«ەگەر حالقىمىزدىڭ سانىن 19 ميلليونعا جاقىن دەسەك, ونىڭ 90 پايىزى دەرلىك ءوزىنىڭ جەكە قارجىسىنا كوڭىل بولمەيدى دەپ ايتۋعا بولادى. تاۋەلسىزدىك الىپ, مەملەكەتىمىز ىلگەرى باسقانىمەن, تۇرعىندارىمىزدىڭ ءال-اۋقاتى وزىق ەلدەرمەن سالىستىرعاندا سىن كوتەرمەيدى. نەگە؟ ادامدار بانك كرەديتىنىڭ «جاسىل شامى» جاعىلىپ, جاپپاي نەسيەلەندىرۋ باستالعاندا قارىزعا بەلشەسىنەن باتتى. كوپشىلىگىنىڭ جۇمىس ورىندارى جاقسارىپ, جالاقىلارى كوتەرىلسە دە, ءال-اۋقات دەڭگەيى كوتەرىلە قويمادى. ۇكىمەت ينفلياتسيانى ەسكەرىپ, وقتىن-وقتىن يندەكساتسيا جاساسا دا, تۇرمىس دارەجەسى نەگە وسپەي وتىر؟ ويتكەنى ادامدار ءوزىنىڭ جەكە بايلىعىنا كوڭىل بولمەيدى» دەيدى كونسالتينگ كومپانياسىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن بەلگىلى قارجىگەر سايلاۋ قالىمجانۇلى.
– ءداستۇرلى قازاقستان قور بيرجاسى بىلتىر عانا ومىرگە قادام باسقان استانا قارجى ورتالىعىنىڭ بيرجاسى وتاندىق الپاۋىت كومپانيالاردىڭ اكتسياسىن كوپشىلىككە ۇسىناتىن الاڭ ەكەنى بەلگىلى. ال شەتەلدىك تابىستىلاردىڭ نەمەسە ەندى عانا اكتسياسىن ورنالاستىراتىن كاسىپورىنداردىڭ اكتسياسىن العىسى كەلەتىن, ولارعا ۇلەستەس بولۋدى ارماندايتىن وتانداستارىمىز قايتپەك كەرەك؟
– بىرىنشىدەن, بۇل – شەتەلدىك ينۆەستيتسيانى قازاقستانعا اكەلۋدىڭ وڭاي جولى. ۇلىبريتانيانىڭ زاڭناماسى قولدانىلادى. ەندى وتاندىق كومپانيالار ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ توتە جولىن پايدالانادى, ەكونوميكالىق ءال-اۋقات وسە تۇسەدى دەگەن ءسوز. 2018 جىلى كۇزدە «سامۇرىق-قازىناعا» قاتىستى «قازاتومپروم» العاشقى قاراپايىم اكتسياسىن ورنالاستىردى. ساراپشىلار بۇل مەزەتتە كومپانيانىڭ قۇندى قاعازدارىن ءجىتى تەكسەرىپ, جان-جاقتى قارايدى. الەمدىك ۋران كورسەتكىشىنە سۇيەنىپ, بۇل كومپانيانىڭ اكتسيالارىن الۋ ءتيىمدى. ديدجيارلارى لوندوندا دوللار باعامىنا سايكەس وسە بەرەدى. ءبىزدىڭ تۇرعىندار ءوز اقشاسىن قاعاز كۇيىندە ۇستاپ وتىرماي, ۇزاق مەرزىمگە ينۆەستيتسياعا سالۋ كەرەك. ماسەلەن, جاڭاعى ايتقان «قازاتومپروم» اكتسيالارى قاتەلەسپەسەم, 4322 تەڭگەدەن ساتىلدى, ال قازىرگى باعاسى 5600 تەڭگە بولىپ ۇلگەردى.
