بولىستىڭ بولمىسى

بايبىشەسى ورىنجاننان ابىلعازى عانا قالعان بولاتىن, باسقا بالالارى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن شەتىنەپ كەتكەن.

ال بالاسى ابىلعازىعا كەلسەك, ول گۋرەۆكە جەر اۋدارىلعان, ودان حابار جوق. ونىڭ بالاسى ەرماك سول جىلدارى ناعاشىلارىنىڭ قولىندا قالادى, كەيىن ماسكەۋدە ينجەنەرلىك وقۋ وقىپ, تالدىقورعاننىڭ زاۋىتىنا جۇمىسقا ورنالاسادى, ودان تۋعان قىز بۇگىندە استراحان اۋدانىندا تۇرادى.

اتامىزدىڭ ەكىنشى ايەلى, اجەمىز باتيمادان 2 قىز, 1 ۇل: ءماريام, كاميلا, ولجاباي دۇنيەگە كەلەدى.

باتيما اجەمىز اتامىزدان 40 جاس كىشى بولعان. ءباتيما اجەمىزدى 1920 جىلدارداعى اۋمالى-توكپەلى زاماندا اكەسى جاردىڭ ءابدىراحمانى اتامىزعا 17 جاسىندا اماناتقا بەرگەن ولجابايدان ءبىز تارايمىز, 10 بالا – 8 ۇل, 2 قىز.

– باتيما اجەڭىز جايىندا تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز. و كىسىنىڭ كوزىن كوردىڭىز بە؟ اتاڭىز تۋرالى ايتقان اڭگىمەلەرى ەسىڭىزدە مە؟

– اتام تۋرالى كوپ سويلەي قويمايتىن. ول كىسى ەكىنشى رەت باسقا ءبىر كىسىگە تۇرمىسقا شىققان. سوعان بايلانىستى بولسا كەرەك. وندا ءبىز كىشكەنتايمىز, كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا بارا بەرمەيتىن, ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرە قويمايتىن شاعىمىز عوي.

اكەمىزدىڭ 1947 جىلى مەكتەپ ءبىتىرىپ جاتقانداعى فاميلياسى سپانوۆ ەمەس, ءابدىراشوۆ بولىپتى. عاجايىپ وتەگەنۇلى دەگەن مۇعالىمى ونى بايقاپ قالىپ: «جوق, بۇلاي بولمايدى, سەن سپاننىڭ بالاسىسىڭ, سپانوۆ بولاسىڭ دەپ, قۇجات الاردا قولىنان جەتەكتەپ اپارىپ, ءوزىنىڭ فاميلياسىن قايتارتقان ەكەن. ال بىراق, قىزدارىنىڭ ءبارىنىڭ فاميلياسى ءابدىراشوۆ بوپ جازىلىپ كەتتى. بۇلاي بولۋ سەبەبى, سول الگى «باي بالاسى» دەگەننەن ۇرەيلەنىپ تۋىنداعان جايت بولسا كەرەك.

– 1947 جىلدار, قۋدالاۋ ساياساتىنىڭ ىزعارى ءالى دە باسىلا قويماعان كەزى ەدى عوي.

– جوق, و كەزدە مۇنداي اڭگىمەلەر ازداپ بولسا دا ۇمىتىلىڭقىراي باستاعان ەدى. 1928-1941 جىلدار ارالىعىنا دەيىن كومسومولعا وتەتىن ادامنىڭ «تەگى كىم؟» دەپ ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن قالدىرماي تەكسەرەتىن زامان ەدى.

سودان ولجاباي اكەمىزدەن 10 بالامىز. نەگىزى انامىز 12 قۇرساق كوتەرگەن, ەكەۋى كىشكەنتايىندا شەتىنەپ كەتكەن. «باتىر انا» اتاعىنا يە انام پەدۋچيليششە بىتىرگەن, مۇعالىم بولعان. جاز بويى جۇمىسى وقۋشىلار لاگەرىندە وتەتىن. ءبىزدى دە اپاراتىن. سۋدىڭ جاعاسى. قالانىڭ ىرگەسىندەگى ميچۋرين اۋىلى. مۇندا «ۋروجاينىي» دەگەن پيونەر لاگەرى بولاتىن.

