قازاقتىڭ باسىنا قاۋىپ تونگەن سىن ساعاتتا اتقا ءمىنىپ, جاۋعا قارسى شاپقان اپا-انالارىمىز كوپ بولعان. تۇمار پاتشايىمنان باستاپ, بوپاي حانشايىمعا دەيىنگى باتىر انالارىمىز ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن كۇرەستى. ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وتى تۇتانعان ساتتە مانشۇك پەن ءاليا سىندى جۇزدەگەن جاۋىنگەر قىزدار مايدانعا اتتاندى. وسىنداي باتىر انالارىمىزدىڭ ءىزىن قازاقتان شىققان تۇڭعىش ايەل-گەنەرال ساۋلە ايتپاەۆا جالعاستىردى.
قازاق ايەلدەرى اراسىنان شىققان تۇڭعىش كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆا بولاتىن. قۇرمانعازىدان ساباق العان ول تۇركەشتىڭ, سوقىر ەسجاننىڭ, ءمۇسىرالى مەن الكەيدىڭ, ءداۋلەتكەرەيدىڭ كۇيلەرىن ناقىشىنا كەلتىرە ورىندايتىن بولعان. كۇيشى تۋرالى كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆ: «دينا ۇزىن دا سۇيرىكتەي ساۋساقتارىمەن دومبىرا پەرنەسىندە, ساعالاعىندا نەبىر الشاق پەرنەلەر ارالىقتارىن ەشبىر مۇلتىكسىز الادى. سيمفونيا سازىنداي سيقىرلى اۋەن الپىس ەكى تامىرىڭدى بويلاتا, شىمىرلاتا, بۋىرقانا نەبىر اسەرگە تۇسىرەدى» دەپ جازادى.
اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى, قازاقتان شىققان تۇڭعىش كسرو حالىق ءارتiسi كۇلاش بايسەيىتوۆا ەدى. ە.برۋسيلوۆسكي جازعان تۇڭعىش قازاق وپەراسى «قىز جiبەكتiڭ» قويىلۋى قازاق مۋزىكا مادەنيەتىندەگى ۇلكەن تاريحي وقيعا بولدى. 1936 جىلعى ماسكەۋدەگi قازاق ونەرiنiڭ ونكۇنiندە قىز جiبەكتى سومداعان كۇلاش تىڭدارمان جۇرتشىلىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا يە بولدى. ول بار-جوعى جيىرما ءتورت جاسىندا كسرو حالىق ءارتiسi اتاعىن الدى.
شارا جيەنقۇلوۆا قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسiبي بيشi قىزى بولىپ سانالادى. ول نەبارi ون التى جاسىندا كوپشىلىككە تانىلا باستايدى. ال قازاق ادەبيەتi مەن ونەرiنiڭ ماسكەۋدەگi العاشقى ونكۇندiگiندە زور تابىستارى ءۇشiن وعان «قۇرمەت بەلگiسi» وردەنi تابىستالادى. سونداي-اق, شارا جيەنقۇلوۆا قازاقتىڭ تۇڭعىش دراما تەاترى شىمىلدىعىن اشقاندا ەڭلiك پەن قاراكوزدەي اياۋلى قىزداردىڭ ءرولiن سومدايدى. بۇدان بولەك, ول ۇلتتىق كينو ونەرiنiڭ ءتولباسى بولعان «امانگەلدi» فيلمiندە بانۋ ءرولiن وينادى. دەمەك, ول ءبيشى عانا ەمەس, سونىمەن قاتار تەاتر جانە كينو ءارتىسى بولىپ سانالادى.
سونداي-اق, «قازاقتىڭ تۇڭعىش بالەريناسى كىم؟» دەگەندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ نۇرسۇلۋ تاپالوۆانى ەسكە تۇسىرەمىز. قارشاداي قىزدى الماتىداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى ق.جانداربەكوۆ پەن بالەتمەيستەر ا.الەكساندروۆ قامقورلىقتارىنا الادى. سونىمەن قاتار, داريعا ءتىنالينا قازاقتان شىققان تۇڭعىش كينورەجيسسەر بولىپ سانالادى. ول «سالتانات», «قيانداعى قىستاۋدا», «ايرىقشا ماڭىزدى تاپسىرما» اتتى فيلمدەر تۇسىرگەن.
نازيپانىڭ ءىزىن ءلازيزا جالعادى
ءبىلىم سالاسىندا قازاقتان شىققان تۇڭعىش قايراتكەر ايەلدەر تۋرالى ايتقاندا, ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ءنازيپا قۇلجانوۆا ەسكە تۇسەدى. الايدا ونىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى قىزمەتىنەن گورى جۋرناليستىك قىرى باسىمداۋ ءتۇسىپ جاتادى. سول سەبەپتى ونىڭ ەسىمى ۇلت تاريحىنداعى قازاقتان شىققان تۇڭعىش جۋرناليست رەتىندە ەستە قالدى. ءنازيپا قۇلجانوۆا 1902 جىلى قوستانايداعى قىزدار گيمنازياسىن بiتiرiپ, تورعايداعى قىزدار ۋچيليششەسىندە, كەيىن سەمەيدەگi مۇعالiمدەر سەمينارياسىندا ۇستازدىق ەتەدى. ول قازاق ايەلدەرi اراسىنان الەۋمەتتiك iسكە بەلسەنە ارالاسقان تۇڭعىش پەداگوگ-عالىم بولاتىن. سونداي-اق, ونىڭ قايراتكەرلىك بەلسەندىلىگىن نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. مىسالى, ءنازيپا قۇلجانوۆا 1914 جىلى سەمەي قالاسىندا ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا ون جىل تولۋىنا وراي پوەزيا كەشىن ۇيىمداستىرادى. قارىنداسىنىڭ وسىنداي بەلسەندىلىگىنە ريزا بولعان احمەت بايتۇرسىنۇلى وعان ولەڭ ارناپ, 1924 جىلى شىققان «انا مەن بالا» اتتى ەڭبەگiنە العىسوز جازدى.
ءنازيپا قۇلجانوۆانىڭ ءىزىن ءلازيزا ايماشەۆا تۇڭعىش تەلەجۇرگiزۋشi رەتىندە جالعادى. ءبىر قىزىعى, ءلازيزا دارiحاناداعى جۇمىسىنان تەلەجۇرگiزۋشiلiككە شاقىرىلعان ەكەن. سودان نە كەرەك, ايماشەۆا اپامىز ون بەس جىلدان استام تىكەلەي ەفيردە ديكتور بولدى.
شىنى كەرەك, قازاق ايەلدەرىنىڭ اراسىنان شىققان العاشقى گەولوگ-عالىم پاتشايىم ءتاجىباەۆا تۋرالى كوپشىلىگىمىز بىلە بەرمەيمىز. 1920 جىلى دۇنيەگە كەلگەن تۇلعا عىلىممەن قوسا قوعامدىق قىزمەتتەرگە دە بەلسەنە ارالاسقان بولاتىن. ول گەولوگيا عىلىمىنىڭ ىشىندەگى ىرگەلى سالا ليتولوگيانىڭ نەگىزىن قالاعان. پاتشايىم تاجىباەۆا قازاق عىلىمىنىڭ قارانارى قانىش ساتباەۆتان ءتالىم الدى.
ءاليا مەن مانشۇك اڭىزعا اينالدى
ءسوز باسىندا تۇمار پاتشايىم مەن بوپاي حانشايىمدى تەكتەن-تەك تىلگە تيەك ەتكەن جوقپىز. قوس باتىردىڭ ۇرپاقتارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەرەن ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇستى. مىسالى, مانشۇك ءمامەتوۆا كەڭەس وداعى باتىرى اتاعىن العان تۇڭعىش قازاق قىزى رەتىندە تاريحتا قالدى. نەبارى ون سەگىز جاستاعى قارشاداي قىز «فاشيستەردi جويۋ ءۇشiن مايدانعا اتتاناتىن اعايىم دا, اپايىم دا جوق, سوندىقتان, ءوزiمدi جiبەرiڭiز» دەپ, اسكەري كوميسسارياتقا حات جازعان.
1942 جىلدىڭ 13 تامىزىندا الماتىدان №100 اتقىشتار بريگاداسىمەن مانشۇك تە مايدانعا اتتانادى. كسرو جوعارعى كەڭەسiنiڭ جارلىعىمەن 1944 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا مانشۇك مامەتوۆاعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرiلدi. ءدال وسىنداي اتاققا ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ دا يە بولعانىن ايتىپ وتكەن ءجون. سوندىقتان دا بولسا كەرەك ۇلت تاريحىندا ءاليا مەن مانشۇكتىڭ ەسىمى اڭىز بولىپ قالدى.
سونداي-اق, «قازاق قىزدارى اراسىنان شىققان تۇڭعىش اسكەري ۇشقىش كىم؟» دەگەندە حيۋاز دوسپانوۆانى اتايمىز. 1940 جىلى ماسكەۋ قالاسىنداعى مەديتسينا ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەن ول سوعىس باستالعاندا اتاقتى ورىس ۇشقىشى م.راسكوۆا باسقارعان 46-گۆارديالىق پولككە قابىلدانادى. قايسار قىز ۋكراينا, بەلورۋسسيا, قىرىم, كاۆكاز, پولشا جانە البانيا سياقتى فاشيستەر باسىپ العان ەلدەر اسپانىندا «پو-2» بومبالاعىش ۇشاعىمەن ءۇش ءجۇز رەت جاۋ توبەسiنەن اجال وعىن بوراتقان. وسى ەرلiگi ءۇشiن حيۋاز دوسپانوۆاعا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن حالىق قاھارمانى اتاعى بەرiلiپ, «التىن جۇلدىز» جانە «وتان» وردەندەرi تاپسىرىلدى.
ءاليا مەن مانشۇكتىڭ جانە دە حيۋاز اپالارىمىزدىڭ ءىزىن ونىڭ سىڭلىلەرى ابىرويمەن جالعاستىرىپ كەلەدى. ماسەلەن, ساۋلە ايتپاەۆا قازاقتان شىققان تۇڭعىش ايەل-گەنەرال بولسا, توتى ءامىروۆا – تمد ەلدەرى بويىنشا تۇڭعىش ايەل ۇشقىش, ەكيپاج كومانديرى.
الدانىشتان جازيراعا دەيىن
قازاق قىزدارى سپورتتا دا ءوزىنىڭ مىقتى ەكەنىن تانىتىپ ءجۇر. ماسەلەن, الدانىش رامازان قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان تۇڭعىش وليمپياداعا قاتىسقان. موڭعوليانىڭ بايولكە ايماعىنا قاراستى ولگەي قالاسىندا تۋعان قانداسىمىز جۇگىرۋدەن 1964 جىلعى توكيو وليمپياداسىنا بارادى. ول موڭعوليانىڭ سپورت تاريحىندا تۇڭعىش «سپورت شەبەرى» اتانعان. ونىڭ جارتى عاسىر بۇرىن جاڭارتقان ءۇش بىردەي رەكوردىنىڭ ءبىرىن ءالى كۇنگە ەش جەلاياق بۇزعان جوق.
نازىم قىزايباي – قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان شىققان تۇڭعىش الەم چەمپيونى. ول بوكستان وڭتۇستىك كورەيادا وتكەن ايەلدەر اراسىنداعى ءVىىى الەم چەمپيوناتىندا جەڭىمپاز اتانعان بولاتىن. 48 كەلى سالماقتا باق سىناعان نازىم قىزايباي ءۇندىستان ءۇمىتى شامدجەتسابام ساردجۋبالادان باسىم ءتۇسىپ, ساف التىنعا قول جەتكىزدى. سونداي-اق, وتكەن جىلى داريعا شاكىموۆا بوكستان قازاق قىزدارى اراسىنان شىققان تۇڭعىش وليمپيادا جۇلدەگەرى اتاندى.
بۇدان بولەك جازيرا جاپپارقۇل قازاق قىزدارى اراسىندا وليمپيادا ويىندارىندا كۇمىس جۇلدە العان تۇڭعىش سپورتشى رەتىندە تاريحتا قالدى. الايدا ونىڭ توكيو وليمپياداسىندا توپ جارىپ, التىننان القا تاعۋىنا مۇمكىندىك بار. وكىنىشكە قاراي, ازىرگە وليمپيادا التىنىن العان قازاق قىزدارى بولماي وتىر.
ءيا, قازاق قىزدارى اراسىنان تۇڭعىش دەگەن اتاققا يە بولاتىن كوپتەگەن جاندار شىعادى. ويتكەنى ءالى دە بولسا بيىك شىڭداردى باعىندىرۋعا ءتيىستى سالالارىمىز بارشىلىق. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى, تۇمار پاتشايىم مەن بوپاي حانىمنىڭ سىڭلىلەرى اماندىق بولسا تالاي-تالاي بيىكتەردى باعىندىرادى.
سەرىك قۇدايبەرگەنۇلى
