الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاڭادان جوشى ۇلىسىن زەرتتەۋ عىلىمي ينستيتۋتىن قۇرۋ جوباسى قىزۋ تالقىلانۋدا. جوعارىدان جانە تومەننەن باستالعان بۇل باستامانى مەنىمەن بىرگە كاسىبي تاريحشىلاردىڭ باسىم بولىگى قولدايتىنى انىق. بۇل – ەڭ دۇرىس جانە بارىنشا ولشەۋمەنەن جاسالعان شەشىم. شىنتۋايتىنا كەلگەندە, بۇل ينستيتۋتتى الدەقاشان, تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى كەزىندە اشۋ قاجەت ەدى, بىراق ەشتەن كەش جاقسى.
جوشى ۇلىسىنىڭ مەملەكەتتىلىك تاريحىنا جانە ونىڭ زاڭدى مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى – قازاق حاندىعىنا قاتىستى بۇعان دەيىن ورىن العان يدەولوگيالىق ديكتاتقا, جالعان ميفتەرگە, بۇرىنعى تاريحنامانىڭ قاتە ۇستانىمدارى مەن ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستاردىڭ باسىمدىلىعىنا قاراماستان, قازىرگى ۋاقىتتا ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ تاريحي جادىسى حالقىمىزدىڭ كوپتەگەن ماتەريالدىق جانە رۋحاني, مادەني ەسكەرتكىشتەرىندە ساقتالعان.
بۇگىنگى تاڭدا حالىققا جاڭارتىلىپ قايتقان تاريحي جادى تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن مىقتى رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ ىرگەتاسىنا اينالىپ, بۇكىل قازاقستاندىق الەۋەتتەگى قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋدىڭ, ۇلت ۇيىتۋشى فاكتور جانە ەلدەگى ەتنوسارالىق بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتاۋدىڭ نەگىزى بولا الادى…
جوشى جانە ونىڭ داڭقتى ۇرپاقتارى قۇرعان ۇلىسقا قازاقستاننىڭ تىكەلەي قاتىسى بار. وسىلايشا, الەمدەگى ەڭ الىپ يمپەريا ءدال قازاقستان اۋماعىندا پايدا بولىپ, سودان كەيىن بىرتىندەپ باسقا ىرگەلەس جەرلەرگە تارادى. وسىدان 750 جىل بۇرىن, 1269 جىلى تالاس بويىندا جوشى, شاعاتاي, ۇگەدەي ۇلىستارىنان شىققان تۇركى-موڭعول اقسۇيەكتەرىنىڭ ۇلى قۇرىلتايى ءوتىپ, وندا وسى ۇلىستاردىڭ بيلەۋشىلەرى ورتالىعى قىتايدا, پەكين قالاسىندا (حانبالىق) ورنالاسقان يمپەريادان وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن اشىق جاريالاعان بولاتىن.
جوشى ۇلىسى اۋماعىنىڭ ەداۋىر بولىگىن قازىرگى قازاقستاننىڭ جانە ەتنيكالىق قازاقتار جيناقى تۇراتىن ىرگەلەس جەرلەرى الىپ جاتقانى دا انىق. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءبىزدىڭ جەرىمىز بولاشاق جاڭا يمپەريانىڭ نەگىزگى وزەگى, ورتالىعى بولدى دەپ ايتۋعا بولادى.
بۇل ۇلىستىڭ نەگىزىن قالاعان جوشى حان قازاقستان اۋماعىندا (قاراعاندى وبلىسى ۇلىتاۋ اۋدانى) جەرلەنگەنى بەشەنەدەن بەلگىلى جانە بۇل جەر قازاقستاننىڭ ماڭىزدى كيەلى نىساندارىنىڭ بىرىنە اينالىپ قانا قويماي, بۇكىل الەمگە تانىمال بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. جوشىنىڭ ۇلى دالا ەلىنىڭ اۋماعىندا جەرلەنۋى كەزدەيسوق ەمەس: قازاق (قىپشاق) جەرلەرى مەن دالالىقتار ونىڭ سەنىمدى تىرەگى بولعان.