– ال ەندى اكتسيا تۋرالى ءبىلىمدى قايدان الۋ كەرەك؟
– الۋان ءتۇرلى ترەنينگ, سەمينارلاردان باسقا, تىم بولماسا, وزدىگىنەن ىزدەنۋ كەرەك. ماسەلەن, اقپارات سايتىنان «قازاتومپرومدى» وقىعاننان كەيىن ونىڭ اكتسيالارىن قايدان الامىن دەپ, سول كومپانيانىڭ سايتىنداعى تەلەفونعا حابارلاسىڭىز. ولار سىزگە «قور بيرجاسىنا تىكەلەي شىعا المايسىز, ارنايى ليتسەنزياسى بار ينۆەستيتسيالىق بروكەرلىك كومپانيالارعا تەلەفون شالىڭىز» دەيدى. سولايشا ءسىز كاسىبي كەڭەسشىلەردەن ماعلۇمات الىپ, ءوز تاڭداۋىڭىزدى جاسايسىز. وپ-وڭاي.
مەن قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ 90 پايىزى دەرلىك قارجىلىق ءبىلىمى ساياز دەپ ايتار ەدىم. الدىمەن اقشا جيناپ ۇيرەنۋ كەرەك. كرەديت الماي, نەسيەنىڭ قانداي دا ءبىر تۇرىنە سوقتىقپاي, ءوز اقشاڭدى جيناي الۋىڭ كەرەك. سوسىن ءوز كومپانيالارىمىزدان, وتاندىق وندىرىسشىلەردەن باستاعان ابزال. نەگە؟ «ينۆەستيتسيا جاساۋ ءۇشىن ونى قولدانىپ كور» دەگەن ايگىلى ينۆەستور ۋوررەن باففەت. جاس مەملەكەتىمىزدىڭ تۇرعىسىنان دا بۇل وتە قۋاتتى كۇش بولار ەدى. مەن جوعارىدا ايتىپ كەتكەن 90 پايىز حالقىم تىم بولماسا 6 ايعا ينۆەستيتسيالاسىنشى, ءبىزدىڭ مەكەمەلەردىڭ اكتسياسى كۇرت وسەر ەدى. اقشا اينالىپ ءوز اتاجۇرتىڭدا, ءوز ەكونوميكاڭدا قالادى.
– قازىر ورتا جاستاعىلار مەن جاستار شەتەل اسىپ, ءبىلىم الىپ, كوپ جاقسىلىعى بار ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن اكەلىپ ءجۇر. ءسىز قالاي ويلايسىز, قوعامدى ىلگەرىلەتەتىن كۇش-امال قازاقستاندا وتىرىپ-اق تابىلار ما ەدى؟ نەنى قابىلداپ, نەدەن قاشقانىمىز ابزال؟
– بۇل ساۋال قازىر كوپ ادامنىڭ, اسىرەسە جاستىق شاعى «كەڭەستىك» بولعان ءبىزدىڭ بۋىندى كوبىرەك مازالايدى. «تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار» دەيدى عوي قازاق, ءبىر جاعىنان, اباي ايتقان شەتەلگە قۇلاش ۇراتىن زاماندار كەلدى. وزگەنىڭ جاقسىلىعىن كورىپ, كوڭىلىڭدى, ءتىپتى ەلىڭنىڭ مەرەيىن تولتىرۋ بار. شەكارالار شالقاسىنان اشىلىپ, عالامتوردىڭ كۇشى تەز-تەز تىقسىرىپ بارادى.
