تاياۋدا «ديپلومات» قوناقۇيىندە «حح عاسىردىڭ 30 جىلدارىنداعى قازاقستانداعى ساياسي-الەۋمەتتىك احۋال: اشارشىلىق جانە قۋعىن-سۇرگىن تاريحى» تاقىرىبىندا عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. استانا قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بولعان شاراعا ەلگە بەلگىلى عالىمدار, ديپلوماتتار, ساياسي پارتيالاردىڭ ەتنومادەني ورتالىقتاردىڭ, مەن اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرى مەن قوعام قايراتكەرلەرى قاتىستى.
بەيسەنبى 24 مامىر مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور بۇركىت اياعان توراعالىق ەتكەن جيىن حالىق باسىنا تونگەن قاسىرەتكە 80 جىل تولۋىنا ارنالعان بەينەسيۋجەت كورسەتۋمەن باستالعان.
الدىمەن ءسوز العان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى, پرەزيدەنت اكىمشىلىگى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى حاتشىلىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەرالى توعجانوۆ 1932 جىلعى اشارشىلىقتىڭ تاريحي ىقپالى جونىندە اڭگىمەلەدى.
«ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 30-31 مامىردى ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ەتىپ بەكىتكەن. ال, بيىل 27 ءساۋىر كۇنى وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا كەڭەستىك كەزەڭدەگى ەكى ناۋبەتتى وقيعا – حالىق جاپپاي قىرىلعان اشارشىلىققا 80 جىل, ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ شەگىنە جەتكەن قارالى تۇسىنا 75 جىل تولعانىن ۇمىتپاۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى. جالپى, تىركەلگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا اشتىق كەزىندە 7 ميلليون ادام كوز جۇمعان بولسا, سونىڭ 1,5 ميلليونى – قازاق بولعان. ال, ودان بولەك 600 قازاق تۋعان وتانىن تاستاپ كەتىپ, شەتەل اسۋعا ماجبۇرلەندى. ونىڭ سىرتىندا قانشاما ادام جازاعا تارتىلىپ, كوز جۇمدى», – دەدى ول.
اشارشىلىق قاسىرەتىن ەسكە الا وتىرىپ, تاريحي شىندىقتى اشۋدىڭ بۇگىنگى كۇن ءۇشىن ماڭىزدىلىعىنا توقتالعان ەرالى توعجانوۆ: «وتكەن وقيعالارمەن جاس ۇرپاقتى حاباردار ەتە وتىرىپ, بولاشاق ۇرپاقتارىمىزدىڭ وسىنداي قاسىرەتكە تاپ بولۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك», – دەدى.
بۇل ماقساتتا اسسامبلەيا بىرقاتار ءىس-شارالار وتكىزىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى – «بولاشاق ءۇشىن ەستەلىك» اتتى كونفەرەنتسيانى ءداستۇرلى تۇردە ۇيىمداستىرۋ. الدىڭعى جىلى كەڭ كولەمدە وسى تاقىرىپپەن ۇيىمداستىرىلعان جيىن استانامىزدىڭ ىرگەسىندەگى «الجير»-دە وتكەن بولسا, بىلتىر «كارلاگ»-تا بولعان. بيىل, اسسامبلەيا توراعاسى ورىنباسارىنىڭ سوزىنە قاراعاندا الماتى وبلىسىنداعى تۇڭعىش دە- پورتاتسيا جۇرگىزىلگەن ۇشتوبەدە وتكىزىلگەلى وتىر.
جيىن بارىسىندا ءسوز العان استانا قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باستىعى بولات تىلەپوۆ قازاق تاريحىندا اقتاڭداق بەتتەر كوپ ەكەنىن ايتا كەلە, مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن بىرقاتار جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتقانىن مالىمدەدى. سونىڭ ىشىندە, اشارشىلىققا قاتىستى تاريحي شىندىقتى اشاتىن تۋىندى ازىرلەنۋدە. مۇنىڭ بارىندەگى ماقسات – تاريحي اقيقاتتى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭدىرۋ.
بۇدان بولەك قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى, فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور جابايحان ءابدىلدين – «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە الاش زيالىلارىنىڭ اقتالۋى», مەملەكەت تاريحى ينستيتۋ- تى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور جانان قىدىرالينا «قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر: ەستەلىكتەر جانە تاريح» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. ال, ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور حانگەلدى ءابجانوۆ «قازاق قاسىرەتى: قىلمىس پەن جازا»تاقىرىبىنداعى ويىن ورتاعا سالدى.
ونىڭ ايتۋىنشا, كەڭەس داۋىرىندەگى ساياسي-ءتوتاليتاريزمنىڭ ەكى قىلمىسىن قازاق ۇمىتا المايدى. ونىڭ ءبىرى – حالىقتى قىناداي قىرعان 1932 جىلعى اشتىق تا, ەكىنشىسى – 1937 جىلى شەگىنە جەتكەن ستاليندىك رەپرەسسيا. بۇل ورايدا, كرەملدىڭ باسقىنشىلىعىنا ۇشىراعان ەلدەر از ەمەس. عالىمنىڭ ايتۋىنشا, قازاق ءوز قۇقىن قورعاپ, تاپتالعان ار-نامىسىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءوزى سەكىلدى توتاليتاريزمنەن جاپا شەككەن ۋكراين, بەلورۋس, مولدوۆا سەكىلدى حالىقتارمەن بىرىگۋى قاجەت.
ياعني, اشارشىلىق جىلدارى شىعىنعا ۇشىراعان وسى حالىقتار ورتاق ماسەلەنى بىرىگىپ قاراستىرعانى ابزال.
عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيانىڭ سوڭىندا وعان قاتىسۋشىلار مىناداي ۇسىنىستار ەنگىزىلگەن قورىتىندىنى قابىلدادى: بىرىنشىدەن, قر ءبىلىم جانە
عىلىم مينيسترلىگىنە اشارشىلىق جانە قۋعىن-سۇرگىن تاريحىن زەرتتەۋ ماقساتىندا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنا, عىلىمي ورتالىقتارعا جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا مەملەكەتتىك گرانت ءبولۋ جونىندە ۇسىنىس ەنگىزۋ. ەكىنشىدەن, تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنا شىنايىلىق پەن ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا كسرو مەن قازاقستاندا ورىن العان اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەلەرى بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جالعاستىرۋدى ۇسىنۋ. ۇشىنشىدەن, مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە تاريحتى جان-جاقتى زەرتتەۋ ءۇشىن وزبەكستان, رەسەي, قىزعىزستان, تۇركىمەنستان جانە باسقا دا مەملەكەتتەردىڭ مۇراعاتتارىندا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە قارجى ءبولۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدى ۇسىنۋ. سونىمەن قاتار, حح عاسىرىدىڭ 30-جىلدارىنداعى قازاقستاندا ورىن العان قايعىلى وقيعالاردىڭ جەلىسىندە دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر ءتۇسىرۋدى قولعا الۋدى ۇسىندى.
ءنازيرا سايلاۋقىزى
