وتكەن اپتادا ادەتتە ءاتىر مەن وپا-دالاپ استاناسى اتالاتىن پاريج ءوزىن باسقا قىرىنان تانىتتى. پرەزيدەنت سايلاۋى مارەسىنە جەتىپ, باتىس ەۋروپانىڭ 70 ملن-عا جۋىق تۇرعىنىنىڭ الداعى 5 جىلعا ساياسي ۇستانىمى انىقتالدى. سونىمەن, بۇل سايلاۋدا سوتسياليستەردىڭ باعى جانىپ, ولاردىڭ سەركەسى فرانسۋا وللاندقا ەلدىڭ تاعدىرى تاپسىرىلدى.
فرانتسۋزدارعا جاراسادى…
باتىس ۇلگىسىندەگى بارلىق وزىق يدەيالاردىڭ قاينار كوزى, مادەنيەت وشاعى, تۇتاستاي ادەبيەت الەمى مەن بىرنەشە توڭكەرىستەردىڭ «اۆتورى» – فرانتسۋزداردىڭ بۇل تاڭداۋىن كۇتپەگەن ءجايت دەپ ايتۋعا استە بولماس. كەزىندە, تاسقا باسىپ جازدىرماسا دا, كەلىمسەكتەردى قۇرىقتاپ, ءتارتىپ ورناتاتىنىن ىممەن جەتكىزە بىلگەن ساركوزي, فرانتسۋزداردىڭ «ارابتار مەن مۇسىلماندارعا» بايلانىستى ۇرەيلەرىن ءدوپ باسىپ, سايلاۋدا تاپ وسى سوتسياليستەردى شاڭ قاپتىرىپ كەتكەن بولاتىن. ەندى سىرتتان – قارجىلىق داعدارىس, ىشتەن – الەۋمەتتىك تولقۋلار قىسپاققا العان كەزدە, سوتسياليستەر ونى ءدال سولاي ءوزىنىڭ ادىسىمەن جەڭدى. بىراق قازاقشالاپ «ويسىراتا» دەپ ايتۋعا كەلمەس. بەرىلگەن داۋىستار سانىنداعى نەبارى 3-4 پايىزدىق الشاقتىق, فرانتسۋزداردىڭ ءالى دە ساركوزيدىڭ قول استىندا بەلبەۋىن اشقارىنعا تارتا ءتۇسىپ, بىرازعا بارۋعا دايىن بولعاندىعىن كورسەتەدى.
باتىستىڭ ءنومىرى ەكىنشى ەكونوميكاسى فرانتسيادا سوتسياليستەردىڭ جەڭىسكە جەتۋى, سوڭعى كەزدە قاتىگەزدەنىپ, الدە ەسەپ-قيسابىن تۇگەندەپ قاعىلەزدەنىپ بارا جاتقان ەۋروپانىڭ ساياسي الپەتىندە وعاش كورىنىپ-اق تۇر. ەۋروپا كوشباسشىسى گەرمانيانىڭ كانتسلەرى انگەلا مەركەلدىڭ «كوپمادەنيەتتى قوعام قالىپتاستىرماق بولعان نيەتىمىزدىڭ كۇلى كوككە ۇشتى» دەگەن مالىمدەمەسى, «ەندى كەلىمسەك تۇرىك تۇگىلى, ءوز باۋىرىمىز نەمىسكە دە كومەكتى ەسەپپەن بەرەمىز» دەگەن سوزبەن بارا-بار ەدى. شىنىمەن, قاي ەلگە دە «توڭمويىن» كەلىمسەكتىڭ, جاردەماقىعا ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتى مەن بالا تۋدا الدىنا جان سالماعانى ۇناي قويماس. ال «مۇسىلماندارعا» قاراعاندا ءوز باۋىرىنداي كورىنەتىن انتيكالىق مادەنيەت وشاعى – گرەكتەردى سىرتقا تەپكەن ەۋروپانى, ەندىگارى ۇلتشىلدىقتىڭ سارا جولىنا ءتۇسىپ الدى ما دەپ قالعانبىز. ەندەشە, قالىپتاسىپ كەلە جاتقان وسىنداي ءبىرتۇتاس ساياسي بەينەنى وتكەن اپتادان بەرى سوتسياليستىك بولعان فرانتسيا بۇزدى دا جىبەردى. سوڭعى 2 جىلدا 500 مىڭعا جۋىق جۇمىسسىز پايدا بولىپ, 900-دەي زاۋىت پەن فابريكاسى جابىلعان ەلدىڭ ءبارىبىر ادامسۇيگىشتىك يدەيالاردى قولداۋى – تاڭ قالارلىق بولماعانمەن, كۇتپەگەن ءجايت.