جوشى ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگى ەڭ ۇزاق ۋاقىت ساقتالعان جەرى دە ءدال قازاقستان اۋماعى بولىپ تابىلادى (بوكەي ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى جاڭگىر حان 1845 جىلعا دەيىن, كەنەسارى حان 1847 جىلعا دەيىن بيلىك ەتكەن). باسقاشا ايتقاندا, جوشىلىقتاردىڭ مەملەكەتتىلىگى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا پايدا بولىپ التى عاسىر بويى ۇزدىكسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلدى.
قازىرگى ۋاقىتتا جوشى ۇرپاقتارىنىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان جەرى دە قازاقستان: كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا, بۇگىن قازاقستاندا جوشى ۇرپاقتارىنىڭ سانى 25 مىڭعا جۋىق بولسا, موڭعوليادا ولار جوقتىڭ قاسى. نەگە سولاي؟ بۇل دا – قۇرىلايىن دەپ جاتقان بولاشاق ينستيتۋتتىڭ قىزمەتكەرلەرى جاۋاپ بەرۋى ءتيىس فەنومەن مەن جۇمباق.
جوشى ۇلىسى مەن قازاق حاندىعىنىڭ اراسىندا اجىراماس تىكەلەي ساباقتاستىقتىڭ بارىنا ەشكىم داۋ ايتا قويماس. مىسالى, جوشى ۇلىسى استانالارىنىڭ ءبىرى – سارايشىق قازاقستان اۋماعىندا (اتىراۋ وبلىسى) ورنالاسقان جانە مۇندا ءبىر-بىرىنە جاقىن اعايىن-تۋىس بوپ كەلەتىن ۇلىق ۇلىس پەن قازاق حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرى بىرگە قويىلعان. سول سارايشىقتا جەرلەنگەن قازاق حاندارى مەن سۇلتاندار كوزى تىرىسىندە ءوز شەجىرەسىمەن بىرگە جوشى ۇلىسى مەن قازاق حاندىعى بيلەۋشىلەرى اراسىنداعى ۇرپاق بايلانىسى تۋرالى جاقسى قانىق بولعانى ءسوزسىز. وسىعان بايلانىستى 1801 جىلى بوكەي سۇلتاننىڭ ءوز حالقىمەن ەدىل مەن جايىق ارالىعىنا «قايتىپ بارۋى» تەگىن ەمەس.
تاعى ءبىر ماڭىزدى دايەك:
قازاق حاندارى, مىسالى, سولاردىڭ ىشىندە XVI عاسىردىڭ باسىندا بيلىك قۇرعان «قازاق جەرلەرىن جيناۋشى» اتانعان ۇلى قاسىم حان ءوزىن تەك جوشى حانننىڭ عانا ەمەس, شىڭعىسحاننىڭ باستى تاق مۇراگەرى رەتىندە ءبىلدى, بۇعان ونىڭ زامانداستارىنىڭ ەشقايسىسى ەشقاشان ءشۇبا كەلتىرگەن جوق بولاتىن. ءوز زامانىندا ول شىڭعىسحاننىڭ باستى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان.
مىسالى, ماۆەرانناحر بيلەۋشىسى, ونىڭ نەمەرە باۋىرى مۇحاممەد شايباني حان وعان باس حان جانە شىڭعىسحاننىڭ مۇراگەرى رەتىندە جۇگىنىپ: «دەشتى-قىپشاق حانى شىڭعىس حاننىڭ بالاسى, ونىڭ ءتاجى مەن تاعىنىڭ مۇراگەرى, كۇن ساۋلەسىندەي جارقىن ءجۇزدى قاسىم» دەپ ماداق سوزدەردى ايامايدى ەكەن.
سونىمەن قاتار, كەزدەيسوق پا جوق پا, بىراق جوشى حان زامانىنان بەرى ءوز مەملەكەتتىلىگىن ساقتاپ قالعان الەمدەگى بىردەن-ءبىر ەگەمەندى ەل – قازاقستان. بۇگىندە جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ نە مەملەكەتتىلىگى جوق نەمەسە باسقا ەلدەردىڭ قۇرامىندا اۆتونوميا رەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
باسقاسىن قويعاندا, جوشى ۇلىسى مەن قازاق حاندىعى حالقىنىڭ شارۋاشىلىق-مادەني ءتيپى, ءتىلى, ءدىنى, سالت-داستۇرلەرى, ءتىپتى انتروپولوگيالىق ءتيپى بىردەي.
