نۇر-سۇلتان قالالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە اقمولا وڭىرىنەن شىققان, ىقپالدى باي بولعان 47 ادامنىڭ جەكە ىستەرى ساقتالعان. سولاردىڭ ءبىرى – 1883 جىلعى قازتاي قۇنداقۇلى, كەزىندە قۇنداق قىستاۋى, قازىرگى اقكول (بۇرىنعى مونشاقتى, ازات, ستالين, الەكسەەۆكا) تۋماسى.
وردا بۇزار وتىز جاسىندا وتباسى ءۇشىن اعاشتان ءزاۋلىم ءۇي سالدىرعان. كۇرسارى كەرەيلەرىنىڭ 40 جىل بولىسى بولعان قۇنداق بايدىڭ ۇرپاعى. اكەسى بالاسىن ەركەلەتىپ قازتاي اتاپ كەتىپتى, شىن ەسىمى عابدۇلعازيز ەكەن. ءوز زامانىندا قۇنداقتىڭ اكەسى كادىر مەككەگە ەكى رەت بارىپ, ەكىنشىسىندە ەلگە ورالماعان. ول جاقتان «قازاق شەجىرەسىن» تاۋىپ, ەلگە جەتكىزۋدى امانات ەتىپتى, ارتىندا قالعان بالالارى ارعى تەگىن وسى شەجىرەدەن تارقاتادى. ەل اراسىندا قۇنداق اۋلەتى اقكول, بۇلانتى ءوڭىرىن بيلەگەن دەسەدى, ءتىپتى اتاعى اقمولا, كوكشەتاۋعا كەڭىنەن تانىلعان. الايدا كەڭەس وكىمەتى كەزىندە اتادان مۇراگەرلىك جولمەن قالعان مال-مۇلكىن كوبەيتىپ, ۇقساتىپ وتىرعان قازتايعا «قازاق اۋىلىن سوۆەتتەندىرۋگە قارسى شىقتى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ, 1928 جىلى اۋداندىق كوميسسياسىنىڭ شەشىمىمەن بار مال-مۇلكىنەن ايىرىلادى. ارحيۆ قۇجاتتارى بويىنشا وسى جىلى اقمولالىقتاردىڭ تاركىلەنگەن مال-مۇلكى ەسەبىنەن بىرنەشە ونداعان بايلاردىڭ قورلارى قۇرىلعان. كامپەسكەلەۋ كەزىندە قازتاي بايدىڭ قورىنان دا ەداۋىر مال-مۇلىك ءبولىنىپ, اۋىلدىڭ كەدەي وتباسىلارىنا ۇلەستىرىلگەن. كوپ كەشىكپەي اقمولالىق 47 باي وتباسىلارىمەن جانە باۋىرلارىمەن بىرگە اقمولا وكرۋگىنەن گۋرەۆ (اتىراۋ) وكرۋگىنە جەر اۋدارىلادى.
