قۋعىن-سۇرگىن ءاربىر وتباسىن اينالىپ وتپەدى

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.توقاەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىنان سوڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى ماسەلە قايتا كوتەرىلدى. 2020 جىلدىڭ قاراشاسىندا «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندە مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2020 جىلى 24 قاراشادا №456  جارلىعى شىقتى.

اتالعان جارلىققا سايكەس «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى» نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگىنىڭ 2021 جىلدىڭ 26 قاڭتارىندا №506-241 قاۋلىسى شىعىپ, قۇرىلعان كوميسسيا ءوز جۇمىسىنا كىرىستى.

وسى كوميسسيانىڭ جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە ارحيۆ قورلارىمەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا اقمولا ءوڭىرىنىڭ وزىنەن بىرنەشە مىڭداعان ادامداردىڭ قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك ىستەر بو­يىنشا ايىپتالىپ, جاۋاپقا تارتىلعاندىعىن بايقادىق. نەگە وسىنشالىق كوپ ادام جاۋاپقا تارتىلدى دەگەن سۇراق قويا وتىرىپ, ءاربىر ءىستى زەردەلەۋگە جانە سەبەبىن اشۋعا ۇمتىلدىق.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ بۇكىل كەڭەس وداعىن قامتىعاندىعىن قازاق جەرىنە باسقا رەسپۋبليكالاردان ميلليونداعان ادامنىڭ كۇشتەپ دەپورتاتسيالانعاندىعىن بايقادىق.

سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە دە بايلار مەن كۋلاكتاردى جانە ولارعا نيەتتەس دەگەندەردى, ەت جانە استىق دايىنداۋعا قارسىلىق بىلدىرگەندەردى, كەي جاعدايدا سالىق ورىنداي الماعانداردىڭ ءوزىن سايلاۋ قۇقىنان ايىرىپ جەر اۋدارعانىن, ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرلەرىنە جىبەرگەندىگىن قۇجاتتاردى زەردەلەۋ بارىسىندا كوردىك.

ەت جانە استىق دايىنداۋدا شامادان تىس مەجە قويۋ, جوسپاردىڭ وتە جوعارى بولۋى اۋىل شارۋاشىلىعىن اۋىر جاعدايعا دۋشار ەتتى. 1930 جىلى ۋكراينادا جينالعان استىقتىڭ 27 پايى­زىن, 1931 جىلى – 33%, ال سولتۇستىك كاۆكازدان 1930 جىلى – 46 پايىزىن, 1931 جىلى  63% الدى. استىق دايىنداۋ ۇيىمدارى كولحوزداردان 1931 جىلى قارا بيدايدى 5-6 سوم, بيدايدى 7-8 سومنان الدى. زەرتتەۋشىلەر پىكىرىنشە, بۇل استىقتىڭ ءوز باعاسىنان بىرنەشە ەسە ارزان ەدى. بىراق, كوپ جاعدايدا الىنعان استىق ءۇشىن ەشتەڭە تولەمەدى. وسىنداي جاعداي قازاقستاندا دا بولدى. ەل ىشىنە اشارشىلىق كىرە باستاعاندا ەگىستىكتەن ماساق جيناعانداردى بارىن كامپەس­كەلەپ, كولحوز مۇلكىن تالان-تاراجعا سالۋشىلار رەتىندە 10 جىلعا نەمەسە ودان كوپ مەرزىمگە سوتتادى جانە جەر اۋداردى.

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 1932 جىلدىڭ 7 تامىزىندا شىققان زاڭى بويىنشا «قوعامدىق مەنشىككە ونىڭ ىشىندە كولحوز مەنشىگىنە دە قاستاندىق جاساۋ­شىلار حالىق جاۋى رەتىندە قاراستىرىلۋ قاجەت. قويمادان استىق ۇرلاعان, ەگىستىكتەن ماساق تەرگەن نەمەسە مال ۇرلاعان ايىپتىلار بارلىق مۇلكى كامپەسكەلەنىپ, اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. قارا كۇزدە اشتىقتان ىسىنگەن ادامدار قار استىنان جينالعان ەگىننەن قالعان ماساقتاردى تەرگەنى ءۇشىن قىلمىسقا تارتىلىپ سوتتالدى, بارى كامپەسكەلەنىپ تىسقارى رەسپۋبليكالارعا جەر اۋدارىلدى. قازاق جەرىنە دە رەسەي مەن ۋكراينادان جەر اۋدارىلعاندار كەلدى.