ءبىر جاعىنان, فرانتسۋزدار ەشقاشان ساياسي قيسىنعا ساي كەلگەن حالىق ەمەس. كەلەسى ايدا – وتكەن ايداعى ۇكىمەتتى دار اعاشىنا اپارا سالاتىن 18 عاسىرلارداعى فرانتسيا – ساياسات ساحناسىندا ءالى دە سول قالپى. راس, سوڭعى كەزدەرى «بوستاندىق! تەڭدىك! باۋىرلاستىق!» دەگەن ۇلتتىق ۇراندارىنان اقىرعى ءسوزى ءتۇسىپ قالعانداي ەدى. زيدان ەندىگارى – كەلىمسەكتەرگە بايلانىستى ليبەرالدى ميگراتسيالىق ساياساتتىڭ جەمىسى ەمەس, بولعانى ىلەۋدە بولاتىن ءبىر كورىنىس قانا. توقەتەرى, فرانتسۋزدارعا بارلىعى جاراسادى.
ەگەر سايلاۋدا ۇتىلعىڭىز كەلسە…
بۇرىنعى ىشكى ىستەر ءمينيسترى ساركوزيدىڭ ىسكەرلىك قابىلەتىنە قىزىقپاسقا امال جوق. بىراق سوڭعى 2-3 جىلدا سايلاۋدان جەڭىلۋ ءۇشىن بارلىعىن جاسادى دەسەك, وعاش تۇجىرىم بولماس. ادەتتەگى جۇرت «تابىستىڭ كىلتىن تابۋ سىرىن» قاۋزاۋعا قۇمار بولسا, ءبىز وزىمىزشە «سايلاۋدان جەڭىلۋدىڭ ساركوزيشە ءادىسىن» جاساپ كورسەك. ايتپەسە 3-4-اق پايىز اراقاشىقتىق – ول ءۇشىن الىنبايتىن اسۋ ەمەس سياقتى ەدى عوي؟ ەندەشە بۇرىنعى پرەزيدەنتتىڭ سوڭعى ەكى جىلداعى قىلىقتارىن پرەسس-بەينەسى ارقىلى ساراپتاي كەىپ, كەلەسىدەي «جەڭىلۋ فورمۋلاسىنا» كەلىپ وتىرمىز.
1. جۇمىسسىزدىق جايلاپ, كەز-كەلگەن قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى – ستۋدەنتتەر تولقىپ جاتقان كەزدە, قايداعى-جايداعىنى ايتىپ, ەلدىڭ تاپقازىرلىك مۇقتاجىنا ەكى قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ماسەلەمەن اينالىسۋ كەرەك. ايتپەسە, ەرەۋىلگە شىققان مۇعالىمدەرگە, «ول كۇندەرىڭدى ءالى ساعىناتىن بولاسىڭدار» دەگەندەي – جاردەماقىلارى مەن جالاقىلارىن قىسقارتۋى – ەكىنشى مەرزىمگە قالام دەگەن ادامنىڭ ءىسى مە؟ بۇل ماسەلەلەردە ساركوزيدىڭ پوليتسايلىق بولمىسى قىلاڭ بەردى دەسەك بولادى: پرەزيدەنتتىك مەرزىمى كەزىندەگى «قانقۇيلى» الەۋمەتتىك باعدارلامالارى, فرانتسيادا شارل دە گوللدان بەرى ۇمىتىلۋعا قاراعان ەرەۋىلدى كۇشپەن باسۋ ءادىسىن پايدالانۋى, تۋلۋزاداعى مەكتەپتە بولعان قاندى وقيعادا كۇدىكتىنى ولتىرتە سالۋىنان – ىشكى ىستەر ءمينيسترى ساركوزي قايتا ويانعانداي.
2. ايەل. ءيا, ەگەر سايلاۋدا ۇتىلعىڭىز كەلسە… ايەلىڭىز بەن توسەگىڭىزدىڭ حيكاياتتارى ءۇي ىشىندە جاتپاسىن. ساركوزيدىڭ سوڭعى ما, ايتەۋىر ءۇشىنشى «ناقسۇيەرى» كارلا ءبرۋنيدىڭ سوزدەرى مەن ىستەرىنەن ءتىپتى گلامۋر وسەك-اياڭعا ۇيىرسەك فرانتسۋزداردىڭ وزدەرىن جەرىتىپ ءبىتتى. بولاشاق سايلاۋشىلاردى, اسىرەسە, جاسىرىن ەسەپشوتتار مەن كۇماندى قارجىلىق ترانزاكتسيالارىنىڭ جاريا بولۋى قامىقتىردى. داعدارىس اياسىندا ورىن العان مۇنداي كورىنىس ۇپاي اكەلمەگەنى انىق.
ساراپشىلار, ساركوزيدىڭ بۇلارعا قوسا – «اسىرە ەت تىرلىگى» كەدەرگى بولدى دەيدى. ءبىر ناۋقاندى باستاپ, ونى قورىتىپ ۇلگىرمەگەن قوعامعا ەكىنشى ناۋقان, ءۇشىنشى ۇسىنىستى ءۇستى-ۇستىنە تاستاي بەرۋ. مۇنداي ارەكەت, ءتىپتى, ساركوزي سياقتى تۇلعانىڭ دا حاريزماسىن شايىپ كەتەتىنگە ۇقسايدى.
«جەڭىمپازدىڭ اڭگىمەسى»
جاڭا پرەزيدەنت فرانسۋا وللاند, پارتيالاس ءارى ءوزى اتتاس, مارگارەت تەتچەر «قۋلىعىنا نايزا بويلامايتىن پرەزيدەنت» دەپ باعا بەرگەن مارقۇم فرانسۋا ميتتەراننىڭ ساياسي كوشىرمەسى بولايىن دەپ تۇرعان سياقتى. باعدارىنىڭ, كەز كەلگەن ءسوتسياليستىڭ باعدارىنان ايىرماشىلىعى جوق. سول باياعى – قارجى الپاۋىتتارىن جونگە سالۋ. نەسيە بەرۋدى جانە الۋدى شەكتەۋ. ودان قالدى – ساركوزيدىڭ كەزىندە ارزان جۇمىسشى كۇشى ءۇشىن ازياعا اۋىپ كەتكەن ءوندىرىس وشاقتارىن ەلگە قايتارۋ. زەر سالساق, جەڭىس ءۇشىن جاسالعان پوپۋليستىك مالىمدەمەلەر دە جوق ەمەس: حالىق, ونىڭ ۇستىنە فرانتسۋزدار سياقتى حالىق – قاشان دا بايلارعا قىرىن قارايدى.
ال ەندى سىرتقى ساياساتقا كەلسەك, ەۋروپادا اعىلشىندار سياقتى ۇنەمى «ءوز جولى بار» فرانتسيا وداق ىشىندە ءوز ىقپالىن ارتتىراتىن سىڭايلى.
وزدەرىن ەۋروپا كوشباسشىسى دەپ ەسەپتەيتىن گەرمانيا ءۇشىن قولايسىز ۇسىنىستاردىڭ العاشقى لەگى دە باستالدى. ايتالىق, تۇڭعيىققا كەتىپ بارا جاتقان گرەكتەردى ەكونوميكالىق تاعدىردىڭ تالكەگىنە قويا بەرۋ. مەركەل گرەكيانى سىنعا العانىمەن, ولاردىڭ ەۋروپالىق وداقتا اۋپىرىمدەپ وتىرۋىنا ساياسي جانە قارجىلاي كومەكتەسىپ, بۇل ماسەلەدە كوپ كۇش جۇمساپ ۇلگىرگەن ەدى. ال ەندى مەركەلدىڭ ىقپالىمەن بريۋسسەلدە بەكىتىلىپ كەتكەن «وداققا تەك قانا ىشكى دەفيتسيتى جالپىۇلتتىق ونىمنەن 0,5 پايىزدان اسپايتىن ەلدەر عانا مۇشە بولسىن» دەگەن مامىلەگە وللاندتىڭ شۇيلىگۋى كادىمگىدەي جايسىز ءتيدى.
ساراپشىلار وللاندتىڭ تۇسىندا فرانتسۋزدار وزدەرى ءۇشىن ءومىر سۇرە باستايدى دەپ وتىر. وتارلاۋشى فرانتسيا كەزىندەگى بولماسا, قازىرگى فرانتسيا ءۇشىن عالامدىق ساياساتتىڭ قىزىقتىرىپ تۇرعانى شامالى سياقتى. بۇل رەتتە قازاقستاننىڭ ءىرى ينۆەستورى رەتىندەگى ءرولى دە الاڭداتپاي قويمايدى. ەلىمىزدىڭ مۇناي, ماشينا جاساۋ, فارماتسەۆتيكا, قۇرىلىس ماتەريالداردى ءوندىرۋ سالاسىنداعى ءىرى ارىپتەستىڭ «كوڭىل-كۇيى» ءبىز ءۇشىن دە ماڭىزدى. ءبىر جاعىنان, ەندىگارى اۋعانستانعا اسكەري مۇلىكتەرىن قازاقستان ارقىلى تاسىمالداي باستايتىن فرانتسۋزدار ءۇشىن ەلىمىز, ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەس رەتىندە قىزىقتىراتىن ءتارىزدى. سوندىقتان, فرانتسيانىڭ جاڭا پرەزيدەنتىنىڭ «الەۋمەتكە باعىتتالعان ساياساتىنىڭ» سالدارى ءبىزدى جاناپ وتەر دەگەن بولجام دا جوق ەمەس.
ماقالا قاتتالىپ جاتقاندا, ەليسەي الاڭىنان نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ەندىگارى بۇرىنعى پرەزيدەنت نيكوليا ساركوزيدەن جەدەلحات كەلگەنى بەلگىلى بولدى. مازمۇنىنا قاراعاندا, فرانتسۋز-قازاق قاتىناستارى ءپاريجدىڭ ساياسي كوڭىل-كۇيىنەن تىس بولاتىنعا ۇقسايدى. ەكس-پرەزيدەنت ورتا ازيانىڭ كوشباسشىسى قازاقستانمەن جەمىستى قارىم-قاتىناستاردى ءوزىنىڭ باستى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتىپ وتكەن ەكەن.
ەرلان وسپان