سوندىقتان دا
قازاقستاندا ۇلىق ۇلىس تاريحىن تەرەڭ زەرتتەۋ ءۇشىن عزي قۇرۋ قاجەتتىلىگى داۋسىز. قازاقستان ۇلىق ۇلىستىڭ نەگىزگى زاڭدى ميراسقورلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ۇزاق ۋاقىت بويى تاريحىمىزدىڭ وسى كەزەڭى زەرتتەلمەي ۇمىت بولىپ كەتتى ء(بىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ 200 جىلدىق كەزەڭى). قازاقستان تاريحىنداعى وسى كەزەڭدى تياناقتى جانە جۇيەلى تۇردە زەرتتەپ, عىلىمداعى «ولقىلىقتى» تولتىرۋ ءۇشىن ونداعان جىلدار (بالكىم, عاسىر!) قاجەت بولاتىن شىعار.
بولاشاق ينستيتۋتتىڭ نەگىزىندە وزىندىك عىلىمي مەكتەپ قۇرىلىپ, جاڭا فورماتسياداعى عىلىمي كادرلار دايىندالادى, جاڭا عىلىمي جۋرنالدار, مونوگرافيالار, قۇجاتتار جيناقتارى جانە ت.ب. باسىلىپ شىعادى. وكىنىشكە قاراي, بۇل كەزەڭنىڭ ماماندارى ساۋساقپەن سانارلىقتاي.
قازاقستان جەر كولەمى بويىنشا الەمدە 9-ورىندا تۇرعان مەملەكەت جانە ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتىپ وتىرعان وسى ءداۋىردىڭ (XIII ع. باسى – XV ع. ورتاسى) جانە ۇلىستىڭ باستى ساياسي جانە اسكەري وقيعالارىنىڭ ەداۋىر بولىگى ءبىزدىڭ اۋماقتا وتكەنىن ۇمىتۋعا بولمايدى.
وسى ينستيتۋتتى قۇرۋ بارىسىندا ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى جاڭا ينستيتۋتتىڭ قاي جەردە ورنالاساتىنى بولىپ تابىلادى. ارينە, بىرقاتار گەوساياسي جانە وزگە دە ءمان-جايلارعا بايلانىستى بۇل ينستيتۋت ەلىمىزدىڭ استاناسىندا نەمەسە ەڭ بولماعاندا, قازاقستاننىڭ سولتۇستىك قالالارىنىڭ بىرىندە (پەتروپاۆل, كوكشەتاۋ جانە ت. ب.) اشىلۋى ءتيىس. 1997 جىلى استانانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ كەزىندە بارلىق عزي, سونىڭ ىشىندە گۋمانيتارلىق باعىتتاعىلار وڭتۇستىكتە, شەتتە قالىپ قويۋى ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋدا ولاردىڭ ءرولى مەن ماڭىزىن ءبىرشاما تومەندەتىپ تاستادى. وسى تۇرعىدان العاندا, قازاقستان – ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن يدەولوگياسىن دامىتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس جەتەكشى گۋمانيتارلىق ينستيتۋتتارى استانادان تىس جەردە ورنالاسقان الەمدەگى جالعىز ەل. قاراڭىز, ەكونوميكا, ساياسات, يدەولوگيا سالاسىنداعى كەز كەلگەن شەشىم قابىلداۋ ورتالىعى نۇر-سۇلتان قالاسىندا ورنالاسقانىمەن, ولاردىڭ پراكتيكادا ءىس جۇزىنە اسىراتىن جانە سوعان كومەكتەسەتىن جانە ىقپال ەتەتىن ۇيىمدار ودان مىڭ شاقىرىم جەردە ورنالاسۋى ءوز كەزەگىندە بەلگىلى ءبىر قولايسىزدىقتار تۋعىزباي ما؟!.