ەندى مۇنداي كەزەڭدە ەكى ەسە وتانشىل بولۋىڭ كەرەك: نەعۇرلىم ءتۇپ-تامىرىمىزدى ساقتاپ, تەرىس ىقپالدارعا تويتارىس بەرەتىن يممۋنيتەت قالىپتاسقانى ءجون. ءيا, ەكونوميكادا دا. ءتىپتى ءوزىم مامان بولىپ وتىرعان قۇندى قاعازدار نارىعىندا دا, ينۆەستيتسيادا دا… نەعۇرلىم ءوز ەلىڭنىڭ مۇددەسىن العا قويساڭ, سونشالىق داۋلەتكە جەتۋ جولىنداعى امال-ارەكەتىمىز ومىرشەڭ بولماق. مەملەكەتىمىز اركىمنىڭ, ءار وتباسىنىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعى, قارجىلىق مادەنيەتى وسپەيىنشە ەكونوميكانىڭ قۋاتتانۋى بەكەر ەكەنىن بىلگەن سوڭ دا 2007 جانە 2011 جىلدارى ەكى قاۋلى شىعاردى. مەنىڭشە, مۇنداي قامقورلىق, قارجىلىق ساۋات اشۋ ساباقتارىن قولعا الۋ كورشى مەملەكەتتەردىڭ ەشقايسىسىندا بولعان ەمەس. وسىناۋ حالىقتىق باعدارلاما ومىرشەڭ, قولدانبالى بولدى. 2010 جىلدىڭ باسىندا ۇلتتىق بانكتىڭ ورتالىق دەپوزيتاريىندە قۇندى قاعازداردى ساتىپ الۋ-ساتۋ جونىندە زاڭدى تۇلعالار مەن قاراپايىم ادامداردىڭ 9 مىڭ ەسەپشوتى بولسا, حالىقتىق قۇندى قاعازداردى تۇڭعىش كوپشىلىككە ۇسىنعاننان (حالىقتىق IPO-دان) كەيىن مۇنىڭ سانى 10 ەسە ءوسىپ, 100 مىڭعا جەتتى. ادامدار قۇندى قاعازدار تاقىرىبىن قىزىقتاپ, شارانىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە تىرىستى. وسى ناۋقاننىڭ دەر كەزىندە باستالعانى دۇرىس بولدى, قازىرگى كەزدە ادامدار وسى اكتسيالاردى ورنالاستىرۋ نارىعىنا بىرتىندەپ كەلىپ جاتىر.
– ەڭ العاشقى حالىقتىق IPO قالىڭ ورماننان اداسىپ بارىپ سوقپاققا تۇسكەن جولاۋشىنىڭ اسەرىندەي. جۋىقتا ءبىر ساراپشىنىڭ «اي-پي-و» دەپ اتاعانىمىزدىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس, قازاقشا, ورىسشا تۇسىنىكتى اتاۋلارىمەن-اق بۇقاراعا جاقىنداۋ كەرەك ەدى دەگەنىن قۇلاعىم شالدى. ءسىز قالاي ويلايسىز, سايلاۋ قالىمجانۇلى؟ قاراپايىم اتاۋعا حالىق تا «قاراپايىم, وڭاي نارسە ەكەن» دەپ تارتىلماي ما؟
– سايلاۋ كەزىندەگىدەي ءۇي-ءۇيدى ارالاماسا دا, ۋاقىتىندا حالىقتىق IPO وتە جاقسى جارنامالاندى دەپ ويلايمىن. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى: راديو, تەلەارنالار مەن گازەتتەر جارىسا حابار بەرىپ جاتتى. سول كەزدەن وسى سالادا بولعاندىقتان دا ەسىمدە قالدى, تەك جۋرناليستەرگە وكپە ارتۋعا بولادى. شىنىن ايتۋ كەرەك, بىزدە ەكونوميكالىق سالاعا ماماندانعان جۋرناليستەر وتە كەمشىن. جاپپاي بىلىمدەرگە عانا نەگىزدەلىپ دايىندالعان جۋرناليستەردىڭ زامانى ءوتىپ بارادى. سالالىق ماماندانعان, مۇمكىن جۋرناليستىك شەبەرلىكپەن قوسا قارجى-ەكونوميكانى, ياعني ەكى مەكتەپ تامامداعان ماماندار ءوسىپ شىققانى قۇبا-قۇپ بولار ەدى. مەن ءوزىم «حالىقتىڭ كوزى, قۇلاعى عوي» دەپ جۋرناليستەرگە ارنايى شەبەرلىك سىنىپتارىن وتكىزگىم كەلىپ ءجۇر. قۇداي وڭعارسا, بيىل جۋرناليستەرگە قارجىلىق ساۋاتتىلىق بويىنشا دارىستەر بەرە باستايمىن.