– ءتۇرىڭىز اتاڭىزدان اۋماي قالعانداي, قاتتى ۇقسايتىن سياقتىسىزدار؟

– اتامىزدىڭ قولدان سالىنعان پورترەتى بولاتىن, وتباسىمەن, اجەمىزبەن, كىشكەنتاي قىزدارىمەن بىرگە تۇسكەن فوتوسى دا ەسىمدە, ءۇيدىڭ قابىرعاسىندا ءىلىنىپ تۇراتىن. ءماريام ەسىمدى ۇلكەن قىزى ورازاق اۋىلىنىڭ بولىمشەسىندە تۇردى, پورترەت فوتولارى سول كىسىنىڭ قولىندا ەدى. بىراق وكىنىشكە قاراي, ول مۇرا ورتەنىپ كەتتى, ساقتالمادى. فوتولار كونە, سوناۋ 30-جىلداردىڭ ەستەلىگى ەدى.

ال مىنا فوتوسى ومبىداعى ارحيۆتەن الىندى. ونىمەن قوسا مۇندا اتامىزدىڭ شارۋاشىلىعى جايىندا مالىمەتتەر كوپ ەكەن, قانشا سوقاسى, قانشا ارباسى بولعان, تاعى دا باسقا دۇنيە-مۇلىكتەرى تۋرالى ءبىراز ماعلۇمات كەلتىرىلگەن.

– اجەڭىز باسىنان كەشكەن قيىندىقتارى تۋرالى ايتاتىن با ەدى؟

– جوق, ول كىسى وتكەن ءومىرى تۋرالى كوپ نارسەنى ايتا بەرمەيتىن. تىلگە شەشەن, ەر مىنەزدى, قولى اشىق, پەيىلى كەڭ كىسى ەدى. تۇلا بويىن تازا ۇستايتىن, تازالىقتى ۇناتاتىن. قولىنان ءىس كەلمەيتىن ولاقتاردى, جالقاۋلاردى, تۇسكە دەيىن توسەگى جينالماي جاتاتىن سالدىر-سالاق ايەلدەردى بەتىڭ بار, ءجۇزىڭ بار دەمەي كوپتىڭ الدىندا سوزبەن تۇيرەپ تاستايتىن ادۋىن كىسى ەدى.

ول كىسى اتامىزدان كەيىن ءابدىراش دەگەن كىسىگە تۇرمىسقا شىقتى. قالادا قازان توڭكەرىسىنە دەيىن لاپكە ۇستاپتى. ءابدىراشتىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن ءۇش بالاسى بولعان ەكەن. ونىمەن ايرىلىسقان. سوسىن اجەمدى العان. 1941 جىلى ەكەۋىنەن ءاليمان دەگەن قىز تۋادى. ول كىسى ەكى جىل بۇرىن قايتىس بولىپ كەتتى.

– سپان بولىستىڭ تۋعان-تۋىستارىمەن, كوزىن كورگەن كىسىلەرمەن ارالاسىپ تۇردى ما؟ الگىندە ول كىسىنىڭ كىندىگىنەن بەس ۇل تارادى دەپ ەدىڭىز عوي.

– ارينە. وتەگەننىڭ بالاسى قابىكەن الماتىدا مينيسترلىكتە جۇمىس ىستەدى. ساعىنبايدىڭ 2 بالاسى جەزقازعاندا شاحتەر بولدى. تولەگەننەن ۇل جوق, قىز عانا بار. توقبەرگەننەن راپىق, كارىس دەگەن 2 بالا بار. راپىعى بۋرابايداعى گورنىي تەحنيكۋمنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقاردى.

– اتاڭىزبەن ارالاسقان بەلگىلى تۇلعالاردان كىمدەردى بىلەسىز؟

– مىسالى, ساكەن سەيفۋللين سپان اتامىزدىڭ قىستاۋىندا اۋناپ-قۋناپ ءبىراز كۇن دەمالىپ كەتەدى ەكەن. كەزىندە اقمولادا اتامىزدىڭ ءزاۋلىم ءۇيى بولعان دەسەدى. بۇل ۇيدە ودان باسقا دا قازاقتىڭ زيالىلارى, يگى جايساڭدارى بولمادى دەپ ايتا المايمىن. ول ءۇي قازىرگى ساكەن سەيفۋلليننىڭ مۋزەي-ۇيىمەن قاپتالداسا ورنالاسقان ەكەن.

– الاشوردا ۇكىمەتى جايىندا قولىڭىزدا قانداي دا ءبىر تاريحي دەرەكتەر, قۇجاتتار بار ما؟

– اتامىز الاش وكىمەتىنە قارجىلاي قولداۋ كورسەتكەن كىسى عوي. ساكەنگە ەرىپ قورعالجىن جاقتان, رۋى تەمەش ءبىر جىگىت كەلىپ-كەتىپ تۇراتىن بولعان. كەيىن سەمەي جاققا كوشىپ, سول جاقتا رەداكتور بولعان سىڭايلى. سودان كەيىن الاساپىران زامان باستالىپ كەتىپ, اتامىز دا, الاشوردا دا بولشەۆيكتەردىڭ قىرىنا ىلىگەدى.

