تىڭ ەپوپەياسى: تاريح تارازىسىندا

مەملەكەتكە العاش­قى قازاقستاندىق ميلليارد پۇت استىقتى تاپسىرۋعا بايلانىستى جەلىك ۇزاققا سوزىلعان جوق. كەلەسى جىلى, 1957 جىلى استىق 2,5 ەسە كەم جينالدى, ال 1963, 1964 جىلدارى استىق ءوندىرۋ 1953 جىلعى دەڭگەيدەن ءسال ارتتى. بىراق سول كەزدە سەبۋ الاڭدارى, ەگىس القاپتارى بەس ەسە از بولدى. اياۋسىز جىرتىلعان كەڭ بايتاق قازاق دالاسىندا عاسىرلار بويى جينالعان قۇنارلى جەر قاباتىن ۇشىرعان شاڭدى بوران باستالدى. وسى سەبەپتى 1958-1965 جىلدارداعى اگروتەحنيكانىڭ ناشارلىعىنان 3 ميلليون گەكتارعا دەيىنگى ەگىس القاپتارى ەسەپتەن شىعارىلدى, ايتارلىقتاي ۇلكەن القاپتاردا استىق ءونىمى بىردەن تومەندەدى.

تەك 60-جىلدارى عانا تىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ ماڭىزدى بولىگى ديقانشىلىققا جارامسىز اۋدانداردا ورنالاسقانى تۋرالى بەلگىلى بولدى, ەروزياعا قارسى تەحنيكا مەن اگروتەحنيكانى جاساۋ جانە قولدانۋ قاجەتتىگى تۋرالى ءسوز بولا باستادى. وسى كەزدە كوكپ وك كسرو اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىمەن بىرلەسكەن قاۋلىسىندا «قازاق كسر-دا جىل سايىن شاڭدى بوراندار ەگىس دالاسىنىڭ قۇنارلى قاباتىن ۇشىرۋدا, ءبىرشاما اۋقىمدى القاپتاردا ەگىستى قۇرتىپ, زيان كەلتىرۋدە, ال كەيبىر اۋدانداردا سۋارمالى جەرلەردى, يرريگاتسيالىق كانالداردى, سۋ كوزدەرىن شاڭ-توپىراق باسىپ قالۋدا» دەپ مويىندادى.

جىرتىلعان تىڭ جەردەن العاشقى مول استىقتى وندىرگەندە تىڭ يگەرۋشىلەرگە شەتتەن كەلەتىن كومەكسىز جيناپ الۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىندى. قاراپايىم ەگىن جيناۋ ناۋقانى بۇكىل وداقتىڭ جۇمىلا كىرىسەتىن شارۋاسىنا اينالدى. مىسالى, 1956 جىلى استىق جيناۋعا قازاقستانداعى تىڭ القاپتارىنا ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن 11700 كومباينەر ءوز كومباينىمەن, 20 مىڭ شوفەر كەلدى. بلكجو وك 200 مىڭ قىز بەن جىگىت, ستۋدەنتتەردى جىبەردى. كەلەسى ەكى جىلدا استىق كوپ بولماسا دا, استىق جيناۋعا ەلدىڭ باسقا اۋداندارىنان ميلليوننان ارتىق جاس جۇمىسشى, قىزمەتكەر, ستۋدەنت قاتىستى.

عالىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا تىڭ يگەرۋ كەزىندە توپىراق گۋمۋسىنىڭ جوعالۋى 15-20 پايىزعا, كەيبىر جەرلەردە 23 پايىزعا دەيىن جەتكەن. ال بۇگىندە بۇرىنعى تىڭ جەرلەردەگى گۋمۋس قۇرامىنىڭ جوعالۋى 35 پايىزعا جەتتى جانە بۇل پروتسەستى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. وسى قارقىن ساقتالسا, كەلەسى ون جىلدان كەيىن قايتارىمى قيىن پروتسەسس باستالاتىنىن ەسەپتەۋ قيىن ەمەس, باستى بايلىعىمىز – جەر قۇنارلى قىرتىسىنان ايىرىلادى. كەلەسى ۇرپاققا قانداي مۇرا قالدىرعانىمىزدى ويلاۋىمىز كەرەك

جىل سايىن استىق جيناۋ كەزەڭىندە ونداعان اسكەري بولىمشە كەلدى. جۇزدەگەن مىڭ ادامدى, ونداعان مىڭ تەحنيكانى ەلدىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە استىق جيناۋعا جىبەرۋ اقىلعا سىياتىن ءىس ەمەس.

تىڭ يگەرۋ تۋرالى ادەبيەتتە ءوندىرىس كۇشتەرىن پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگىن ساراپتاۋ اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ماتەريالدى-تەحنيكالىق بازانىڭ ءوسۋىن زەرتتەۋمەن ءجيى اۋىستىرىلادى. ءبىر توپ عالىم وسى تاقىرىپتى زەرتتەۋدە قور قايتىمى ماسەلەسىنە سوقپاي, اينالىپ وتەدى. سول ەكى ارادا اينالىمداعى قور بىرلىگىن ءوندىرۋ تومەندەدى جانە تومەندەۋ جالعاسۋدا. قور قايتىمىنىڭ ­كوەففيتسيەنتى 1961-65 جىلداردان باستاپ 1976-78 جىلدارى ارالىعىندا تىڭداعى سوۆحوزداردا 0,70-تەن 0,43-كە دەيىن تومەندەدى. ال 1 تسەنتنەر استىقتىڭ وزىندىك قۇنى 1958-60 جىلدارى 9,92 رۋبلدەن, 1981-84 جىلدارى 8,5 رۋبلگە ءوستى. كوپتەگەن زەرتتەۋ­شى تىڭ ءوندىرىسىنىڭ الەۋمەتتىك تيىمدىلىگىنە ساراپتاما جاساعان كەزدە ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى, بالالار ءولىمى, كادرلار اۋىسىمى, قىلمىستىق جانە شارۋاشىلىق قىلمىستار, جاسىرىن جۇمىس­سىزدىق, جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوڭىل كۇيى, الكوگوليزمنىڭ تارالۋى, جەر ەكولوگياسى جانە باسقا ماسەلەلەرگە سوقپاي اينالىپ وتكەن.

عالىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا تىڭ يگەرۋ كەزىندە توپىراق گۋمۋسىنىڭ جوعالۋى 15-20 پا­يىزعا, كەيبىر جەرلەردە 23 پا­يىزعا دەيىن جەتكەن. ال بۇگىندە بۇرىنعى تىڭ جەرلەردەگى گۋمۋس قۇرامىنىڭ جوعالۋى 35 پا­يىزعا جەتتى جانە بۇل پروتسەستى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. وسى قارقىن ساقتالسا, كەلەسى ون جىلدان كەيىن قايتارىمى قيىن پروتسەسس باستالاتىنىن ەسەپتەۋ قيىن ەمەس, باستى بايلىعىمىز – جەر قۇنارلى قىرتىسىنان ايىرىلادى. كەلەسى ۇرپاققا قانداي مۇرا قالدىرعانىمىزدى ويلاۋىمىز كەرەك.

كوپ جىلدىق تاجىريبە كورسەتكەندەي, سولتۇستىك قازاقستان جاعدايىندا تابىستى ديقانشىلىققا جەتۋ شارتىنىڭ ءبىرى – تازا بۋ جاعدايى. بۇل باسقا ەلدەردىڭ, اسىرەسە ءبىزدىڭ رەس­پۋبليكاداعى تىڭ القاپتارىنىڭ كليماتتىق جاعدايىنا ۇقساس كانادانىڭ تاجىريبەسىندە كەڭىنەن پايدالانىلادى. وندا قازىرگى كۇنگە دەيىن جىرتىلعان جەردىڭ 30-35% پار استىندا جاتادى. قازاق استىق شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ۇسىنىسى بو­يىنشا تىڭ جەرلەردىڭ 20-25% پار استىندا بولۋى قاجەت. بىراق وتاندىق جانە الەمدىك تاجىريبەنى ەلەپ-ەسكەرمەگەن حرۋششەۆ جەر-انا بايلىعىن تاپ قازىر الۋعا ءتيىسپىن دەپ مالىمدەپ, ەگىس القاپتارىن كەڭەيتۋدى تالاپ ەتتى. بۇل – قازاق حالقى ءۇشىن وتەۋىنىڭ ورنى تولماس, حرۋششەۆ تاراپىنان جاسالعان ناعىز كەشىرىلمەس قاتەلىك. تىڭ يگەرۋشىلەردە كوتەرىڭكى رۋح, ەڭبەككە دەگەن قۇلشىنىس جوعارى بولعانى راس. ەڭبەك وزاتتارى كوپتەپ شىعىپ, سوتسياليستىك جارىستار ۇيىمداستىرىلدى. استىق جيناۋدىڭ ءتۇرلى ءادىسى دۇنيەگە كەلدى. تىڭ يگەرۋ بيدايدى عانا ەمەس, استىقتىڭ وزگە تۇرلەرىن وسىرۋگە دە ماجبۇرلەدى.

1954-1964 جىلدارى تىڭ ولكەسى قۇرامىنا ەنگەن 5 وبلىستىڭ 200-دەن استام سەلولىق جانە اۋداندىق كەڭەستەرىنىڭ اتاۋى ورىس تىلىندە قايتا وزگەرتىلگەن نەمەسە جاڭادان ات قويىلعان.

1951-1965 جىلدارى ەلىمىزدە جىلقى سانى 365,7 مىڭعا ازا­يىپ كەتكەن, بىرجاقتى ساياساتتىڭ سالدارىنان جالپى مال شارۋا­شىلىعى, ونىڭ ىشىندە ءىرى قارا ءوسىرۋ كەنجەلەدى, جايىلىمى مول قازاق دالاسىندا قوي وسىرۋگە كوڭىل بولىنگەن جوق. راس, جىل وتكەن سايىن مال باسىنىڭ وسكەنى بايقالادى, بىراق بۇل كەڭەس وكىمەتىنىڭ اگرارلىق ساياساتىنىڭ جەمىسى ەمەس, تابيعي قۇبىلىس بولاتىن. قازاقستاندا 1980 جىلداردىڭ وزىندە مال سانى جىل سايىن باياۋ ءوسىپ وتىردى. تىڭ يگەرۋ جىلدارى شوشقا سانى ارتىپ, 4 ەسەدەن استام وسكەن دەگەن مالىمەت كوممۋنيستىك جەتىستىك رەتىندە جاريا ەتىلىپ كەلدى, الايدا سالىستىرمالى تۇردە قورىتىندى جاساۋ ءۇشىن الدىمەن سونىڭ الدىنداعى كورسەتكىشتى الۋ قاجەت. دەمەك, بۇرىن شوشقا وسىرىلمەگەن قازاق دالاسىندا بۇل تۇلىكتىڭ سانى تۋرالى ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق. 1954-1964 جىلدارى استىق ساتىپ الۋ جوسپارى وداق كولەمىندە ءۇش رەت قانا (1956, 1958, 1964 جىلدارى) ورىندالدى. سوعان قاراماستان, اگروتەحنيكانىڭ الەمدىك جەتىستىكتەرىن قولدانىپ, ەگىن شىعىمى مەن الىنعان استىقتىڭ ساپاسىن حالىقارالىق ستاندارتتارعا جەتكىزۋ جونىندە ماردىمدى جۇمىس اتقارىلعان جوق. كەڭەس جۇيەسىنىڭ ارتىقشىلىعى, كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كەمەڭگەر باسشىلىعى سياقتى داڭعازا ۇران مەن جالعان مالىمەتكە اۋەستەنگەن قوعامدا شىن مانىندەگى اگرارلىق رەفورما جاسالمادى. سونىڭ سالدارىنان تىڭ جەرلەردى يگەرۋ 60-ىنشى, ءتىپتى 80-جىلدارى دا تولاستامادى. تابيعاتتىڭ سايكەستىگى ورەسكەل بۇزىلىپ, قازاقستاننىڭ ەگىنشىلىككە جارامدى ايماعىنا وراسان زور زيان كەلتىرۋ ءۇردىسىن تەجەيتىن كۇش بولمادى.

ورايى كەلگەندە استىق مولشىلىعى پروبلەماسىن تەك قانا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا شەشۋگە نەگىزگى كۇش جۇمسالۋى نەلىكتەن, رەسەيدىڭ, ۋكراينانىڭ جەر كولەمى دە جەتكىلىكتى عوي دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. بۇعان بەرىلەتىن جاۋاپ, قازاقستاننىڭ ۇلان-بايتاق جەرى يەسىز سياقتى كورىندى, رەسپۋبليكادا حالىق سانى از, شارۋاشىلىعى شاشىراڭقى, جەر مولشەرىنە شاققاندا ءونىم تۇرلەرى مەن سانى جەتكىلىكسىز دەپ سانالدى. ەكىنشىدەن, قازاقستان جەرىندە وزىندىك قۇنى ارزان, از شىعىنمەن الىناتىن ەڭ ساپالى استىق وسەدى. دەمەك, شارۋاشىلىقتىڭ باسقا سالالارىنان گورى قازاقستاندا استىق ءوندىرۋ جانە مال ءوسىرۋ ءتيىمدى بولعان. ماسەلەن, رەسەيدىڭ قارا توپىراقتى ەمەس ايماعىندا 1958-1959 جىلدارى 1 تسەنتنەر استىقتىڭ وزىندىك قۇنى – 332 سوم (سول كەزدەگى باعا بويىنشا), ال قازاقستاندا 30 سوم عانا بولعان. مەملەكەت ول كەزدە بيدايدىڭ ءاربىر تسەنتنەرىنە 47-62 سوم تولەپ ساتىپ العان. ياعني قازاقستان تىڭى ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىرىپ قانا قويماي, مەملەكەتكە وراسان زور پايدا تۇسىرگەن. ونىڭ ۇستىنە سول جىلدارى قازاقستان جەرىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ستاندارتقا سايكەس جانە سۇرانىسى جاقسى بيدايدىڭ قاتتى جانە كۇشتى سورتتارىن كوپ وسىرۋگە مۇمكىندىگى جەتكىلىكتى ەكەنى انىقتالدى.

سونىمەن, زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ناتيجەسىندە 1950-1960 جىلدارى جاسالعان اگرارلىق رەفورمانىڭ ناتيجەسى جانە ونىڭ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارى ءۇشىن تيگىزگەن اسەرى جانە سالدارى تۋرالى بىلاي دەۋگە بولادى:

اتالعان كەزەڭدەگى كەڭەس اگرارلىق رەفورمانىڭ ەڭ نەگىزگى مازمۇنى – تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى جىرتىپ, ەلدە استىق مولشىلىعىن جاساۋ, ءسويتىپ اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى داعدارىستى جويۋ. قىرۋار قارجى, وراسان ماتەريالدىق قورلار مەن ادام كۇشى حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ باسقا سالالارىنان تارتىپ الىنىپ, تەك قانا تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ مۇددەسىنە جۇمسالدى. ەلىمىزدىڭ استىق بالانسى نىعايدى. قازاقستان كەڭەس وداعى بويىنشا استىق وندىرەتىن نەگىزگى ايماقتىڭ بىرىنە اينالدى. استىق وندىرەتىن شارۋاشىلىقتاردىڭ تۇرعىندارىنا الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعداي جاسالدى, سەلودا قاجەتتى ينفراقۇرىلىم قالىپتاستى. الايدا اگرارلىق رەفورما عىلىمي نەگىزدەلگەن ەكونوميكالىق زاڭدىلىقتارعا سۇيەنە وتىرىپ جاسالعان جوق. مەملەكەت دەڭگەيىندە ونداعان جىلعا ارنالعان كۇردەلى جوسپارلار ءامىرشىل-اكىمشىلىك تاسىلمەن, جەكە بيلىكتىڭ ەركىمەن جۇرگىزىلگەن وزگەرىستەر, كوپ جاعدايدا اسىرا سىلتەۋشىلىككە, داڭعازا ناسيحاتتىڭ جەڭىسى دەگەن جەلەۋ­مەن كوزبوياۋشىلىققا, جالعان مالىمەت بەرۋگە, سونىڭ سالدارى رەتىندە تۇتاس ۇرپاقتىڭ ساناسىن تۇمانداتىپ, حالىقتىڭ بوس قيال­عا ەلىكتەۋىنە اكەلىپ سوقتىردى.

ەكستەنسيۆتى تۇردە جۇرگىزىلگەن ەگىنشىلىك سالدارىنان قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا مىڭداعان گەكتار القاپ جارامسىز بولىپ قالدى, تابيعات ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلمەي, اۋا رايىنىڭ قۇبىلمالى جاعدايىندا, استىقتان جىل سايىن تۇراقتى مولشەردە ءتۇسىم الۋدى قامتاماسىز ەتەتىن اگروتەحنيكالىق شارالار كەش ويلاستىرىلىپ, كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلمەدى, ساپادان گورى سانعا اۋەستەنۋشىلىك باسىم بولدى. مال شارۋاشىلىعى نازاردان تىس قالدى, قازاقستان جاعدايىندا ءتيىمدى بولاتىن مال ءوسىرۋ ءىسى باياۋ دامىدى.

تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ۇرانىمەن اسىعىس جۇرگىزىلگەن شارالاردىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك, دەموگرافيالىق سالدارى رەتىندە از ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىندا قازاق ۇلتى از بولدى, جاڭا سوۆحوزداردى جۇمىسشى كۇشىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ ءتۇرلى ايماعىنان ونداعان ۇلتتىڭ وكىلدەرى, جۇمىسسىز جۇرگەندەر, قىلمىستىق ەلەمەنتتەر, اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپتەرىنە ماشىقتانباعان اسكەري قىزمەتكەرلەر, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, قازاق حالقىنىڭ ءومىر سالتى, مىنەز-قۇلقى جونىندە ەشقانداي تۇسىنىگى جوق مىڭداعان ادام كەلدى. وسىلايشا, قازاق حالقىنىڭ مىڭداعان جىل بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن سالت-داستۇرلەرى, مادەني قۇندىلىقتارى اياققا باسىلدى.

تىڭ يگەرۋ ىسىنە عالىمدار دا اۋقىمدى ۇلەس قوستى. ولاردىڭ ارقاسىندا ەگىن شارۋاشىلىعىنا جارامدى تىڭ جەرلەرگە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ, بولىنگەن جەر تەلىمدەرى ىرىكتەلىپ, جاڭا سوۆحوزداردا شارۋاشىلىق پەن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىستارى جوسپارلاندى, سۋسىز جەرلەردى سۋلاندىرۋ جوباسى جاسالدى. تىڭ جەردىڭ جاعدايىنا سايكەس كەلەتىن ماشينالار ويلاپ تابىلدى. بىراق وسى كەزەڭگە دەيىن تىڭ يگەرۋ ىسىندەگى عالىمداردىڭ الاتىن ءرولى جەتكىلىكسىز زەرتتەلدى. ناقتى ماتەريالدار تەك تىڭ يگەرۋ تاريحىنا ارنالعان كەيبىر ەڭبەكتەردە عانا كەزدەسەدى. ولار شاعىن ءارى عالىمداردىڭ ۇلەسى تۋرالى تولىق مالىمەت بەرە المايدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ تەرەڭ زەرتتەلمەۋى تىڭ يگەرۋ تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن ارتتىرادى.

ساۋلە مالىكوۆا,

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, سولتۇستىك

قازاقستان مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ ديرەكتورى