– زامانعا ساي ءار سالادا كاسىبي ءبىلىم, قارجىلىق ساۋاتتىلىق وتە قاجەت. ونىڭ ۇستىنە, ميلليونەر ادامداردىڭ ايتقان كوپ كەڭەستەرىنىڭ ءبىرى – جاقسى قارجىلىق كەڭەسشى تاپ دەيدى. ءسىزدى ءوز بەتىنشە ءتۇرلى ترەنينگ, سەمينارلار مەن ادەبيەتتەردەن ءبىلىم جيناعان قاعىلەز بيزنەس تالىمگەرى رەتىندە جاقسى بىلگەندىكتەن وسى تاقىرىپقا قاتىستى ويىڭىزدى بىلسەك…
– جاس مەملەكەتىمىزدىڭ شيرەك عاسىردان مول اسقان تاجىريبەسىندە اقىرىنداپ توڭ ءجىبىپ, حالىقتىڭ باسىم بولىگى قارجىلىق ساۋاتتىلىققا بەت بۇراتىن كەز جاقىندادى. بۇل ارادا مەكتەپ مۇعالىمدەرى, كوللەدج, جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى شاكىرتتەرىنە جەكە كاسىپ, ستارتاپ, بيزنەس تۋرالى ۇدايى ءدارىس بەرگەنى ابزال. ويتكەنى قانداي دا ءبىر ماماندىققا ۇيرەنۋ ءۇشىن ساپالى ءبىلىم قاجەت.
ورايى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىن, مەنىڭ مەكتەپتە تۇلكىبەك قۇراقباەۆ دەگەن ۇستازىم بولدى. ول كىسى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەردى. فيلولوگيانى عانا ەمەس, باسقا ماماندىققا ۇمتىلعانداردىڭ بارىنە ومىرلىك ۇستاز بولا ءبىلدى. نەگە؟ ءويتكەنى ءتالىمى ومىرشەڭ ەدى, تەرەڭنەن جان-دۇنيەمىزگە ۇلكەن پاراساتتىلىق, مارتتىك, ۇلتتىق بولمىس ەگە ءبىلدى. كىم بولساق تا, ول كىسىنىڭ ءبىلىمى كادەگە استى. ماسەلەن, مەن ەكونوميكانى باستان-اياق ورىسشا وقىدىم, بىراق بيزنەس-ترەنەر رەتىندە قازاق اۋديتورياسىن تاڭدادىم, ويتكەنى ۇستازدىڭ بويعا سىڭىرگەن ءبىلىمى قازاقى قالىپپەن ءدارىس وقىتۋعا جول اشتى.
قانداي دا ءبىر جاڭالىق ەنگىزۋ ءۇشىن قارجى ينستيتۋتتارى جاقسى جۇمىس ىستەۋ كەرەك. كاسىبي ويىنشىلار نارىقتىڭ جاسامپاز باسەكەلەستىگىن تۋدىرادى ءارى جۇرتشىلىقتىڭ جەكە قارجىعا دەگەن كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا تۇرتكى بولادى.
ءبىز حالقىمىزدى 19 ملن دەپ اسىرا شامالاساق, ونىڭ ءبارىن قارجىلىق ساۋاتتى ەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر قىزىق نارسە, ادامداردىڭ ءبارى جول ەرەجەسىن بىلەدى عوي, ءيا, ولار ەشقاشان قىزىل شامعا جۇرمەيدى, توقتايدى. ال قارجىلىق سالادا مۇنداي قاۋىپسىزدىك مادەنيەتى قالىپتاسپاعان, ءبىرسىپىرا ادامدار شەتەلدىك كۇماندى نارسەلەرگە وپ-وڭاي اقشا سالا سالادى. دەگەنمەن تاعى قايتالايمىن, سەڭ قوزعالدى, ەندى كاسىبي جەكە قارجىلىق ساۋاتتىلىق قارىشتاپ داميدى دەگەن ويىم بار.
اڭگىمەلەسكەن
قارلىعاش يسينا,
جۋرناليست