باي تاريحى بار, قوينىنا بەس فرانتسيا ەركىن سىيىپ كەتەتىن ۇلكەن اۋماعى, وراسان زور قارجىلىق-ماتەريالدىق اكتيۆتەرى مەن رەسۋرستارى بار ءبىزدىڭ ۇكىمەت ەش قيىندىقسىز ەلدىڭ سولتۇستىگىندە جانە سولتۇستىك-شىعىسىندا ونداعان جاڭا گۋمانيتارلىق ينستيتۋت اشا الادى دەپ سەنەمىن. ويتكەنى قازاقستاننىڭ ناق وسى اۋداندارى تاريحي جاعىنان دا, ارحەولوگيالىق جاعىنان دا, فولكلورلىق جاعىنان دا, گەوگرافيالىق جاعىنان دا جانە باسقا دا تۇستاردان دا مۇلدەم زەرتتەلمەگەن ايماق بولىپ تابىلادى. بۇل بىرقاتار مەملەكەتتەردەگى كەيبىر ساياسي «ساۋەگەيلەرگە» ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى جوققا شىعارارىنا, اتا زاماننان بەرى ءوز جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان بايىرعى تۇرعىندارىنا تەك «ارەنداتورلاردىڭ» ايانىشتى تاعدىرىن ۇسىنۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
سونىمەن قاتار, الماتىدا ورنالاسقان بارلىق عزي-دى مىندەتتى تۇردە سول جەردە ساقتاپ قالۋ كەرەك. ويتكەنى ولاردىڭ ءوز تاريحى, ءوز ورنى, قالىپتاسقان عىلىمي ءداستۇرى جانە الماتىنىڭ جىلى شىرايلى كۇندەرىنە, ونىڭ ماڭايىنا ۇيرەنىپ قالعان عىلىمي كادرلارى بار. سوڭعى جىلدارى وڭتۇستىكتەگى گەوساياسي جانە باسقا دا ىشكى-سىرتقى وقيعالار مۇندا قازىرگى گۋمانيتارلىق ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەت ەتۋىن تالاپ ەتىپ وتىر.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا, جاڭا ينستيتۋتتىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى قادامدارى, قىزمەتى مىنالاردان باستالۋى كەرەك.
وسى ينستيتۋت قۇرىلعاننىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ وسى كەزەڭمەن اينالىساتىن بارلىق وتاندىق مامانداردى جيناپ, سونداي-اق وسى عىلىمي باعىتتا زەرتتەۋمەن اينالىساتىن شەتەلدىك عالىمداردى (ۆەنگريا, رەسەي (ماسكەۋ, قازان, ۋكراينا جانە ت. ب.) ەڭبەك كەلىسىمشارتى نەگىزىندە شاقىرتۋ كەرەك.
ينستيتۋت «ەجەلگى داۋىردەن بۇگىنگە دەيىنگى قازاقستان تاريحى» اتتى 7 تومدىق اكادەميالىق باسىلىمنىڭ 3-تومىن (ۇلىق ۇلىس تاريحى بويىنشا) دايىنداۋعا بەلسەندى قاتىسۋى ءتيىس.
سونىمەن قاتار, ولار شەتەلدىك اۋديتوريا ءۇشىن قازاقستاننىڭ قىسقاشا تاريحىن جازۋعا دا بەلسەندى قاتىسادى.
ودان باسقا كۇن تارتىبىندە XIII-XV عاسىرلار ارالىعىنداعى ۇلى دالانىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنا قاتىستى شەتەلدىك جانە وتاندىق تاريحنامانى كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ ماسەلەسى دە تۇر.
وسى كەزەڭ بويىنشا وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇراعات قويمالارىنان سيرەك كەزدەسەتىن مۇراعات كوزدەرىن انىقتاپ, ونى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ جانە ونى تىكەلەي مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارۋ اسا وزەكتى بولىپ تابىلادى. مىسالى, بۇل جۇمىستى «ارحيۆ-2025» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ اياسىندا تاياۋ شىعىس, ازيا, شىعىس جانە باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە جۇمىس ىستەي وتىرىپ, جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى جاڭا دەرەك كوزدەرىن انىقتاپ جيناۋدى, جاريالاۋدى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت.