اقمولا وڭىرىندە دە ەت دايىنداۋ جانە استىق وتكىزۋ جوسپارىن ورىنداماعاندار, نارازىلىق بىلدىرگەندەرگە قىلمىستى ءىس اشىلىپ, قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرىنە جىبەرىلدى.

بايقاعانىمىز, كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇشتەۋ شارالارى ءبىلىمدى, اۋقاتتى قازاق وتباسىلارىنىڭ بارىنە جۋىعىن شارپىعانىنا كوزىمىز جەتتى. ءبىر اتانىڭ بالالارىنىڭ ءوزى ءار كەزەڭدە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ وتىرعان. وسىلاردىڭ بارىنە نازار سالىپ, زەردەلەپ وتىرعاندا وسىنداي جاعداي «ءبىزدىڭ دە وتباسىنىڭ باسىنان ءوتتى ەمەس پە؟» دەگەن وي قىلاڭ بەردى.

مەنىڭ اتام داركەنوۆ تۇرماعامبەت (ارحيۆتەگى كەيبىر دەرەكتەردە داركين تۇرماعامبەت دەپ جازىلعان) 1899 جىلى مايقاراۋ بولىسىندا داركە قاجىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. تورعايداعى قازاق-ورىس مەكتەبىندە وقىعان, ساۋات­تى, كوزى اشىق تۇرماعامبەت اتامىز زاماننىڭ بەت الىسىن ءتۇسىندى مە, اكەدەن قالعان مول مال-مۇلىكتى تاركىلەۋ باستالماي تۇرىپ ءوز ەركىمەن كەڭەس ۇكىمەتىنە وتكىزەدى. پارتيا قاتارىنا وتەدى. ناۋىرىزىم اۋدانىندا قىزمەت ىستەپ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولادى.

بىراق اكەسى تىلەۋبايۇلى داركەننىڭ اۋقاتتى بولعانى, ەكى رەت قاجىعا بارعانى, سوڭعى رەت مەككە, مەدينەگە 1910 جىلى قاجىلىققا بارىپ, ەلگە قايتىپ كەلە جاتقاندا قايتىس بولعانىنا جانە اكەسى قايتىس بولعاندا 11-12-لەر شاماسىنداعى بالا بولعاندىعىنا قاراماستان سەنىمسىز ەلەمەنت رەتىندە ايىپتالىپ, ۇستىنەن بىرنەشە رەت ارىز تۇسەدى..

1929 جىلى قازاندا «ناۋىرىزىم ءىسى» بويىنشا قىلمىستى ءىس قوزعالىپ, دۋلاتوۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسياشىلىق بايشىل الاشوردالىق توبىن بەلسەندى قولداعانى, قىزمەت بارىسىن پايدالانعانى جانە انتيكەڭەستىك ۇگىت پەن ناسيحات جاساعانى ءۇشىن ايىپتالدى. ارحيۆ قورىنداعى قۇجاتتا «داركين تۋرماگامبەت, جەناتىي, كازاح, گراموتنىي, بىۆشي چلەن ۆكپ(ب) – پو ست. 58-10 ي 117 ۋك» دەپ جازىلعان. «ناۋىرىزىم ءىسى» بويىنشا ءبىزدىڭ اتامىز تۇرماعامبەتپەن بىرگە ماقاتوۆ دوسمۇحامەد (دوسان), اجىبەكوۆ ابدىكارىم, ەلىكباەۆ تىلەمىس, الىشباەۆ الياحمەت, بالعىمباەۆ ەرجان, نۇرپەيسوۆ ابباس, شوقبىتوۆ راحمەت, تالتاقاەۆ مۇقاش, وتەلباەۆ باتتال, كوشكىمباەۆ شارمەن, جۋاسباەۆ بيعازى بارلىعى 12 ادامعا ءىس قوزعالدى.

اتالعاندار ىشىنەن 7 ادام اقتالىپ, ونىڭ ىشىندە تۇرماعامبەت اتامىز دا بار, كەپىلدىكپەن, شارتتى تۇردە قىزمەتىنە كىرىسەدى. بىراق, ءالى دە وگپۋ-ءدىڭ باقىلاۋىندا بولادى. ناۋىرىزىم, سەميوزەر, كەيىن قارابالىق اۋدانىندا قىزمەت ىستەدى.