قازتاي – ارابشا وتە ساۋاتتى بولعان ادام. سونىڭ ناقتى ءبىر دالەلى – 1928 جىلدىڭ قازان ايىندا كامپەسكەلەۋ جونىندەگى جەرگىلىكتى اۋداندىق كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا كوڭىلى تولماي, سوۆەت وكىمەتىنىڭ زاڭسىز ارەكەتىنە قارسى جازعان ارابشا شاعىمى. بۇل تۋرالى بۇرىنعى ازات اۋداندىق ارحيۆىندە ساقتالعان ءتورت ءىستىڭ بىرىندە كورسەتىلىپتى. قر وما قورلارىندا دا قۇجاتتار كەزدەسەدى. قازتاي كەلىنى جەڭىس ماجيتقىزىنىڭ ايتۋىنشا, شاعىمنىڭ تولىق ءماتىنىن قازاقشالاعان زيادا يجانوۆ. وكىنىشكە قاراي, 1928 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازتاي قۇنداقۇلىنىڭ بۇل شاعىمى كەرى قايتارىلىپ, وڭ شەشىمىن تاپپايدى. اراعا ءۇش-ءتورت جىل سالىپ قازتاي اشارشىلىق شەگىنە جەتكەن 1932 جىلى ومبى جاققا جەتكەنمەن, كوپ ۇزاماي باقيلىق بولادى, سۇيەگى ومبى ماڭىنداعى جاناق دەگەن جەردە جاتىر. بۇگىندە قازتايدىڭ ۇرپاقتارى اتالارىن جاس ۇرپاقتىڭ جادىندا ماڭگىلىك ساقتاۋ ماقساتىندا سوۆەت زامانىندا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ قاراماعىنا ءوتىپ كەتكەن اعاشتان سالىنعان قازتايدىڭ ءۇيىن ساتىپ الىپ, ونى تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنا اينالدىرۋدى كوزدەيدى. العاش رەت 1914 جىلى ازات اۋىلىندا بوي كوتەرگەن بۇل شاڭىراق بۇگىندە اقمولا وبلىسىنا قاراستى اقكول قالاسىنداعى ش.ۇزاقباەۆ اتىنداعى كوشەدە ورنالاسقان. ماقالامىزعا «الاش ميراس» (نارودنوە ناسلەديە) قۇجاتتار جيناعىندا جاريالانعان قازتاي قۇنداقۇلىنىڭ 1928 جىلعى ورتالىق كوميسسياعا جازعان شاعىمى, تاركىلەنگەن مال-مۇلكىنىڭ ءتىزىمى, تولتىرىلعان انكەتالار مەن اكتىلەر جانە كەدەيلەرگە بەرىلگەن كۋالىكتەر ارقاۋ بولدى.
قازتاي قۇنداقۇلىنىڭ ماۋەلى اۋلەتى
اقمولا وڭىرىنەن شىققان ىقپالدى باي, بۇرىنعى بولىس بيلەۋشىسى قازتاي قۇنداقۇلى 1883-1932 جج. ءومىر سۇرگەن. ول 45 جاسىندا «ءىرى باي», «ىقپالدى رۋ باسى» جانە «بۇرىنعى بولىس» رەتىندە كامپەسكەلەۋ ناۋقانىنىڭ قارماعىنا ىلىگەدى. قۇنداق ۇرپاقتارىنىڭ مالىمەتىنشە, ول ءۇش رەت ۇيلەنگەن, ءبىر قىزىعى, ۇشەۋى ءبىر ءۇيدىڭ قىزدارى (ايشوك, كاميلا, كوشتاي (كۇلشارا) بولعان. سولاردان 6 ۇل, 3 قىز – بارلىعى 9 بالا بولعان, «بولىس قۇنداق ءوزىنىڭ 20 جاسقا تولعان جالعىز ۇلى عابدولعازيزگە (قازتايعا) سادۋاقاس كوپەنوۆ دەگەن ءىرى بايدىڭ 15 جاستاعى ايشوك ەسىمدى قىزىن الىپ بەرەدى. ول 1 ۇل, 1 قىز تۋادى (1904 جىلعى توتاي جانە 1906 جىلعى قورلىعايىن, سوڭعىسى 1991 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن), الايدا 20 جاسىندا قايتىس بولادى. اكەسى وتە اقىلدى ادام ەكەن: «نەمەرەلەرىم وگەي شەشەنىڭ قولىندا جالتاق, يمەنشەك بولىپ وسپەسىن» دەپ, 19 جاستاعى ەكىنشى قىزى كاميلانى قازتايعا ەرتىپ جىبەرىپتى. كاميلا قازتايدان 2 ءسابي (1911 جىلعى ءراپىش (ريزۋان) جانە 1916 جىلعى ساعىناي) تۋىپ, ول دا 25 جاسىندا قايتىس بولادى. بىراق اتا-اناسى كاميلا تۇرمىسقا شىققان كەزدە ونىڭ قاسىنا 13 جاسار ءۇشىنشى قىزى كۇلشارانى (كوشتايدى): «اپكەلەرىڭنىڭ بالالارىن باعۋعا كومەكتەس» دەپ بىرگە جىبەرىپ وتىرعان. كاميلا قايتىس بولعان سوڭ, اراعا 6 جىل سالىپ, قازتاي 21 جاسقا كەلگەن وسى كۇلشاراعا (كوشتايعا) ۇيلەنەدى. ءسويتىپ كوشتاي قازتايدان 5 قۇرساق كوتەرەدى, 3 ۇل (1926 جىلعى ءاليحان, 1928 جىلعى تولەۋتاي (تولەش), 1931 جىلعى قايىرعالي), 2 قىز (1922 جىلعى ءاديبا, 1924 جىلعى ءاديا). كوشتاي بەرتىندە 1980 جىلى 80 جاسىندا قايتىس بولدى. بۇل ارادا ايتارلىق نارسە: سادۋاقاس اپالى-ءسىڭلىلى 3 قىزىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باسقاعا ەمەس, تەكتىنىڭ تۇياعى دەپ قازتايعا بەرگەن.