مىنا ءبىر گازەتتىڭ قيىندىسى قولىما ءتيدى, تولىق ەمەس. نۇرا (تەمەش) بولىستىعى جايىندا, سپان بولىستىڭ قاي ۋاقىتتا بيلىك ەتكەنى جايىندا جازعان – ولكەتانۋشى يۋري پوپوۆ دەگەن كىسى. ءوزى پەتەربوردان-اۋ شاماسى. ءبىر شەتى – قورعالجىن, ال ەكىنشى ءبىر شەتى – نۇرا بولىستىعى بولسا, سونىڭ ار جاعىندا جاراسباي دەپ اتالاتىن جەر بار ەدى. مۇندا توقا رۋى مەن تەمەش رۋىنان كانديداتتار تۇسكەن سايلاۋعا, بىزدەردى «فەودالدىق, كەرىتارتپا» دەپ ايتپاعانى جوق, ال ىشىندە ايەل زاتى دا بار قاتىسقان. كادىمگىدەي ءبارى بولىس, بي, اۋىلناي رەتىندە زاڭدى تۇردە 3 جىلعا سايلانىپ وتىرعان. اتامنىڭ بوزشاكول دەگەن جەردە جايلاۋى بولاتىن. سماعۇل ەسىمدى ءوزى باي, ءوزى جومارت ۇزەڭگىلەس جولداسى بولعان, ونىڭ دا قىستاۋى – تايتوبەدە. سو كىسىنىڭ ءبىر قىستا الگى توبەنىڭ ماڭايىندا 150-دەي تايى قۇلىنداپتى (تايدىڭ قۇلىنداۋى سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس). بۇل جەردىڭ تايتوبە اتالىپ كەتۋ سەبەبى سودان.

ال مىنا جاتقان تايتوبە اۋىلى بۇرىن مايلى اۋىل دەپ اتالعان. شەجىرەمەن تارقاتا ايتار بولساق, تەمەش رۋى ىشىندەگى مالىبايمىز. قازاقتا توعىز اتاعا جەتكەن كەزدە رۋلار جەكە ەل بوپ بولىنەدى دەگەن ءسوز بار ەمەس پە؟. مالىباي ءوزى باتىر بولعان كىسى, قازاق-قالماق سوعىسى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن بولسا كەرەك. جايلاۋى نۇرانىڭ بەر جاعى, بۇرىن ول جەردى قىپشاقتار جايلاعان ەكەن. اتامىز بولىس بولىپ سايلانعان سوڭ, تايتوبەگە مايلى دەپ ات قويعان دەيدى. جاز جايلاۋى نۇرانىڭ جاعاسى بولعان. الگى اتالعان مايلىدا اتامىزدىڭ قوي-سيىر ۇستايتىن فەرمالارى ورنالاسىپتى. جەر جىرتاتىن وگىز بەن جۇمىس اتتارىن اسىراعان. اربا جاسايتىن ۇستاحاناسى بولعان. تايتوبە اۋىلى كولحوز بولىپ قۇرىلعان جىلى اتى اۋىستىرىلدى. تايتوبە دەگەن توبەشىككە كەلسەك, ول قازىرگى اقمولا زيراتى تۇرعان جەردە. اتامىزدىڭ جايلاۋى كيەۆكا, روجدەستۆەنسكي سوۆحوزىنىڭ بولىمشەسى ۆوروشيلوۆكا جاقتا ەدى.

بۇكىل جۇمىسشىسى, جالشىسى سوندا. كولحوزداستىرۋ تۇسىندا اتامنىڭ جۇمىسشىلارىن الىپ كەلەدى, وعان قىپشاقتاردىڭ اۋىلىن قوسادى. سونىمەن كولحوز بولادى. كولحوزعا قانداي ات بەرەمىز دەگەندە, كەيبىرەۋلەر «مايلى» دەگەن اتاۋعا قارسى شىعادى. بۇل اتاۋدان توقشىلىق ءيسى اڭقىعان رۋشىل-بايشىلدىقتىڭ لەبى سەزىلەدى دەيدى. ايتپەسە بۇگىنگى كۇنى تايتوبە دەپ جۇرگەندەرىڭىز – اقمولا. ال ناعىز تايتوبە – ول مايلى. تاريحقا ۇڭىلسەك, ونىڭ مايلى-تايتوبە دەگەن قوس اتاۋى بولعان.