30-جىلدارداعى اشارشىلىقتا ەلدەن اۋا كوشكەن بوسقىنداردى قايتارۋ جانە اشتاردى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ, تاماقتاندىرۋ جۇمىستارىنا باسشىلىق جاسايدى. وسى كەزدە تورعاي ەلىنە عانا ەمەس, تىسقارى وڭىرلەرگە دە تانىمال اقىن كۇدەرى جولدىبايۇلى ەلدى جايلاعان اشارشىلىقتى سيپاتتاپ, كومەك سۇراپ ءىنىسى, باۋىرى داركەۇلى تۇرماعامبەت اتامىزعا ولەڭ جازىپ جىبەرگەن ەكەن. سول ولەڭ جولدارى ارحيۆ قورىندا جانە عىلىم اكادەمياسىنىڭ سيرەك قولجازبالار قورىندا ساقتالىپ, كەيىنگى ۇرپاققا جەتتى. اقىننىڭ بۇل ولەڭى اشارشىلىقتى كوزىمەن كورىپ, باسىنان وتكىزگەن ادامنىڭ جانايقايى ەدى.

اقىن كۇدەرى جولدىبايۇلىنىڭ ءىنىسى تۇرماعامبەت داركەۇلىنا سالەمى

 

كوزىمنىڭ نۇرى شىراعىم,

جەتىپ ولەم پاناڭا.

ءىش باۋىرىم قان بولدى,

وق ءتيىپ جۇرەك قابىنا.

ەندى ءۇمىت جوق بوتەننەن,

بولار دەپ تىرەك تاعى دا,

قولىمىز جەتپەي بوسقا ولدىك,

ءبىر تامشى ءسۇت اعىنا.

قويدان بەتەر قىرىلدىق,

تيگەندەي ىندەت تابىنا.

تۋعان بالا جات بولدى,

قايرىلمايتىن ساعىنا.

تۋدى ما دەپ ويلايمىن,

از كۇنگى دۇنيە باعىما.

ءبىر كورىنىپ كەتپەدىڭ,

بايسۇلتان, ءماردان ورنىنا.

قيراعان بالتا سابىنا,

سۇيەنىش بولار ءبىر ءوزىڭ,

قاراسام ءىستىڭ ناعىنا.

ىزدەپ ءبىر مەنى كەلەرسىڭ,

جاقىندىقتىڭ باعىنا.

ەر تۇرىمنەن ايرىلدىم,

قاناتىمنان قايرىلدىم,

كەلگەن شاقتا قۇداي-اۋ,

ولەتۇعىن شاعىما,

قوسىلماس ءتۇرىم كورىندى,

قوجابيكە تامىنا.

ەلدەن توپىراق بۇيىرماي,

كىرمەيتىن جەرگە اينالدىم,

قارعا ادىم جەر مۇڭ بولدى,

قازىققا اجال بايلاندىم.

قۇر تەرىم تۇر قاۋدىراپ,

سۇيەگىم قالدى ساۋدىراپ,

بالادان پايدا بولمادى

قۇر باسىم قالدى جاۋدىراپ.

اشتىقتان باسقا دەرتىم جوق,

تالىقسىپ تۇرمىن ماۋجىراپ.

كەلسەڭ كورمەي كەتپەسسىڭ

قۇلاعاندا ۇستىمە, اتپايتىن

ەدى-اۋ تاڭ بىراق,

اتانىڭ كوڭىلى بالادا,

ارتىمدا جالعىز باۋ قۇراق.

جاراتپاساڭ تورەسىڭ,

ەندەس باۋىر بولعانمەن

اركىمدە شىبىن جان بىراق,

مەن نە دەيىن ەندەسىم,

باۋىر دەپ ىزدەپ كەلمەسەڭ,

قول ۇشىڭدى بەرمەسەڭ,

الماساڭ اتا سالەمىن,

تورەلىگىڭدى جەڭبەسەڭ.

قۇدايدان نە دەپ تىلەيىن

شىعاردا ءۇش مىڭ سالىپ ەڭ,

كەتكەنىمە نالىپ ەڭ,

اعىكە دەيتىن ءىنىڭ جوق

وكىنىشپەن قالىپ ەڭ.

تۇزىك دەپ كىمگە ەرەرسىڭ,

ۇزىك دەپ كىمگە سەنەرسىڭ,

ىزدەپ ءبىر تاپساڭ دەمەرسىڭ,

تولەڭگىت ەمەس تورەسىڭ,

باۋىرىڭدى جاتقا تاستاما,

سالەمىم جەتسە كەلەرسىڭ.

ەندى ماعان كەلگەندە

كورسەتپەسەڭ ءوزىڭ ءبىل,

باس قامىنىڭ ەلەسىن.

اسىلدان قالعان تۇياقسىڭ,

بەتەگە ەمەس قياقسىڭ,

جاسى مەن كارى باس شۇلعىپ,

سوزىڭە توقتار, بي-اقسىڭ.

سەنەن بوتەن بۇرىلىپ

زاردى كىمگە ايتامىز,

بالاپانداي اسىراپ,

باس كوتەرىپ شالقىڭىز,

بارشا جۇرتقا قادىرلى

قىمبات بولسىن نارقىڭىز.

كۇرمەۋى قىسقا عۇمىردا

قيىندىق كورمەي قالقىڭىز.

قاراشىعى كوزىڭنىڭ,

جات بولماسىن جالقىڭىز,

جەتسە حابار ەندەسىم,

اۋزىما كەلىپ سۋ تامىز.

اشا الماي جابىق تۇندىكتى,

ولىمگە قازاق كوندىكتى,

كىمنەن كەلگەن قاسىرەت

سۇرايتىن ادام جوق ءتىپتى.

ءجۇرمىن قاڭعىپ ءار ۇيدە,

تاۋسىلدى تۇزىم فانيدە,

ولىكتىڭ ءيسى اڭقيدى,

بەيجاي بوپ تۇرمىن ءبىر كۇيدە.

بولار ما مۇنداي تاقىرلىق

كۇنىم ءبىر تۋدى پاقىرلىق,

سالەمىم وسى اقىرلىق

ءبىر كەلى ماي بەرمەسەڭ,

اتا ارۋاعىن شاقىردىق.

كۇدەرى اقىن ولەڭىنىڭ تەرەڭ يىرىمدەرىنە, قالتارىستارىنا ۇڭىلگەندە تاريح تۇڭعيىعىنا تاستالىپ, ۇزاق جىلدار تۇمشالانعان, ايتىلماعان اقيقاتتى كورەمىز. ءاربىر ولەڭ جولىندا حالىقتىڭ قينالىسى, جانايقايى اقىن اۋزىمەن ايتىلىپ وتىر. كۇدەرى جولدىبايۇلىنىڭ وسى ولەڭىنىڭ قۇندىلىعى جانە باسقا اقىندار شىعارماسىنان ەرەكشەلىگى سوندا, اقىن وقىعانىن, نەمەسە بىرەۋدەن ەستىگەنىن جازىپ وتىرعان جوق, ءوز باسىنان وتكەندى, كورگەن قيىنشىلىقتى, حالىق باسىنداعى قاسىرەتتى جازىپ وتىر. اشتىقتان جۇرە الماي شىبىنداي قىرىلىپ, جول بويىندا شاشىلىپ جاتقان قازاقتار ءحالىن «قولىمىز جەتپەي بوسقا ولدىك, ءبىر تامشى ءسۇت اعىنا. قويدان بەتەر قىرىلدىق, تيگەندەي ىندەت تابىنا» دەگەن جولدارمەن باياندايدى. جانى اۋىرىپ اشىنعان اقىن «ءجۇرمىن قاڭعىپ ءار ۇيدە, تاۋسىلدى تۇزىم فانيدە, ولىكتىڭ ءيسى اڭقيدى, بەيجاي بوپ تۇرمىن ءبىر كۇيدە» دەپ بۇكپەسىز شىندىقتى جازادى.

اتامىز وسى اشارشىلىقتان قارساقپاي, اقتوبە, قىزىلوردا جانە باسقا جاققا ەلدەن اۋا كوشكەن بوسقىنداردى قايتارۋ جۇمىستارىنىڭ باسى-قاسىندا بولدى. اۋا كوشكەن حالىقتى ەلگە قايتارۋدا, ولاردى ورنالاستىرۋدا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. مۇمكىن ەلگە جاساعان جاقسىلىعىنان بولار, ارحيۆ قۇجاتتارىنداعى جينالعان قۇجاتتاردا اتامىزدى تۇرماعامبەت دەپ اتىمەن اتاماي «اعىكە» دەپ اتاپتى.

بىراق, اۋقاتتى تاپتان شىققاندىعى, اكەسىنىڭ قاجى بولعاندىعى, كەزىندە «ناۋىرىزىم ىسىنە» تارتىلعانى 1937 جىلى قايتا كوتەرىلىپ تاعى قىلمىس­تىق ءىس قوزعالىپ, جەر اۋدارىلادى. كەيىن ايىبىن مايدان دالاسىندا جۋ ءۇشىن, جاسى قىرىقتىڭ ۇشەۋىنە شىعىپ كەتكەنىنە قاراماستان اسكەرگە الىنىپ «ايىپتىلار باتالونىنا» (شترافبات) جىبەرىلەدى.

سوعىستان امان-ەسەن كەلىپ, كوپ ۇزاماي 1948 جىلى ناۋرىزدا قايتىس بولادى.

كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قۋعىن-سۇرگىنى اتامىز تۇرماعامبەتتى عانا ەمەس, اكەمىز عازيزدى دە اينالىپ وتپەدى.

سوعىسقا دەيىن قوستاناي قالاسىندا پەداگوگيكالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەن اكەمىز, 1940 جىلى قاڭتاردا اسكەر قاتارىنا الىنىپ, 150-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ, 674-اتقىشتار پولكىنە جىبەرىلەدى. سوعىس باستالىپ, 1942 جىلى 26 مامىردى حاركوۆ وبلىسىندا لوزوۆايا ستانتسياسى ماڭىندا قورشاۋعا ءتۇسىپ, تۇتقىنعا الىنادى. نەمىستەردىڭ بىرنەشە كونتسلاگەرلەرىنەن ءوتىپ, 1943 جىلى «تۇركىستان لەگيونى» قۇرامىنا الىنادى. فرانتسيانىڭ سانگاۋدەنس قالاسىندا, كەيىن پولشانىڭ لەگيونوۆا جەرىندە دايىندىقتان وتەدى. 1944 جىلى تامىز ايىندا فرانتسۋز پارتيزاندارىنا قوسىلادى. 1945 جىلى شىلدە ايىندا بەرليندەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ فيلتراتسيالىق لاگەرىندە تەكسەرىستەن وتكەن سوڭ, 1945 جىلدىڭ 24 تامىزىنان 1946 جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن اسكەري قىزمەتتە بولىپ بوساتىلادى.

وتانىنا ورالعان سوڭ قوستاناي وبلىسىنىڭ سەميوزەر اۋدانى (قازىرگى اۋليەكول اۋدانى) نوعاكول كولحوزىنىڭ قويانداعاش اۋىلىندا تۇرادى.

بىراق, 1947 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ۇستالىپ, 58-باپتىڭ «ب» تارماعى بويىن­شا 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلىپ, ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە ماگادان وبلىسىنا جىبەرىلەدى. اتالعان 58-1-باپتىڭ «ب» تارماعى بويىنشا  «وتانىنا وپاسىزدىق جاساۋ, … اسكەري قىزمەتشىلەر جاساعان ناق سول قىلمىستار ەڭ جوعارى قىلمىستىق جازا – بارلىق مۇلكى تاركىلەنىپ, اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى». مىنە, بۇل – كەڭەستىك جۇيەنىڭ زاڭعا نەگىزدەلگەن زاڭسىزدىعى.

1955 جىلى 11 قازاندا اكەمىز داركەنوۆ عازيزگە قاتىستى ءىس قايتا قارالىپ, 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى وزگەرتىلىپ, 10 جىلعا قىسقارتىلىپ, ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە اۋىستىرىلدى.

وسىلاي اتامىز تۇرماعامبەت تە, اكەمىز عازيز دە 58-باپپەن سوتتالدى. ءبىرىنشىسىن, اتامىزدى جالعان ايىپ تاعىپ «حالىق جاۋى» دەپ سوتتاسا, ەكىنشىسىن اكەمىزدى قورشاۋدا قالىپ, تۇتقىنعا ءتۇسىپ, امالسىزدان «تۇركىستان لەگيونى» قاتارىندا بولعانى ءۇشىن سوتتادى. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ قۋعىن-سۇرگىنى اكەلى-بالالى ەكەۋىن, ءبىزدىڭ اۋلەتتى دە اينالىپ وتپەدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدە ءارتۇرلى جاعدايدا جازىقسىز قۋدالانعانداردى اقتاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. مەنىڭ اتام مەن اكەمدى اقتاۋ دا – ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە.

                  قۇرمانعالي داركەنوۆ,

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ

پروفەسسورى