قازتايدىڭ 1926 جىلعى بالاسى ءاليحاننىڭ قولجازبالارىندا «كوشتاي – قانىش ساتباەۆتىڭ جيەنى» دەپ جازىلعان. انىعىندا, قازتاي قۇنداقۇلىنىڭ ءبىر تۋعان ءۇش ايەلىنىڭ اناسى – زاكى, اتاقتى عالىم, اكادەميك قانىش ساتباەۆتىڭ اكەسى يمانتايدىڭ قارىنداسى شامشىقاماردىڭ قىزى ەكەن. نەمەرەسى زاكىدەن تۋعان شوبەرەسىنە كۇلشارا دەپ ات قويعان يمانتاي دەسەدى. ولاي بولسا قازتايدىڭ ءۇشىنشى ايەلى كۇلشارا (كوشتاي) قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆتىڭ جيەنى بولىپ شىعادى.
وتاعاسى قازتاي قايتىس بولعاننان كەيىن 5 بالامەن قالعان كوشتاي اشارشىلىق جىلدارى تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتادى. اقىرىندا تاعى دا امەڭگەرلىك جولمەن ءتورت اتادان قوسىلاتىن تۋماسى كارىباي ەلەۋوۆ دەگەن ازاماتقا قوسىلعان. ءاليحان قازتايۇلىنىڭ جۇبايى جەڭىس ماجيتقىزىنىڭ مالىمەتىنشە, كارىباي اتانىڭ «ەڭبەك سىڭىرگەن مۇعالىم» اتاعى بولعان, وتە جايلى, جاقسى ادام دەيدى. ودان 1940 جىلى جايىق, 1945 جىلى بايكال ەسىمدى بالالار تۋادى. كۇرسارى كەرەي رۋىنىڭ شەجىرەسىن قاراساق, ءاليحاننىڭ ءوز جۇرتى دا, ناعاشى جۇرتى دا اتاقتى بي, بولىس, باي ادامدار بولعان. ايتالىق, ءوز جۇرتىنان بەرتىس اتاسى بي بولسا, كادىر, قۇنداق اتالارى 40 جىلدان استام بولىس بولعان, ولاردىڭ ءىسىن قازتاي جالعاستىرادى. ال ناعاشى جۇرتىنان اناسىنىڭ 1896 جىلعى اعاسى مۇحتار كوپەنوۆ تە «ىقپالدى باي اۋلەتىنەن» شىققان, ولار دا بۇكىل اۋلەتىمەن قۋدالانعان. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى, ءاليحان قازتايۇلى, قاي جاعىنان الساق تا, اۋقاتتى, ءىرى باي تۇقىمىنان شىققان تەكتىنىڭ تۇياعى.
