كەيىنگى كەزدە جاياۋ جۇرگىنشى جولىنان ادام قاعۋ وقيعاسى جيىلەپ كەتتى. وتكەندە «Toyota Land Cruiser» ماركالى كولىگىن مىنگەن ايەل بىرەۋدىڭ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي جالعىز ۇلىن مەرت قىلدى. استانا قالاسىنىڭ ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى اكىمشىلىك پوليتسيا باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, سوڭعى ءتورت ايدىڭ ىشىندە استانادا جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ قاتىسۋىمەن 80 كولىك اپاتى بولعان. سونىڭ سالدارىنان 81 ادام ءارتۇرلى دەنە جاراقاتىن الىپ, 5 ادام قايتىس بولعان.
جولداعى قاۋىپ – جۇگەنسىز جۇرگىزۋشىلەردەن
كولىك – قاجەتتى دۇنيە. اسىرەسە, ۋاقىتىنىڭ كوبى جول جۇرۋمەن كەتەتىن قالالىقتار ءۇشىن پايدالى. بىراق ماشينانى ابايلاپ جۇرگىزبەسە, ول – ءوزىڭنىڭ دە, وزگەنىڭ دە ومىرىنە قاتەر توندىرەتىن قاۋىپتى مەحانيزم. ال قاتەر – ماشينانى دۇرىس ايداماعاننان, جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن ساقتاماعاننان بولادى. كولىك جۇرگىزەتىندەردىڭ تۇسىنىگىنە سالساق, جول قوزعالىسىنىڭ ەرەجەلەرى ءتارتىپ ساقشىلارىنا ۇستالماۋ ءۇشىن عانا كەرەك سياقتى. «باعدارشامنىڭ قىزىلىنا قاراماي ءوتىپ كەتسەم, تۇتاس قوس سىزىقتى باسىپ كەتسەم, ماي ۇستاپ الار ما ەكەن؟» دەپ ءبىرىنشى كەزەكتە قاۋىپسىزدىكتى ەمەس, ينسپەكتورعا ۇستالماۋدى ويلاپ وتىرادى. اۆتوكولىكتە تەلەفونمەن سويلەسىپ وتىرىپ, «جولداعى قاراۋىلدار كورىپ قويماسىن» دەپ, الدى-ارتىنا الاڭداپ وتىراتىن جۇرگىزۋشىلەردى دە تالاي كورىپ ءجۇرمىز. ال شىنتۋايتىندا, جولدا ابايلاپ ءجۇرۋ, جىلدامدىقتى قالىپتى مولشەردەن اسىرماۋ, جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە جول بەرۋ, قاراما-قارسى جولعا شىعىپ كەتپەۋ, باعدارشامعا باعىنۋ سەكىلدى جول ەرەجەلەرىنىڭ ءبارى ادامداردىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن جازىلعان. بۇل ەرەجەنىڭ ءار تارماعىندا ۇزاق جىلعى تاجىريبە جاتىر. ولاردىڭ ەشقايسىسى جايدان-جاي پايدا بولماعانىن ۇعىنۋ كەرەك.
ەگەر كولىك ايداعانداردىڭ ءبارى جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن ساقتاپ, تارتىپكە باعىنعاندا قازىرگىدەي جاعا ۇستارلىق جاعدايلار بولماس ەدى. ماسەلەن, وتكەندە يمانوۆ پەن قاجىمۇقان كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا قارشاداي ۇلدى قاعىپ, ءولتىرىپ كەتكەن ايەل ەرەجەگە باس ۇسىنىپ, جاياۋ جۇرگىنشىلەر وتكەلىندە اقىرىن جۇرگەندە, بالا امان قالار ما ەدى…
گاپتىڭ ءبارى – جۇگەنسىز جۇرەتىن جۇرگىزۋشىلەردەن بولىپ وتىر. استانا قالاسى ءىىد اكىمشىلىك پوليتسيا باسقارماسىنىڭ جول-پاترۋلدىك پوليتسيالارى وتكەن ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ەلوردا بويىنشا 6 مىڭنان استام جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن بۇزۋ وقيعاسىن تىركەپتى. سونىڭ 900-ءى جىلدامدىقتى اسىرۋ بولسا, 115-ءى جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە جول بەرمەۋگە قاتىستى بولعان. ال 350 جۇرگىزۋشى كولىكتى رۋلىندە وتىرىپ, ۇيالى تەلەفونمەن سويلەسكەنى ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان. ءبىر قىزىعى, جول-كولىك اپاتىنا ۇرىناتىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى كولىك ايداۋدى جاڭادان ۇيرەنىپ جۇرگەندەر ەمەس, ابدەن ءتىس قاققان, تاجىريبەلى جۇرگىزۋشىلەر ەكەن. استانا قالالىق ءىىد ءاپب-نىڭ ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى اعا ينسپەكتورى لاريسا كراسنيكوۆا سولاي دەيدى. «جول ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزىپ, ءىرى اپاتتاردى جاسايتىنداردىڭ جۇرگىزۋشىلىك ءوتىلىن قاراساق, كولىكتى كەمى بەس جىل ايداعان بولىپ شىعادى. اپات ادامنىڭ ماشينا ايداۋ تاجىريبەسىمەن ولشەنبەيدى, اياق استىنان بولادى. سوندىقتان كولىك جۇرگىزۋشىلەردىڭ قاي-قايسىسى دا ابايلاپ جۇرگەنى ابزال» دەيدى ول.
قالانىڭ ادامدارىنا ءومىرى ۋاقىت جەتپەي, ۇنەمى اسىعىپ-ۇسىگىپ جۇرەدى. بىراق كولىك اسىعىپ-اپتىعۋدى كوتەرمەيدى. اپاتتىڭ بولۋى – كوزدى اشىپ-جۇمعانشا. سوندىقتان «ساق جۇرسەڭ, ساۋ جۇرەسىڭ» دەگەن قاعيداتتى جاياۋ جۇرگىنشى دە, جۇرگىزۋشى دە ەستەن شىعارماعانى ءجون.
كولىك جوق دەمە – اياق استىندا
وبالى نە كەرەك, استانا قالاسى ءىىد اكىمشىلىك پوليتسيا باسقارماسى جۇرتشىلىقتى جولداعى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاندىرۋ ءۇشىن ايتۋداي-اق جۇمىس ىستەپ جاتىر. مەكتەپتەرگە ارنايى بارىپ, بالاباقشاداعى بالدىرعانداردى دا قالدىرماي, جولدا وزدەرىن قالاي الىپ ءجۇرۋ كەرەك, قانداي ەرەجەلەردى قاپەردە ۇستاۋ قاجەتتىگى تۋرالى اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ الەك. پوليتسەيلەر «نازار اۋدارىڭىز – جاياۋ جۇرگىنشى!» رەسپۋبليكالىق شاراسىنىڭ اياسىندا ەلوردا ايالدامالارىنىڭ قابىرعاسىنا جاياۋ جۇرگىنشىلەردى جولداعى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاندىراتىن, جول ءجۇرۋ ەرەجەلەرىنەن حابار بەرەتىن سۋرەتتەردى دە ءىلىپ تاستادى. «سىپايى جۇرگىزۋشى» اكتسياسىن قولعا الىپ, تارتىپكە باعىناتىن كولىك يەلەرىن وزگەلەرگە ونەگە ەتتى.
استانادا جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ارنالعان شارالاردىڭ ءوزى – ءبىر توبە. ايتالىق, «ابايلا, جاياۋ جۇرگىنشى!» رەسپۋبليكالىق ءىس-شاراسىنىڭ شەڭبەرىندە جاياۋ ادامعا جول بەرمەيتىن ءجۇرگىزۋشىلەردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتتى. اكتسيا اياسىندا 3 مىڭعا جۋىق كولىك جۇرگىزۋشىسىنە ايىپپۇل سالىنعان.
جاياۋ جۇرگىنشى دە – جول قوزعالىسىنىڭ قاتىسۋشىسى. سوندىقتان ولار دا جولدان الدى-ارتىنا قاراپ, ابايلاپ ءوتۋى كەرەك. بيىلعى جىل باسىنان بەرى جولدى بەلگىلەنبەگەن جەردەن كەسىپ وتكەن, توقتاپ تۇرعان كولىكتىڭ اراسىمەن جۇگىرىپ شىققان 10 مىڭنان استام جاياۋ جۇرگىنشى 90 ميلليون تەڭگە سوماسىنا اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپتى.
جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ارنالعان الا جولاقتان ءار ادام بايقاپ ءوتۋى ءتيىس. كەيبىرەۋلەردىڭ «جول وزىمدىكى» دەپ جان-جاعىن باعامداماي, اتىپ شىعاتىنى بار. ال قاتتى جىلدامدىقپەن كەلە جاتقان كولىك الدىنان كەنەت شىققان ادامدى بايقاماي قالۋى مۇمكىن. بايقاعان كۇننىڭ وزىندە قاتتى كەلە جاتسا, جىلدامدىعىن تەجەپ ۇلگەرمەيدى. سوندىقتان اركىم ساق جۇرگەنى دۇرىس. اسىرەسە, اتا-انالار بالالارىنا جولدان بايقاپ ءوتۋىن ءاردايىم ايتىپ وتىرۋ قاجەت. بالالار ەشقاشان جولدان جۇگىرىپ وتپەسىن! ال كەشكىلىك ۋاقىتتا ولارعا اشىق ءتۇستى كيىم كيگىزگەن دۇرىس ەكەن. بۇل جۇرگىزۋشىلەردىڭ جولداعى بالانى بايقاۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى دەيدى ماماندار.
الا جولاق – قاۋىپسىز وتكەلگە اينالۋى ءتيىس
ەلوردادا بارلىعى 647 جاياۋ جۇرگىنشى وتكەلى بار ەكەن. سونىڭ 71-ءى – باعدارشامعا باعىناتىن رەتتەلمەلى جولاقتار. ال قالعان باسىم بولىگى – رەتتەلمەيتىن جولاقتار. كولىك جۇرگىزۋشىسى دە, جاياۋ جۇرگىنشى دە وسى رەتتەلمەيتىن جولاقتا قىراعى بولۋى ءتيىس. سول ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان ارنايى بەلگىلەردى دە جول بويىنان كورۋگە بولادى. مىسالى, جاياۋ جۇرگىنشى وتكەلىنە جاقىنداعان ساتتە جۇرگىزۋشىگە بەلگى بەرەتىن گۇرىلدەك جولدار 2500 جەردە بار. ال جاساندى جول كەدەرگىسى («لەجاچيە پوليتسەيسكيە») 1918 وتكەلدە ورنالاسقان. «ابايلا, جاياۋ جۇرگىنشى!» بەلگىسى 30-دان استام جاياۋ جۇرگىنشى جولىنا قويىلعان. بىراق سوعان قاراماستان جاياۋ جۇرگىنشىلەردى قاعۋ وقيعاسى تىيىلماي وتىر.
شەت مەملەكەتتەردە جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولىنا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. ولاردى بايقاماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى, سان-مارينودا جاياۋ جۇرگىنشىلەر بەلگىسى كوك بولسا, جەردەگى جولاقتى دا اق پەن كوك تۇسكە انىق ەتىپ بوياپ تاستايدى ەكەن. ال گەرمانيادا كولىك كوپ جۇرەتىن جەردەگى جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولدارىنىڭ ءبارى ارنايى قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالعان. جولدىڭ ارعى بەتىنە وتكىسى كەلگەن ادام الگى قوندىرعىداعى پەرنەنى باسادى. سول كەزدە كولىكتىڭ ءبارى كىلت توقتايدى دا, جاياۋ جۇرگىنشى الاڭداماي وتە بەرەدى. ال ءيزرايلدىڭ جاياۋ جۇرگىنشى جولدارى تەگىس باعدارشامدىق قۇرىلعىمەن جابدىقتالعان. ۇنەمى اشىق سارى ءتۇس جانىپ تۇراتىن قوندىرعىنى بايقاماۋى مۇمكىن ەمەس.
ال استانادا قالاي؟ جول بەلگىلەرى جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولىن قاۋىپسىز ەتۋگە جەتكىلىكتى مە؟ جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرى قانداي؟ «مەرسەدەس» كولىگىن جۇرگىزەتىن عالىمبەك اتتى جۇرگىزۋشىنىڭ ايتۋىنشا, بىزدەگى جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولاعىن بىلدىرەتىن بەلگىلەر كوپ جاعدايدا كورىنبەي تۇرادى. كەيبىرەۋلەرى تىم جوعارىدا ءىلۋلى تۇر. كولىك تەرەزەسىنەن كوككە ادەيى قاراماساڭ كورمەيسىڭ, ال ەندى ءبىرى اعاشتاردىڭ قالقاسىندا قالىپ جاتىر.
ال ءوزىن مۇرات قۇلانباەۆ دەپ تانىستىرعان جىگىت «ارتەم» ساۋدا ورتالىعىنىڭ تۇسىنداعى ش.ءۋاليحانوۆ كوشەسىمەن كۇندە جۇرەتىنىن, وسى تۇستا بوگەنباي داڭعىلىمەن سول جاققا – استراحان تراسساسىنا قاراي بۇرىلاتىن قيىلىستاعى باعدارشام «ءبىرتۇرلى» ەكەندىگىن جەتكىزدى.
– ءۋاليحانوۆ كوشەسىمەن كەلىپ, بوگەنباي داڭعىلىنا قاراي بۇرىلار تۇسقا كەلىپ توقتايسىڭ. باعدارشامنىڭ جاسىل ءتۇسى جانعان كەزدە قوزعالىپ, ءدال جولدىڭ ورتاسىنا كەلگەندە, قاراما-قارسى جاقتاعى ماشينالار ءجۇرىپ كەتەدى. جانتالاسىپ ءوتىپ كەتەيىن دەسەڭ, سول قاپتالدان توبىمەن جاياۋ جۇرگىنشىلەر شىعادى. ولارعا جول بەرمەي گور. ءدال الدىڭنان جول ينسپەكتورلارى كۇتىپ تۇرادى سەنى. ولار دا بىلەدى تورۋىلدايتىن جەردى. سوندىقتان وسى تۇسقا جاي ەمەس, قوسىمشا سەكتسيالى باعدارشام ورناتۋ كەرەك, – دەيدى كولىك جۇرگىزۋشىسى.
ءيا, كەز كەلگەن جول بەلگىلەرى انىق ءارى كورنەكتى جەرگە ورنالاسۋى ءتيىس. ەلدىڭ پىكىرىنە قوسارىمىز, استاناداعى جول بەلگىلەرى ۋاقىتىلى جاڭارتىلىپ وتىرسا دەيمىز. اسىرەسە, جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولاعى الىستان «مەنمۇندالاپ» تۇرۋى كەرەك. ايتپەسە, بىزدە ەسىلدىڭ سول جاعالاۋىنداعى جول بەلگىلەرى اسپەتتەلە بەرەدى دە, وڭ جاعالاۋداعىسى ۇمىت قالادى. مىسالى, ءوزىمىز كۇندە وتەتىن سەيفۋللين, اسان قايعى كوشەلەرىنىڭ بويىنداعى جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولاعى مۇلدە ءوشىپ قالعان. قالقايىپ تەك بەلگىلەرى تۇر. سوندىقتان جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرىن ءتيىستى مەكەمەلەر قاپەرگە الادى دەگەن ويدامىز.
قىمبات توقتامۇرات