– اتاقتى كوپەس قوسشىعۇلوۆتىڭ شارۋاشىلىقتارى دا بولعان وسى وڭىردە دەگەن اڭگىمە بار ەمەس پە ەل اۋزىندا؟

– بالكىم, سولاي ەكەنى راس تا شىعار. ارقانىڭ جەرى ۇلان-بايتاق, كەڭ كوسىلىپ جاتقان شەتسىز, شەكسىز سارى دالا ەمەس پە؟ و كەزدە مىنا قوسشى دەگەن اۋىل جوق-تىن. ونىڭ پايدا بولۋى بەرتىندە عانا, 1958 جىلى نەگىزى قالاندى. وعان دەيىن ول جەردە 5-6 عانا شوشايعان ءۇيدىڭ قۇر سۇلباسى بولماسا باسقا ەشتەڭە بولعان ەمەس.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت, اتامىزدىڭ ديىرمەنى بولعان ەكەن نۇرانىڭ بويىندا, پەتروۆكا ديىرمەنى دەلىنەدى, جان-جاققا ەگىن ەككىزگەن, ماڭايداعى بار تەمەشتىڭ يگى جايساڭدارى وسىندا اكەلىپ ديىرمەنىنە بيدايىن تارتقىزاتىن. «انتون ديىرمەنى» دەگەندى پرەوبراجەنكانىڭ پەرەسەلەن حوحول-ورىستارىنا سالدىرتقان كورىنەدى. اتى ورىسشا دەمەسەڭىز, بۇل ديىرمەندەرگە اتام قوجالىق ەتكەن.

– اتى-جوندەرىڭىزدى قاعازعا ءتۇرتىپ السام بولا ما؟

– ون بالانى رەتىمەن ايتاتىن بولساق: ءساليما سپانوۆا-تەمىرعاليەۆا (1959 ج), جازيرا سپانوۆا (1960 ج), بارلىباي سپانوۆ (1962 ج), ءجۇمانالى سپانوۆ (1963 ج), امانتاي سپانوۆ (1964 ج), ەستاي سپانوۆ (1966 ج), جاقسىلىق سپانوۆ (1967 ج), ەرالى, نۇرالى سپانوۆتار (ەگىزدەر, 1969 ج, ەرالى قايتىس بولعان), بولات سپانوۆ (كەنجەسى, 1970 ج).

– اشارشىلىق جىلدارىنىڭ اۋىرتپالىعى جايىندا ەستىگەن تاعى قانداي اڭگىمەلەرىڭىز بار؟

– ەكىنشى اتامىز ءابدىراش السەيىتوۆ اشارشىلىق تۇسىندا بۇكىل تايتوبەنى اسىراپ شىققان دەيدى. 1932 جىلدارى وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن اشقۇرساق حالىقتى تۇگەل بالىقپەن ازىقتاندىرعان كورىنەدى. استىندا كوك ەسەگى بولعان. قىسى-جازى كولدەن بالىق اۋلاپ, اۋىلدى اشتىقتان امان الىپ قالعان. جانىندا سپان اتامنىڭ سويىلسوعارى قىزمەتىن اتقارعان, لاقاپ اتى پۇشىق دەگەن كومەكشىسى بولىپتى. دەنە تۇرقى تورتباق, ەڭگەزەردەي ءنان كىسى دەيدى. ءوزىنىڭ بۇلا كۇشىنە سەنگەن سودىرلاۋ ادام بولسا كەرەك. ورىس-كازاكتارمەن توبەلەسىپ, تالاي رەت قالانىڭ اباقتىسىنا جابىلعان ەكەن. ونى بولىس اتام بار بەدەلىن سالىپ ءجۇرىپ, باسشىلارىن پارالاپ, بوساتىپ الىپ شىعىپ وتىرعان. سول پۇشىق اقساقال ەكىنشى اتامىزبەن بىرگە بالىق اۋلاپ, ونى كوك ەسەكپەن اۋىلعا تاسىعان, ونى جۇرتقا تەڭدەي ۇلەستىرىپ بەرگەن. جىعىلعانعا جۇدىرىق دەمەكشى, الگى كوك ەسەكتى ءبىر كۇنى اقپان ايىندا قاسقىر جەپ كەتىپتى. سول جىلدارى قاسقىر دا قاتتى اشىعىپ, قۇتىرعان دەسەدى. سودان ەسەك جوق, 3-4 شاقىرىم جەردەن شانانى جاياۋلاپ وزدەرى تاسىپتى. سپان اتامىزدىڭ قاسقاباس دەگەن تاعى ءبىر سويىلسوعارى بولعان.

اتامىزدىڭ ادال ەڭبەگىنىڭ, ۇنەمى قارا حالىقتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتكەندىگىنىڭ ارقاسى بولسا كەرەك, سىرتىنان عايبات ءسوز ايتىپ, «ارىز جازۋ, سوڭىنا ءتۇسۋ» دەگەن سياقتى نارسەلەر بولماعان سياقتى.

ەلگە جاساعان تاعى ءبىر جاقسىلىعىن اڭگىمەنىڭ ورايى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتەيىن. وسى ارادان 180 شاقىرىم جەردەگى قۇلانوتپەس دەگەن ەلدىمەكەننەن ءبىر بالانى ءوز مالىمەن قارجىلاندىرىپ, قازانعا مولدالىق ءجاديت وقۋىنا جىبەرگەن ەكەن. ول كىسىنىڭ لاقاپ اتى – قاراموللا. وسى بەرتىنگە دەيىن ءومىر ءسۇردى, جاسى 100-گە كەلىپ قايتىس بولدى. سول كىسىنىڭ قولىندا اتامىز جايلى ءبىراز قۇجاتتار بولعان سياقتى. بىراق قولدان-قولعا ءوتىپ ول دۇنيەلەردىڭ دە ءىزى جوعالعان ەكەن. بىراق ءالى دە ىزدەستىرۋدى توقتاتپايمىز.

– وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى باسىندا كەڭەس وكىمەتىنە جەرگىلىكتى تۇرعىندار تاراپىنان ءتۇرلى نارازىلىقتار, قارسىلىقتار بولعانى تاريحتان ءمالىم. بۇل جاقتا ونداي تولقۋلار بولعان جوق پا؟

سونداي-اق 1923-24 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىق زارداپتارىنا قاراماستان رسفسر-دىڭ ءار جەرىنەن اقمولا وڭىرىنە اش-ارىق جۇرتتىڭ شۇبىرا كوشكەنى بەلگىلى.

– ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قونىستانعان وڭىردە نەگىزىنەن تەمەش (قۋاندىق) پەن قىپشاق رۋىنىڭ ادامدارى تۇرعانى جايىندا جوعارىدا ايتىپ وتكەن سياقتىمىن. سودان 1922 جىلى اشارشىلىق تۇسىندا مۇندا جاڭارقا جاقتان التايلار (قۋاندىق) كەلە باستادى. اتامدى ساعالاپ, ون شاقتى وتباسى كوشىپ كەلىپتى. اتام ولارعا ءبولىپ قونىس الىپ بەرەدى. قازىر ۇرپاقتارى اجەپتاۋىر ءوسىپ-ءونىپ, ۇلكەن ءبىر بايتەرەككە اينالعان دەسەك, ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. بۇل جاقتىڭ جەرى قانداي شۇرايلى, ءشوبى قانداي شۇيگىن ەدى, شىركىن. كولحوز كەزىندە اتى التى قىردان اسىپ دۇركىرەپ تۇردى.

اقمولانى دا كەلىمسەكتەر اۋەلگىدە وسى تايتوبە تۇسىنان سالماق بولعان, ءتىپتى قازىعىن قاعىپ, جەرىن بەلگىلەپ تە قويعان دەسەدى. ءسويتىپ جۇرگەن كەزدە كوكتەمدە سۋ تاسىپ, ارعى بەتكە وتە الماي قالادى. رومانوۆتاردىڭ 200 جىلدىعى قارساڭىندا جوعارىعا «قالا سالىپ جاتىرمىز» دەپ اقپار بەرۋ ءۇشىن جانتالاسىپ, ستانيتسانى بەرگى بەتكە سالۋعا ءماجبۇر بولادى. مىنا جاقتا ەسىل ەسىلە كوسىلسە, انا بەتتە سىڭعىرى بولەك نۇرا جاتىر جارقىراپ, قاي تۇسىنان بولسىن سىرتتان جاۋ شابا المايدى. قازىرگى استانامىزدىڭ, بۇرىنعى اقمولا – تسەلينوگرادتىڭ تاريحىندا ءالى دە بۇكتەۋى جازىلماعان, قاباتى ارشىلماعان قاتپارى تەرەڭ الۋان سىرلار قانشاما…

كەلەشەكتە اتامىزعا تايتوبەدە, قوسشىدا كوشە اتاۋى بەرىلسە ەكەن دەپ ارماندايمىز. ويتكەنى اتامىزدىڭ سۇيەگى وسى تايتوبەدە جاتىر عوي.

اڭگىمەلەسكەن

عازيزا يساحان,

استانا قالاسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جانە اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ قىزمەتىنىڭ باسشىسى