جازۋشى سارباس اقتاەۆتىڭ «تەكتى اۋلەتتىڭ تۇياعى» (22.01.2016) اتتى ماقالاسىندا 90-عا جاقىنداعان شاعىندا ومىردەن وزعان «ەرەكشە كاسىبي رەداكتور» ءاليحان قازتايۇلىنىڭ اتاقتى جانبوتادان كەيىن كۇرسارى كەرەيلەرىنىڭ بولىسى بولعان قۇنداق بايدىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ايتا كەلىپ, قازتاي (عابدۇلعازيز) – اتا سالتىمەن كەيىن بۇكىل اقكول, بۇلاندى ءوڭىرىن بيلەپ, اتى اقمولا, كوكشەتاۋعا كەڭ جايىلعان اتاقتى بولىس. باي-بولىس دەسە ازا بويى قازا تۇراتىن سوۆەت وكىمەتىنىڭ كوزىنە سۇيەلدەي قادالىپ, بيلىگىمەن قوسا, مال-مۇلكى تۇگەل تاركىلەنىپ, كەزىندە اتىراۋ جاققا جەر اۋدارىلعانى, ودان ومبى جاققا كوشىرىلىپ, 32-ءنىڭ اشارشىلىعى تۇسىندا جاناق اۋىلىندا دۇنيەدەن ءوتىپ, سۇيەگى تۋعان جەردەن الىستا قالعانىن جازادى. ەل اۋزىندا قۇنداق بولىستىڭ ومبى, اتباسار, تايىنشا بازارلارىنا بىرنەشە مىڭداعان جىلقى مەن قويدى ايداپ بارعانى, ءتىپتى جىلقىنىڭ جاسىن تۇياعىنا قاراپ تانىعانى تۋرالى اڭگىمەلەر دە ساقتالعان.
ءاليحان قازتايۇلىنىڭ قولجازبالارىندا اكەسىنىڭ ورىنبورعا بارعانى, وندا الاشوردانىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحانمەن تانىسىپ, تەز ءتىل تابىسىپ كەتكەنى تۋرالى ايتىلادى. «بوكەيحانوۆتاي جاقسى ازامات بولسىن» دەپ وسى بالاسىنىڭ اتىن «ءاليحان» قويعان ەكەن. قازتايمەن سويلەسۋگە كەلگەن ادامدار ونىڭ اتىن اتاماي, «مىرزا» اتاپ كەتىپتى.
ورتالىق كوميسسياعا جازىلعان شاعىم
وكىنىشتىسى, ەل اراسىندا بەدەلدى, سىيلى, ءتىپتى «مىرزا» اتانعان قازتاي سوۆەت وكىمەتى تولىق ورناعاننان كەيىن «رۋ باسى, بولىس, باي, ۇستەمدىك ەتۋشى» اتانىپ, اقىرىندا 1928 جىلى نەگىزسىز ايىپتالىپ, وتباسىمەن بىرگە جەر اۋدارىلادى. ارحيۆ قۇجاتتارىندا دا «قازتاي قۇنداقۇلى بۇرىنعى بولىستىق باسقارۋشى, ىقپالدى «اقساقال», تۇراقتى ءۇش باتىراق قىزمەتشىسى بار, ءىرى باي اۋلەتىنەن شىققان» دەگەن ناقتى مالىمەتتەر كورسەتىلگەن. ءاليحان قازتايۇلىنىڭ قولجازبالارىندا دا «ول كەزدە مەن نەبارى 2 جاستامىن» دەلىنگەن, سوندا وزىنەن كەيىنگى كىشى ءىنىسى قايىرعالي اتىراۋ جاقتا تۋعان.
1928 جىلدىڭ 10 قازانىندا بارلىق مال-مۇلكى تاركىلەنگەن قازتاي قۇنداقۇلى ادىلەت ىزدەپ شىرىلداپ, ورتالىق كوميسسيانىڭ اتىنا ارابشا شاعىم جازادى. وندا:
«قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1928 جىلعى 27 اعۇستاعى زاڭى بويىنشا جەرگىلىكتى كوميسسيالار مەنىڭ ءوزىمدى جەر اۋدارىپ, مالىمدى كامپەسكەلەۋگە قاۋلى قىلدى. قاۋلىنىڭ كامپەسكەلەۋ جاعىن ورىنداپ, مالىمدى الىپ بولدى. ءوزىمدى وسى وكتيابردىڭ 19-ى كۇنى جەر اۋدارىپ جونەلتكەلى وتىر. مەن جەرگىلىكتى جەرلەردىڭ بۇل قاۋلىسىن زاڭعا سىيىمدى قاۋلى دەپ بىلمەيمىن. زاڭنان شەتكە شىعىپ كەتىپ وتىر. قالاي بولسا سولاي جاسالعان قاۋلى دەپ بىلەم. جانە دە ادىلدىكپەن تەكسەرگەندە بۇزىلاتىن قاۋلى دەپ بىلەم. ويتكەنى:
1) ءبىزدىڭ وتىرعان ازات اۋدانى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ وسى جىلعى 30 اعۇستاعى قاۋلىسى بويىنشا جارتىلاي كوشپەلى اۋدان دەپ تانىلعان ەدى. جەرگىلىكتى مەكەمەلەر ەش دالەلسىز مەنىڭ شارۋاما وتىرىقشى دەپ ات قويىپ وتىر. ونداعى ماقساتى مەنىڭ از عانا مالىم كامپەسكەلەنەتىن مولشەرگە جەتپەيتىن بولعان سوڭ وتىرىقشى شارۋا دەپ ات قويىپ جەتكىزبەكشى بولعان ەدى. وندا دا جەتپەيتىن بولعان سوڭ, بۇرىنعى كۇندە ماعان ەنشىلەس بولىپ ءجۇرىپ بىرنەشە جىلعى ءبولىنىپ كەتكەن شوپان ءابجاتۇلىنىڭ مالىن اكەلىپ, مەنىڭ مالىممەن قوسىپ ەسەپتەپ, ارەڭ تولتىرىپ وتىر. سونىمەن مەنىڭ مالىمدى الۋ ءۇشىن مەنىمەن اتاسى باسقا, ەنشىسى بولەك, ەلى باسقا كەدەي شوپاننىڭ از عانا مالىن بوسقا كۇيدىرىپ, وزىنە ناقاقتان مەنىمەن بىرگە جەر اۋدارعالى وتىر. جەرگىلىكتى مەكەمەلەردىڭ بۇل قىلىعىن زاڭدى قىلىق دەپ ايتۋعا بولمايدى.
2) ماعان قويىپ وتىرعان ءبىر كىناسى بۇرىن بولىس بولعان دەيدى. مەنىڭ ۇلىس بولىس بولعانىم راس. بىراق وكىمەتتىڭ زاڭىندا ايتىلعان بولىستىق بۇل بولىستىق ەمەس. بىرنەشە جىل ۇزىلمەستەن بولعان كوپ جىلعى بولىستىق. جەرگىلىكتى مەكەمەلەردىڭ مۇنى دالەل قىلىپ وتىرعانى وكىمەتتىڭ زاڭىن جوندەپ ۇعىنباعاندىق دەپ بىلەم.
3) مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە, ايەلىمنىڭ دە دەنساۋلىعى ناشار بولعاندىقتان, جازداي بۋراباي كۋرورتىندا دارىگەرگە كورىنىپ, دارىگەردىڭ ارقاسىندا عانا جان ساقتاپ جۇرگەن جايىمىز بار ەدى. ونىڭ ۇستىنە بالالارىمىز دا شيەتتەي جاس ەدى. وسىنداي كۇيدە قىستىڭ كوزى قىراۋدا, اش-جالاڭاش شۇبىرىپ جات ەل, شەت جەردە ايدالىپ بارۋ بىزگە وتە اۋىر جازا بولىپ تۇر. سوندىقتان جەرگىلىكتى مەكەمەلەردىڭ ماعان قاتىستى جاسالعان قاۋلىسىن بۇزىپ, ءوز ەلىمە قايتارۋعا رۇقسات ەتسەڭىز ەكەن. 1928 جىلى وكتيابردە شاعىم بەرۋشى قازتاي قۇنداقۇلى».