ەڭ سوڭىندا جوشى ۇلىسى داۋىرىنەن باستاپ قازاقستاندا قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ جويىلۋىنا دەيىنگى ء(حىح عاسىردىڭ ورتاسى) بارلىق جازبا دەرەكتەدى جيناپ, جۇيەلەۋ ماسەلەسى تۇر. وسى كەزەڭگە قاتىستى قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىن, ءدىنىن, فولكلورىن زەرتتەپ, شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىسىن, داستۇرلەرى مەن سالتتارىن رەكونسترۋكتسيا جاساۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. سونىمەن بىرگە الدا وسى ءداۋىردىڭ قولدانىستا بولعان كارتالارىن جيناپ, جۇيەلەۋ مەن «جوشى ۇلىسىنان باستاپ حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋىنا دەيىن» اتتى ينتەراكتيۆتى عىلىمي تاريحي كارتا جاساۋ مىندەتى تۇر.
جاڭا عىلىمي مەكەمەنىڭ جوسپارىندا قازاقستاندا جانە ودان تىس قازاقتار جيناقى تۇراتىن جەرلەردە جانە جوشى ۇلىسىنىڭ جالپى تاريحىنا قاتىسى بار جەرلەردە تاريحي-ەتنولوگيالىق, فولكلورلىق, ارحەولوگيالىق, گەوگرافيالىق, مۇراعاتتىق جانە وزگە دە ەكسپەديتسيالاردى ۇيىمداستىرۋ جوسپارلانۋى ءتيىس.
سونىمەن بىرگە جوشى ۇلىسى تاريحىن نازاردا ۇستاي وتىرىپ, ساپالى جاڭا مەكتەپ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان تاريح وقۋلىقتارىن جاساۋ پروتسەسى قاتار ءجۇرۋى ءتيىس.
ءبىرىنشى ورىندا كەيىننەن Scopus جانە ت. ب. مالىمەتتەر بازاسىنا كىرەتىن حالىقارالىق عىلىمي باسىلىم شىعارۋ كەرەك. (قازانداعى ارىپتەستەردىڭ تاجىريبەسىندەي). ءبىز جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى جىل سايىن وتەتىن حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ كۋاسى مەن قاتىسۋشىسى بولعىمىز كەلەدى…
ينستيتۋتتىڭ قۇرىلۋىنا سەنىمسىزدىك تانىتاتىندار دا بولار. ولارعا نە دەۋگە بولادى؟ ءبىزدىڭ باي تاريحىمىزدىڭ شامامەن 200 جىلى تاريحي جادىمىزدان ءتۇسىپ قالدى, بىراق بۇل جەردە عالىمداردىڭ كىناسى جوق. باي تاريحىمىزدىڭ وسى ءبىر كەزەڭىن مىندەتتى تۇردە زەرتتەۋ كەرەك. ءيا, بەلگىلى ءبىر قارجىلىق شىعىندار مەن اجەپتاۋىر عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ شتاتىن جاساقتاۋ قاجەت بولار. مىسالى, چەحيا مەن پولشادا جانە باسقا دا ەۋروپالىق مەملەكەتتەردە ءوز تاريحىنىڭ قانداي دا ءبىر قىسقا كەزەڭىنە ارنالعان, مىسالى, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ءداۋىرىن (20-30 جىل) زەرتتەيتىن ينستيتۋتتار بار, سونىمەن بىرگە بۇل عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ شتاتى 1000 ادامنان اسادى! ال بىزدە بۇتىندەي 200 جىلدىق تاريحىمىز ۇمىت قالىپ وتىر! سوندىقتان دا ءبىز قالاساق تا, قالاماساق تا بۇل ينستيتۋت اشىلۋى ءتيىس. مۇنى بۇگىنگى گەوساياسي احۋال تالاپ ەتەدى. بۇل ءبىزدىڭ تاريح عىلىمىمىزعا قاجەت. تاۋەلسىزدىگىمىزدى ودان ءارى نىعايتۋ قاجەتتىلىگى دە وسى ماقساتتى تەزىرەك ىسكە اسىرۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. قىزىل كەڭىردەك بولىپ ونبەيتىن ايتىستىڭ ورنىنا بۇل كەزەڭنىڭ ماماندارىنا باس قوسىپ بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
زيابەك قابىلدينوۆ, ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى
تاريح جانە ەتنولوگيا
ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى
