سۇراپىل سوعىس سوڭىنا جەتىپ, ايتەۋىر, جەڭدىك قوي. مايدان دالاسىندا قان كەشىپ, وت قۇشقان ساربازداردىڭ بەس جىل بويعى الاپات قىرعىننان امان قالعاندارى ەلگە ورالىپ بولدى. «قارا قاعاز» دا, حابار-وشار دا جوق بىرەن-سارانى عانا جەسىرى مەن جەتىمىن باتىسقا تەلمىرتكەنى بولماسا. ولار دا كەلەر, كەلىپ جاتىر عوي. الگى, قۇرىپ كەتكىر «قارا قاعاز» كەلگەندەر دە كەلىپ جاتىر كوكتەن تۇسكەندەي بولىپ. كەلەر… بۇل – تۇكپىردەگى شاعىن اۋىلدىقتاردىڭ كوكەيىندەگىسى.
جۇماباي دا سوعىستىڭ سوڭىن الا ءبىر اياعىن نەمىسكە تاستاپ جەتتى وسى اۋىلعا. ول سوعىسقا كەتكەندە ەكى جاسار كاميلا مەن كەلىنشەگىنىڭ ىشىندە قالعان, بۇگىندە بەس جاستاعى امانگۇل بۇرىمدارىن جەلبىرەتىپ الدىنان جۇگىرە شىعىپ ەدى. بالداعىن قولتىعىنا سۇيەي سالا, ەكەۋىن ەكى يىعىنا وپ-وڭاي كوتەرىپ العان. ماڭدايلارىنان كەزەك-كەزەك شوپىلدەتىپ, كوزىنەن قۋانىشتىڭ جاسى مولتىلدەپ تامىپ ەدى-اۋ. …سودان بەرى دە تۇپ-تۋرا ءبىر مۇشەل ارتتا قالىپتى. جۇرتتىڭ ساناسىنا سوعىس سالعان جارا بىرتىندەپ ايىعىپ, بەيبىت زامان اعىمى سىرعي بەردى. جۇمابايدىڭ دا وتباسىندا بىرقالىپتى تىرشىلىك. سول ەكى قىزىنان كەيىن قۇرساق كوتەرمەگەن ايەلى قارنىن دا, بالتىرىن دا ماي باسقان كەكسە قاتىنعا اينالىپ بارادى. كەيدە كىنانى وزىنەن دە كورەتىنى بار. قۇرعىر بەل قانقىزىل قىرعىندا نە كورمەدى؟.. وتقا دا, مۇزعا دا توسەلگەن جوق پا.
قىزدارىنىڭ ۇلكەنى كورشى اۋىلداعى سيديعان, سيديسا دا, پىسىق ءبىر جىگىتتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتكەنىنە ءبىر جارىم جىل. كۇيەۋ بالانى جەتىم دەمەدى, اكەلى ۇل اراگىدىك ەدى ول كەزدە, سوسىن عوي قىزىنىڭ بەتىنەن قاقپادى. باتاسىن بەردى, جىبەردى. ازىن-اۋلاق تۋعان-تۋىستىڭ باسىن قوسىپ, توي جاساعانى بار. قازىر تۇرمىستارى ءتاپ-ءتاۋىر, تاتۋ-ءتاتتى. سوعان ءتاۋبا دەيدى. جەتىم بولسا دا, جەتىلدى, ءوستى, ءوندى. جەلكىلدەپ نەمەرەسى ءوسىپ كەلەدى.
ەكىنشى قىزى – امانگۇل بىلتىر مەكتەپ قابىرعاسىن ابىرويمەن اياقتاپ, الماتىعا كەتكەن. «ەسەپشى بولامىن» دەي مە. وعان دا «اللا الدىڭنان جارىلقاسىن» دەپ شىعارىپ سالعان. اي ارالاتىپ كەلىپ تۇرادى. وقۋى ءتاۋىر, تالپىنىسى قۋانتادى. اكەنىڭ كوڭىلى كوتەرىلگەندە «مەنى امانىم باعادى» دەپ, ارقا-جارقا بولاتىنى بار. الايدا, سول كوڭىل كەيدە كۇرەڭ تارتادى. ون قىزىڭ بولسا دا, ءبىر ۇلعا تاتي ما؟ «ءىزىمدى جالعار تۇياق قالمادى-اۋ» دەپ قامىعادى. «ىنتىقبايدىڭ ۇلىنداي كەمتار بولسا دا, جەتپىسبەكتىڭ جەتپەگىرىندەي القاش بولسا دا, اندرەيدىڭ تۇڭعىشىنداي توڭىرەكتەگى التى اۋىلدى شۋلاتقان ادۋىندى, بۇزىق بولسا دا, ءتاڭىرى ءبىر جالعىزدى قيمادى-اۋ» دەپ ەڭسەسى جەرگە تيەدى.
****
بەرمەدى ەمەس, جۇمابايعا قۇداي ءبىر ۇلدى بەرگەن. ۋكراينا قالالارىنىڭ ءبىرىن ازات ەتۋدە بولعان قىپ-قىزىل قىرعىندا اياعىنان ايىرىلعاندا عوي, بۇنىڭ روتاسىنىڭ اسكەرى تۇگەل دەرلىك قىرىلىپ, فاشيستەردىڭ مىسى باسىم تۇسكەنى بار. جۇمابايدى نەمىستەر ولدىگە ساناپ, ايدالاعا تاستاپ كەتە بارعان. ءوزى دە ەس-ءتۇسسىز ەدى. ءبىر-ەكى نەمىس قاسىنا جاقىنداپ, ءوز تىلدەرىندە الدەنەلەردى ايتىپ, تەۋىپ-تەۋىپ ءوتتى دە, بىلق ەتپەگەن سوڭ كەتىپ قالدى.
…جۇماباي ەسىن اسكەري گوسپيتالدا جينادى. كوزىن اشىپ, جان-جاعىنا قاراپ, ۇستىندەگى اق جامىلعىنى سەرپە اشقاندا جۇرەك تۇسىنىڭ ءدۇرسىلى جيىلەپ كەتكەن. ونە بويى شىمىرلاپ, شولاق اياعىن سيپاي بەردى, سيپاي بەردى… سول ساتتە سىقىرلاي اشىلعان ەسىكتەن ەنگەن دارىگەر ورىس قىزعا وكپەلى جانارىمەن قادالا قارادى. «مەنى نەگە اكەلدىڭدەر؟ شولاق اتانعانشا, سوندا قالعانىم جاقسى ەدى عوي» دەگەن. ادەمىشە كەلگەن ورىس قىزى ونىسىن ەلەمەگەنسىپ, جۇباتىپ باقتى مۇنى, نازىك تە جۇمساق الاقانىمەن ارقاسىنان قاقتى. گوسپيتالدان شىققان سوڭ, ۇيىنە الىپ باردى جەتەلەپ. ەسىمى يرينا ەكەن. بىرەر جىل بۇرىن عانا مەديتسينا ۋچيليششەسىن ءتامامداپتى. رەسەيدىڭ شالعاي دەرەۆنيالارىنىڭ بىرىنەن سۇرانىپ كەلگەن سوعىسقا. جارالى سولداتتارعا العاشقى دارىگەرلىك كومەك كورسەتەدى.
جۇماباي يريناعا تەز ۇيرەنىستى. مايداندا ۇيرەنگەن از-ماز ورىسشاسىمەن اڭگىمەلەرى دە جاراستى, ايتىلماعان سىرلارى كەمدە كەم. التى ايعا جۋىق ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تۇردى. بالتىردان كەسىلگەن اياقتىڭ جاراسى ءبىتىپ, ەلگە قايتۋدى ويلاپ جۇرگەن, ساعىنادى عوي. يرينا دا تاپسىرمامەن باسقا گوسپيتالعا اۋىسپاق, ورىس تا بولسا ونى قيمايدى. باۋىر باسىپ قالىپتى. اجالدان الىپ قالعان سول عوي, ءناسىلى باسقا بولسا دا. ءبىر-بىرىمەن قوش ايتىساتىن ءتۇنى ەكەۋى دە تاڭدى كىرپىك ىلمەي قارسى الىپ ەدى.
****
كۇن ساسكەگە جاقىنداپ قالعان. اۋىلدىڭ بۇيىعى تىرشىلىگى ءسال-ءپال بۇلك ەتكەندەي مە؟.. باسى قوسىلا قالعاننىڭ الدىمەن ايتارى: «جۇماش شولاقتىڭ ۋكرايىندا قالعان ۇلى ىزدەپ كەلىپتى», «ويبۋي, قۇداي بەرەم دەسە ءبىر پاستە ەكەن-اۋ! قامشىۇستارىم جوق دەپ, قامىعۋشى ەدى», «ۋكراين دەي مە ءوزىن؟», «جوعا, ورىس كورىنەدى عوي, كوزدەرى – كوك, شاشتارى – سارى…» «ءاي, كىم بولسا دا, قۇلاعىنىڭ قالقيعانى, سورايعان بويى ءبىزدىڭ قايىناعاعا كەلەدى».
«جەل تۇرماسا, ءشوپتىڭ باسى قايدان قيمىلداسىن!» ەلدىڭ ايتىپ جۇرگەنى راس ەدى. كوپ سىردى قوزعاپ, كىرپىك ىلمەي قارسى العان تاڭدا… ءيا, سوندا بىتكەن سارى قىزدىڭ جاتىرىنا بۇل شاقالاق. سوڭعى تۇننەن كەيىن يرينامەن حابار-وشارسىز كەتسە دە, جۇمابايدىڭ ءىشى بىرنارسەنى سەزەتىن. «ۇل بولسا يگى ەدى, ءتۇبى ىزدەپ كەلەر اكەسىن قانىنا تارتىپ» دەپ باتىس جاققا ەلەڭ كوڭىلمەن قارايتىن-دى. كەيدە مۇنىسىنا ءوزى دە سەنبەي, قايداعى قيالعا بالاي سالاتىن.
ەندى ىزدەپ كەلدى. جۇمابايدىڭ قانى ەكەن. باسە, يرينا دا ءزاۋزاتى بولەك بولعانىمەن, سەرتىنە – بەرىك, سەزىمىنە – ادال ەدى-اۋ. «وسىدان بويىما بالا بىتسە, كۇيەۋگە تيمەيمىن, سەنى كۇتەم…» دەگەن. سوزىندە تۇرىپتى. جۇماشتىڭ جالعىز تۇقىمىنىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ, قايتىپتى ماڭگىلىك ساپارعا. «جانى ءجانناتتان بولسىن» دەيدى بەتىن سيپاپ. قايتا بۇل عوي سەرتىنەن تايعان, سەزىمىنەن اينىعان. ايتپەسە, وسى ۋاقىتقا دەيىن بارماي ما ۋكرايناعا, ىزدەمەي مە يرينا مەن ۇلىن. سەنىمسىزدىككە جەڭدىرىپتى ءبارىن…
شولاق شالىنىڭ توسىننان كەلگەن ۇلىن كەمپىر توسىرقاعان جوق. ءمان-جايدى ۇققان سوڭ-اق تورىنە وزدىرىپ, استىنا قوس قابات قۇراق كورپە توسەگەن. داستارقان باسىندا «كىندىگىمنەن شىقپاساڭ دا, ءوز ۇلىمداي كورەرمىن» دەپ انت ىشكەندەي ەدى. سوزىندە تۇردى, ولە-ولگەنشە «ساشكام, جالعىزىم, اينالايىنىم» دەپ كەتتى. جۇماباي دا «مەن سەنىڭ ۇلىڭمىن» دەپ كەلگەن جەتكىنشەكتى كەۋدەسىنەن يتەرگەن جوق. «قوس بۇرىمدىم – ءبىر توبە, ساشا – ءبىر توبە» دەدى. جەتىلدىردى, جەتكىزدى, قارا شاڭىراعىن اماناتتادى.
****
سول ساشا قازىر جۇماباي اۋلەتىنىڭ تىرەگىنە, اقساقالىنا اينالىپ وتىر. جاسى سەكسەنگە تايادى. ناعاشى جۇرتى ورىس دەمەسەڭ, جانى دا, ساناسى دا الدەقاشان قازاقىلانىپ كەتكەن. اكەسى تاڭداپ الىپ بەرگەن الىمگەرەيدىڭ قىزى فاريزامەن ءبىر جاستىقتا قارتايدى. ءتورت ۇل, ءۇش قىز ءسۇيىپ, ءوسىردى, تاربيەلەدى, وقىتتى. ەندى سولاردىڭ قىزىعىن كورۋدە.
جۇمابايدىڭ شالعاي اۋىلعا ۇزاتىلعان قارىنداسى بار ەدى. ساشا ناعاشىلاپ بارعان سول اپكەسىنىڭ ۇلكەن قىزىن قولىنا الىپ, ىرگەدەگى قالاداعى وقۋ ورنىنا ءتۇسىردى. بەس جىل بويى باعىپ-قاعىپ, قايتاردى ەلىنە جيەنىن. سول جيەنى عوي وسى اڭگىمەنى ريزا كەيىپپەن ايتىپ بەرگەن… «ساشا ناعاشىما قارىزدارمىن» دەيدى.
ەرقانات مىلتىقباي