قوسىمشا تۇسىنىكتەمە بەرە كەتەيىك, ساياسي ناۋقان كەزىندە قابىلدانعان «بايلاردىڭ شارۋاشىلىقتارىن كامپەسكەلەۋ تۋرالى» قاۋلى (27.08.1928) بويىنشا كوشپەلى اۋدانداردا 400-دەن ارتىق, جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردا 300-دەن ارتىق, ال قالعان اۋدانداردا 150-دەن ارتىق مالى بار بايلاردى تاركىلەۋ كوزدەلگەن. ارحيۆ قۇجاتتارىندا قازتاي قۇنداقوۆتىڭ 1928 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا جاسالعان مال-مۇلكىنىڭ ءتىزىمى بويىنشا جىلقى – 163, ءىرى قارا – 50, ۇساق مال – 156, تۇيە – 5. بارلىعى – 374. الايدا جەرگىلىكتى كوميسسيا جارتىلاي كوشپەلى اۋدانعا كىرەتىن ازاتتىڭ قازتاي سىندى بايلارىن وتىرىقشىعا اينالدىرىپ, زاڭسىز اركەتتەرگە بارعان, جەتپەگەن مال باسىن اعايىن-تۋىستارىنىڭ مۇلكىمەن قوسىپ ەسەپتەگەن. جالپى العاندا, ارقا وڭىرىندەگى كامپەسكەلەۋ ناۋقانىن باقىلاۋ جۇمىستارىنا ورتالىق ۇكىمەتتىڭ وكىلى سادىقبەك ساپاربەكۇلى باستاعان اقمولالىق 131 ادام تارتىلعان, ولار جەرگىلىكتى كوميسسيا وكىلدەرىمەن بىرلەسە قيمىلداعان.
وكىنىشكە قاراي, قازتايدىڭ شاعىمىندا كورسەتىلگەن ادىلەتسىزدىكتەر قازاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءا.جانگەلديننىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن ارنايى قارالعانمەن, حاتشىسى اسىلبەكوۆ, كامپەسكەلەۋ بويىنشا اقمولا وكرۋگتىك كوميسسيانىڭ توراعاسى كوزلوۆ پەن حاتشىسى مۋتسەنەكتىڭ قولتاڭباسىمەن «سوتتىڭ شەشىمىمەن جانە اۋداندىق كوميسسيانىڭ قاۋلىسىمەن ق.قۇنداقۇلى مەن ش.ءابجاتۇلىنىڭ شارۋاشىلىعى بىرىڭعاي دەپ مويىندالادى» دا, شاعىم كەرى قايتارىلادى. وسى رەتتە تاعى دا ايتارىمىز بار. مىناداي قاراما-قايشىلىقتى قاراڭىز, نۇر-سۇلتان قالالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ 241-قورىندا ساقتالعان اقمولالىق 47 بايدىڭ جەكە ىستەرىندەگى انكەتالار مەن اكتىلەر, سايكەسىنشە كەدەي-باتىراقتارعا بەرىلگەن كۋالىكتەرگە قاراپ, اۋداندىق كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن ءاربىر بايدىڭ جەكە قورى اشىلىپ, سول قورلاردان كومەككە مۇقتاج اۋىلدىڭ كەدەيلەرىنە مال-مۇلىك بولىنگەنىن, بايلاردىڭ قورى ارقىلى از دا بولسا ولاردىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايىن شەشۋگە تالپىنىس جاسالعانىن بايقادىق. بىراق سوۆەت وكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى وكىلدەرى بۇل ارەكەتتەرىن, قازتاي قۇنداقۇلىنىڭ شاعىمىندا ايقىن كورسەتىلگەندەي, اۋقاتتى ادامداردىڭ مال-مۇلكىن زاڭسىز جولدارمەن قاۋلىعا سايكەس بەلگىلەنگەن مەجەگە جەتكىزىپ, ادام قۇقىقتارىن بۇزعانىن, بايلاردى دا ماتەريالدىق جانە مورالدىق شىعىنعا باتىرعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! ولار ونسىز دا كامپەسكەلەۋگە قارسىلىق اكتسياسى رەتىندە مال-مۇلكىنىڭ ەداۋىر بولىگىن ۇكىمەتكە ەمەس, اۋىلداعى جاقىن اعايىن-تۋىستارىنا ۇلەستىرىپ بەرگەنىن قايدا قويامىز؟!
كامپەسكەلەۋ ناۋقانىندا جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى ادىلەتسىز قاۋلىلار شىعارىپ, سولتۇستىكتەگىلەردى باتىس ايماققا نەمەسە كەرىسىنشە, اۋىلدى ۇستاپ وتىرعان اۋقاتتى توپتىڭ بەدەلدى وكىلدەرىن جان-جاققا شاشىراتىپ, ىشكى ميگراتسيانىڭ دا استان-كەستەڭىن شىعارعان. سوندا مۇنداي ورەسكەل زاڭسىزدىقتاردىڭ جاپپاي ورىن الۋىنا جول بەرگەندەر كىمدەر؟ قازتاي قۇنداقۇلى كورسەتكەندەي, ورتالىقتىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى وكىلدەرى عانا ما, الدە باسقا دا سەبەپتەرى بولدى ما؟.. وسى سارىنداس ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن تاريحشىلارعا ءالى دە ارحيۆ قورلارىن اسىقپاي اقتارىپ شىعۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل, ارينە, كوپ ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. ارحيۆ «وندىرىسىندەگى» عالىمداردىڭ قازىرگى ىزدەنىس جۇمىستارى تەز ارادا ءوز ناتيجەسىن بەرە قويماسى انىق. قالاي دەسەك تە, ءبىزدىڭ ميسسيامىز – جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان اقمولالىق ءبىر وتباسىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىر تاريحىن جازۋ ارقىلى 1920-30 جىلدارداعى قازاق قوعامىنىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن كورسەتۋ جانە ءارتۇرلى كاتەگورياداعى قۇربانداردىڭ اقتالعان-اقتالماعانىن انىقتاۋ.
قۋانتارلىعى, ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ, تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن قازتاي قۇنداقۇلى «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» 1993 جىلعى 14 ساۋىردەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا 2000 جىلدىڭ 30 قاراشاسىندا ەنگىزىلگەن تولىقتىرۋلارعا سايكەس اقتالعان. الماتى قالاسى ەڭبەكپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار دەپارتامەنتى تاراپىنان 2005 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا ءاليحان قازتايۇلىنا قر «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭىمەن بەكىتىلگەن جەڭىلدىكتەر مەن ارتىقشىلىقتاردى پايدالانۋ قۇقىعى بار كۋالىك (سەرياسى رگ №7611) بەرىلگەن. كامپەسكەلەۋ ناۋقانىندا اكەسى قازتايدىڭ قورىنان بولىنگەن مۇلىكتى پايدالانۋ قۇقىعى بار مۇنداي كۋالىكتەر سوۆەت وكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن وزگەلەرگە بەرىلسە, تاۋەلسىزدىك جىلدارى ونىڭ وتەۋى قازتايدىڭ ءوز ۇرپاعىنا بۇيىردى. ونىڭ سوۆەت وكىمەتىنىڭ 1928 جىلعى قاۋلىعا قاتىستى تالابى ەلىمىزدىڭ 1993 جىلعى زاڭىنا سايكەس ورىندالدى.
كۇلپاش ءىلياسوۆا,
تاريحشى-عالىم, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى
