زور رەسپۋبليكالىق كولەمدەگى قىزمەتتى اتقارۋعا ەركىن نۇرجانۇلى تاس-ءتۇيىن دايىن ەدى. وزىنە دە, باسقالارعا دا قاتاڭ تالاپ قويا بىلەتىن اۋەلبەكوۆ بۇل جۇمىستى ءۇيىرىپ اكەتتى.
ەركىن اۋەلبەكوۆتىڭ مينيسترلىكتەگى كادر ساياساتىنا باتىل ارالاسۋى مينيستر موتوريكاعا ۇناي قويعان جوق. اشىق تارتىسقا بارماسا دا, ارالارىنا ءبىر سىزاتتىڭ تۇسكەنى بايقالىپ تۇردى. ە.اۋەلبەكوۆ قاي جەردە جۇرسە دە, قانداي باسشىلىق قىزمەتتە بولسا دا ءومىر بويى شاكىرت تاربيەلەگەن نۇرجان اكەسىنىڭ وسيەت ەتىپ ايتىپ كەتكەن: «بالام, قولىڭدا بيلىك بولا قالسا, قاراپايىم ادامدارعا قامقورشى بولا ءبىل, ۇلتىڭنىڭ نامىسىن ەشكىمگە تاپتاتپايتىن بول» دەگەن ناقىلىن ەشقاشان ەستەن شىعارمايتىن. مينيستر موتوريكا كونسەرۆاتورلىق كوزقاراستان ارىلا المايتىن جانە قازاق ماماندارىنا كوپ سەنە بەرمەيتىن. ەركىن نۇرجانۇلى مينيسترلىككە كەلگەن بەتتە وسىنى بىردەن بايقاعان ەدى. دىنمۇحامەد احمەتۇلى بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن ەركىن اۋەلبەكوۆتى كوپ ۇزاماي قازاق كسر-ءى استىق ونىمدەرى جانە قۇراما جەم ونەركاسىبى ءمينيسترى ەتىپ جوعارىلاتىپ جىبەردى.
تىڭ يگەرۋ جىلدارى قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىبى زور قارقىنمەن دامي باستادى. وسىعان وراي, قازاقستانعا بەت بۇرىپ, رەسەي مەن باسقا رەسپۋبليكالاردان اعىلعان كادرلاردا ەسەپ بولمادى. اسىرەسە سولتۇستىك وبلىستارداعى جاعداي ەش سىن كوتەرمەيتىن حالگە جەتتى. مۇنداي كەلەڭسىز كورىنىس رەسپۋبليكا باسشىسى قوناەۆتىڭ نازارىنان تىس قالمادى. كوكشەتاۋ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە ءبىرىنشى باسشىنى تاعايىنداۋ كەزىندە دىنمۇحامەد احمەتۇلى جاس تا بولسا باسشىلىق قىزمەتتىڭ ءتۇرلى ساتىسىندا ىسىلىپ ۇلگەرگەن اۋەلبەكوۆكە ۇسىنىس جاسادى. ۇزاق جىلداردان بەرى كوكشەتاۋ وبلىسىندا ءبىرىنشى باسشىنىڭ باسقا ۇلتتان بولۋىنا بايلانىستى جەرگىلىكتى كادرلاردىڭ ۇنەمى نازاردان تىس قالاتىنىن, جاس قازاق ماماندارىن ءوسىرىپ, شارۋاشىلىقتىڭ ءتۇرلى سالالارىنا ورنالاستىرۋ كەرەكتىگىن, ولارعا قولدان كەلگەنشە جاعداي جاساۋ قاجەتتىلىگىن ەسكەرتتى. شىنىندا, ە.اۋەلبەكوۆ وسى وبلىسقا كەلگەنشە مۇندا لاۋازىمدى قىزمەتتەگى قازاق كادرلارىنىڭ ۇلەس سالماعى ماردىمسىز ەدى. ولاردىڭ بىرەن-سارانى عانا سوۆحوز-كولحوزدارداعى پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ حاتشىلىعىنان اسپايتىن.
ءبىرىنشى باسشىلىق قىزمەتتە ءجۇرىپ ەركىن نۇرجانۇلى وبلىستىڭ ەكونوميكاسى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن رەسپۋبليكاداعى الدىڭعى قاتارلى ايماقتاردىڭ قاتارىنا قوستى, ۇلتتىق كادرلاردىڭ ءبىلىم الىپ, قىزمەتتەرىنىڭ وسۋىنە ۇنەمى قامقورلىق جاساپ وتىردى. ديقاندار اراسىنان ۇزدىك جەتىستىكتەرگە جەتكەن قازاق جىگىتتەرىنە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن الۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. كوپتەگەن اۋپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعى مەن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتتەرى توراعالىعىنا جەرگىلىكتى كادرلار تارتىلدى.
ەر-اعانىڭ وسىنداي ادال ەڭبەگىن وبلىسقا دەمالۋعا ارا-تۇرا كەلەتىن لەونيد يليچ برەجنەۆ تە, رەسپۋبليرەسپۋبليكانى ۇزاق جىلدار باسقارعان ديماش اعا قوناەۆ تا بايقادى, سوعان وراي ولار ءادىل باعاسىن بەردى دە. قىرىق بەسكە كەلگەن شاعىندا ەركىن اۋەلبەكوۆكە جەمىستى ەڭبەگى ءۇشىن سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى بەرىلدى. وسىنداي جاستا مۇنداي اتاققا رەسپۋبليكاداعى وبكوم حاتشىلارىنىڭ بىردە-ءبىرى جەتپەگەن ەدى.
تاجىريبەسى مول, ىسىلعان اۋەلبەكوۆ الدىمەن ارتتا قالعان تورعاي وبلىسىن كوتەرۋگە جىبەرىلسە, ەكى جىل تولار-تولماستان «قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك سالاسىن كوتەرۋ ءۇشىن» دەگەن ۇسىنىسپەن سىر وڭىرىنە بارادى. قيىندىقتان قايمىقپايتىن اۋەلبەكوۆ ەكى وبلىستا دا قوردالانعان پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ جولدارىن تاۋىپ, ونى بۇكىل رەسپۋبليكاعا جاريا ەتتى.
قازاقستان كومپارتياسى حVI سەزىندە سويلەگەن سوزىندە اۋەلبەكوۆ دەلەگاتتار نازارىن قىزىلوردا وبلىسىنىڭ نە سەبەپتى ۇنەمى ارتتا قالىپ كەلگەنىن, وعان وداق, رەسپۋبليكا باسشىلىعى تاراپىنان جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەگەنىن, ۋاقىت تالابىنا ساي حالقىنىڭ باسىم بولىگىن قازاقتار قۇرايتىن ايماققا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن اشىنا جەتكىزدى.
ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن ساياسي جۇيەسىن گورباچەۆشە رەفورمالاۋ بارىسىندا كسرو حالىق دەپۋتاتتار سەزىنە بالامالى كانديداتتاردى ۇسىنۋ باستالدى. ە.اۋەلبەكوۆ قىزىلوردا وبلىسىنان كسرو حالىق دەپۋتاتى بولىپ, كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ايماقتىق دامۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە سايلاندى.
مەن ءوزىم 1989-1991 جج. ارالىعىندا قازاق راديوسىنىڭ ماسكەۋدەگى كسرو جوعارعى كەڭەسىندە پارلامەنت ءتىلشىسى بولعان كەزدە ەر-اعانى تالاي كەزدەستىردىم. بىر جولىققاندا «مىنانداي كۇيىمىزبەن الىپ ەلدەن ايىرىلىپ, حالىقتى تەنتىرەتىپ جىبەرەتىن شىعارمىز» دەپ ىشىندەگى ۋايىمىن جاسىرماپ ەدى. شىنىندا دا, كوپشىلىكتى ۇشقىر ويىمەن, وتكىر سوزىمەن, قونىمدى ۇسىنىستارىمەن وزىنە قاراتىپ الاتىن اسىل اعانىڭ وسىنداي كۇيزەلىس جاعدايدا جۇرگەنىن كورۋ بىزگە وكىنىشتى ءارى اۋىر ەدى.
جالپى ەركىن اۋەلبەكوۆ بۇكىل بولمىسىمەن ادىلەتسىزدىك پەن زاڭدى اياققا باساتىندارمەن اياۋسىز كۇرەسەتىن قايراتكەر, بىربەتكەي باسشى ەدى. 1986 جىلدىڭ كوكتەمىندە بايقوڭىر اسكەري بولىمشەسىنىڭ كىناسىنەن سىرداريانىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى وبلىس حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇراتىن قارماقشى, قازالى جانە ارال اۋداندارى مەن بايقوڭىر قالاسىنا ۋلانۋ قاۋپى ءتوندى. وسى جاعدايعا بايلانىستى ە.اۋەلبەكوۆ باس حاتشى م.گورباچەۆكە شىعىپ, ءمان-جايدى ءتۇسىندىردى. دەرەۋ ماسكەۋدەن «گلاۆكوسموس» باسشىسى, گەنەرال-لەيتەنانت, ەكىنشى كوسموناۆت گەرمان تيتوۆ باستاعان كوميسسيا كەلدى. اتالعان ماسەلە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا قارالىپ, ەركىن نۇرجانۇلى كوسمودروم باسشىسى گەنەرال-لەيتەنانت يۋري ادۆەركەەۆيچ جۋكوۆتى اياۋسىز سىنادى. مۇنداي قىلمىستى اياقسىز قالدىرۋعا بولمايتىنىن, زاڭ بويىنشا وسىعان جاۋاپتى كوسمودروم باسشىسى جۋكوۆتى پارتيادان شىعارىپ, سوتقا بەرەتىنىن مالىمدەدى.
«ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى» دەگەندەي, گەنەرال جۋكوۆ ولەرمەن جاعدايعا ءتۇسىپ, اۋەلبەكوۆتەن كەشىرىم سۇراۋمەن بولدى. بۇدان بىلاي جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى مەن تۇرعىندار مۇددەسىنە قول سۇقپايتىنىن, ايماقتىڭ ەكولوگيالىق تالاپتارىن قاتاڭ ساقتايتىنىن, تاعى اڭداردى ەندىگارى اتۋعا بارمايتىنىن ايتىپ, انت-سۋ ءىشتى. وسىلايشا ءجون-جوسىقسىز كەتكەن كوسمودروم باسشىسىن ەركىن نۇرجانۇلى ساباسىنا ءتۇسىردى.
ماسكەۋدەن ەگەمەن ەلىنە كەلگەن ە.اۋەلبەكوۆكە ەلباسى ن.نازارباەۆ پرەزيدەنت كەڭەسشىسى قىزمەتىن ۇسىندى. ەركىن نۇرجانۇلى پاراساتتى, ادال ازامات, العىر تۇلعا ەدى. ول تابيعات جاراتقان بولمىسىنان وزگەرمەي ءومىر ءسۇردى, سولاي ومىردەن وزدى.
مەيرام بايعازين,
نۇر-سۇلتان قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى,
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى
