شاكىر ىبىراەۆ, تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى: جاقسى بولۋعا مىندەتتىمىز, جامان بولۋعا حاقىمىز جوق!
ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى جوعالتىپ, بودان بولعان جىلداردان باستاپ ءىس جۇزىندە ساياسي ارەنادا ابىلاي حان ۇرپاقتارىنا ورىن بولعان جوق. مۇنداي تىيىمنىڭ, شەكتەۋدىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن ۋاقىتى –اسىرەسە كەشەگى كەڭەستىك ءداۋىر.
ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا اتا جولىنان اداسقانى جوق
– ابىلايدىڭ 12 ايەلىنەن 40 قىز, 30 ۇل قالعان دەگەن دەرەك بار. سول اۋلەتتەن شىققان بۇگىنگى تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ءوزىڭىزسىز. جۋىردا «قازاق حاندارى جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى» دەگەن شەجىرە كىتاپ جارىق كورگەن. ورىس تىلىندە. سوندا دا ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز اتالادى. ال, ابىلايدان تىكەلەي تاراعانداردىڭ ىشىندە بەلگىلى ازاماتتار از ەمەس. جالپى, سىزدەر, ياعني وسى اۋلەتتەن شىققان تۇلعالار ءبىر-بىرلەرىڭىزبەن بايلانىسىپ تۇراسىزدار ما؟
– كەيبىر دەرەكتەردە ابىلايدىڭ وتىز ايەلى بولعان دەلىنىپ كەلدى. بىراق ول تولىق دالەلدەنبەگەن. تاريحي ناقتى دەرەگى دە جوق. ءبىزدىڭ بىلگەنىمىز بويىنشا, راسىندا ابىلايدىڭ 12 ايەلى بولعان. بۇگىندە سول 12 ايەلدەن تاراعان ۇرپاقتارى بار. بىراق ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاقستاندا ەمەس. بىرقاتارى قىتايداعى قازاق دياسپوراسىندا, ەندى ءبىرازى وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىر. وسىلاي جان-جاققا تاراپ كەتكەن. سوندا دا وسى اۋلەتتەن تاراعانداردىڭ ۇزىن-ىرعاسىن جيناي كەلگەندە ولار اسا كوپ ەمەس. جالپى, قازاقتا تورە رۋىنان شىققانداردىڭ سانى از. ءتىپتى, «مەن بارمىن, وسىندا ءجۇرمىن» دەپ ءباسپاسوز ارقىلى بوي كورسەتىپ جۇرگەندەردىڭ شاماسىنا قاراپ تا, ولاردىڭ كوپ ەمەستىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. ال ەندى وسى اۋلەتتەن تاراعاندار ءوزارا بايلانىسىپ تۇرا ما دەگەنگە كەلسەك, ەلىمىزدە كورنەكتى قىزمەت اتقارعان, بولماسا قازىرگى كەزدە ءوز سالاسىندا جەتىستىكتەرگە جەتىپ, تۇلعا رەتىندە تانىلىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى تاۋىپ, بايلانىس ورناتىپ وتىرۋى قيىنعا سوققان ەمەس. ءبىر انىق نارسە, ابىلايدىڭ الگى 12 ايەلىنىڭ ءبارى بىردەي قازاق ەمەس. اراسىندا ورىس تا, قالماق تا, قاراقالپاق تا بولعان.
–كەيدە ايەلىن باسقا ۇلتتان العان ازاماتتار وزگە ۇلتتىڭ سويىلىن سوعىپ كەتىپ جاتادى. ءتىپتى, ءبىر ۇرپاقتىڭ اناسىنىڭ ۇلتىنا ءسىڭىسىپ, ءوز اتاسىنا جات بولىپ كەتكەن جاعدايلارى دا تاريحتا از قايتالانباعان. ال, ءسىزدىڭ بىلگەنىڭىز بويىنشا, ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ قازاقىلىقتان الىستاپ, باسقا حالىققا ءسىڭىپ كەتكەندەرى بولۋى مۇمكىن بە؟
– شىنىن ايتقاندا, مۇنداي دەرەكتى كەزدەستىرمەدىم. ءيا, راس, ابىلايدىڭ ءبىراز ۇرپاعى قاراقالپاق ايەلىنەن تارايدى, ەندى ءبىرازى قالماقتان العان قىزدان تۋعان. تاعى باسقا انالارىمىزدان تاراعاندار بار. ونىڭ ءبارى ايتىلىپ جۇرگەن دەرەكتەر. دەمەك, ابىلايدىڭ ءارتۇرلى ۇلتتان ايەل العانى راس. بىراق ولاردىڭ بارلىعى دا قازاق بولعان جانە قازاق حالقىنىڭ نامىسىن قورعاپ, قازاق حالقىنىڭ تولىپ جاتقان ۇلتتىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتكەن ۇلكەن تۇلعالار بولىپ ەسەپتەلەدى. الىسقا ۇزاماي-اق, مىسالى, ابىلاي حاننىڭ قاسىمنان تارايتىن ۇرپاقتارىن الايىق. ولار قالماقتىڭ قىزى توپىش حانىمنان تۋعان. بىراق ءدال وسى اتادان تاراعان ۇرپاقتىڭ بارلىعى دا نەگىزىنەن العاندا قازاقستانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ وتكەن. قاسىمنان, اتاپ ايتقاندا, ەسەنگەلدى, سارجان, كەنەسارى, ناۋرىزباي, تاعى باسقا ۇلدار تۋعان. ولار قازاقتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ارپالىسىپ, حالقىنا بوداندىق قامىتىن كيگىزگىسى كەلگەن وتارشىلدارعا قارسى باس كوتەرىپ وتكەن. سول جولدا جانىن قيعان. دەمەك, ارعى اناسىنىڭ قالماق بولعانىنا قاراعان ەمەس, اكە جولىن قۋىپ, وزدەرىن تولىققاندى قازاقپىن دەپ ەسەپتەگەن. ال, ەندى ۋالىدەن تاراعان ۇرپاقتارى قاراقالپاقتان تۋعان. بۇلار دا, تاريحتان بىلەمىز, تولىققاندى قازاق جانە سانالى ومىرىندە قازاقتىڭ جوعىن جوقتاعان ۇلى تۇلعالار. اسىلىندا, بۇل اۋلەتتە ايەلى وزگە ۇلت وكىلى بولىپ, ونىڭ بالالارى شەشەسىنە قاراپ ساپ تۇزەپ, وزگە ۇلتتىڭ نامىسىن قورعاپ كەتكەن دەگەن دەرەك كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى دا قازاق دالاسىندا تۋىپ, قازىرگى قازاقتىڭ ىشىندە ءجۇر دەگەن ۇعىمدامىن. ال, ەندى ولاردىڭ ءبىرازى باسقا مەملەكەتتەردىڭ ازاماتى بولىپ, شەت ەلدەردەگى قازاق دياسپورالارىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتسا, ول تاعدىردىڭ جازۋىنان.
كەڭەستىك كەزەڭدە ساياسات ساحناسىنان ابىلاي ۇرپاقتارىنا ورىن بولعان جوق
– ابىلاي اۋلەتى تۋرالى ىزدەنگەن ادام حان ۇرپاقتارىنان كەيىنگى جىلداردا عىلىم قايراتكەرلەرى كوپ شىققانىن بايقاي الادى. ال بۇگىنگى ساياسات ساحناسىندا ابىلايدىڭ تۇقىمى سانالاتىن بىردە-ءبىر تۇلعا جوق. نەگە؟
– مۇنىڭ ناقتى سەبەبى بار. ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى جوعالتىپ, بودان بولعان جىلداردان باستاپ ءىس جۇزىندە ساياسي ارەنادا ابىلاي حان ۇرپاقتارىنا ورىن بولعان جوق. مۇنداي تىيىمنىڭ, شەكتەۋدىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن ۋاقىتى –اسىرەسە كەشەگى كەڭەستىك ءداۋىر. باي, شونجار دەگەننىڭ اراسىندا تورە, «ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى» دەگەن مالىمەت ەستىلە قالسا, ول ادامنىڭ ەل الدىنان دا, ءتىپتى ومىردەن دە ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتۋىنە اپارىپ سوقتىراتىن بىردەن-ءبىر ايعاق, ىلىك بولىپ تابىلاتىن. ياعني, مۇنداي ازاماتتاردى قۋدالاپ, كوزىن جويۋعا «ابىلايدىڭ ۇرپاعى» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەدى. سوندىقتان دا, كەڭەستىك كەزدە ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ ساياسات ساحناسىنا كوتەرىلۋىنە مۇمكىندىگى بولعان جوق. 1930 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ اراسىندا ساياساتپەن اينالىسقان حان ۇرپاقتارىنىڭ, تورە تۇقىمىنان تاراعانداردىڭ اياۋسىز جازالانعانىن دا جاقسى بىلەمىز. ال ودان بەرگى داۋىردە, ساياسات سالاسىنان گورى عىلىمدا ءبىرشاما جول اشىق بولدى. تورەنىڭ ۇرپاقتارىنا دا عىلىم سالاسىندا قىزمەت ەتۋگە شەكتەۋ قويىلعان جوق. دەمەك, ءوز بويىنداعى قابىلەتتى اشۋعا, ءوز ىنتاسىن قاناعاتتاندىرۋعا تابيعي تۇردە مۇمكىندىك بەرىلۋى ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرازىنىڭ عىلىمعا بەت بۇرۋىنا بىردەن ءبىر سەبەپ بولدى دەپ ويلايمىن.
بۇل سالادا, بىلسەڭىز, بىرقاتار جەتىستىكتەرگە جەتكەندەر بولدى. مىسالى, ءناتاي ءازىمحانۇلى كەنەسارين وزبەكستاندا عىلىمعا ۇلەس قوسىپ, ۇلكەن عىلىمي اتاقتارعا قول جەتكىزدى. سول سەكىلدى, ەرمۇحان بەكماحانوۆ عىلىمدا ءوز بيىگىنەن كورىنە ءبىلدى. بۇگىندە ونىڭ ۇرپاقتارى دا وسى جولدى جالعاستىرىپ جاتىر.
– ءناتاي كەنەساريننىڭ نەگىزى قازاقستاندا تۋىپ, اتاسىنىڭ اتىن الىپ جۇرگەنى ءۇشىن قىسىم كورگەنىن, قازاقستاننان سول سەبەپتى كەتكەنىن جاقسى بىلەمىز. سوندا وزبەكستان جاعىندا كەنەسارى «كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ» قاس دۇشپانى سانالماعان با؟
– ءيا, ءناتاي كەنەسارين كەزىندە وسى قازاقستاندا گيدروگەولوگيا سالاسىنىڭ مامانى رەتىندە قالىپتاسقان. ءسويتىپ, عىلىم سالاسىنىڭ شىڭىنا ۇمتىلىپ, اتى تانىلا تۇسكەندە ول كىسىنى قۋدالاۋ باستالىپ كەتەدى. ءوزىڭىز دە ايتىپ وتىرسىز, كەنەسارين دەگەن اتاتەگىن الىپ جۇرگەنى ءۇشىن. باسقا سەبەپ جوق. سودان وزبەكستانعا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ول جاقتا اعامىز وزبەكستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى اتاندى, ۇلكەن عىلىمي دارەجەلەرگە كوتەرىلدى. وسىندا ايتا كەتەتىن ءبىر قىزىق جاعداي, وزبەكستانعا بارعاننان كەيىن ونداعىلار ءناتاي كەنەسارينگە: «ءسىز وتە ۇلكەن عالىم, زيالى تۇلعاسىز. بىراق قۇجاتىڭىزداعى قازاق دەگەن ۇلتىڭىزدىڭ ورنىنا وزبەك بولىپ جازىلساڭىز دۇرىس بولار ەدى. ءسىزدىڭ اتاق-دارەجەڭىز جوعارى كوتەرىلەر ەدى. بۇكىل وزبەكستان عىلىمىنا قوسىپ وتىرعان ۇلەسىڭىز ءۇشىن, ءبىز ءبارىن بەرەر ەدىك» دەگەن ەكەن. بىراق ءناتاي اعامىز: «اينالايىن, باۋىرلارىم-اۋ! مەن اتاتەگىمدى وزگەرتەر بولسام, قازاقستاندا جۇرە بەرمەدىم بە؟ وسى تەگىمدى, ۇلتىمدى ساقتاۋ ءۇشىن عانا ەلىمنەن قاشىپ, وزبەكستانعا كەلىپ وتىرمىن عوي. اتاقتارىڭدى بەرمەسەڭدەر بەرمەڭدەر, مەن قازاق بولىپ قالامىن. مەن ءتىرى تۇرعاندا ەشكىم مەنىڭ كەنەسارين دەگەن اتاتەگىمدى تارتىپ الا المايدى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. بىراق ۇسىنىستارىنان باس تارتقانىنا قاراماستان, وزبەكستان جاعى عالىمعا ەشقانداي قىسىم كورسەتپەگەن سەكىلدى. ويتكەنى, ول عىلىم سالاسىنداعى بارلىق جوعارى دارەجەلەرگە قول جەتكىزە ءبىلدى. ءسويتىپ, 1975 جىلى 16 ءساۋىر كۇنى 67 جاسىنا قاراعان تۇستا تاشكەنت قالاسىندا دۇنيەدەن وزدى. سۇيەگى وزبەكستاننىڭ زيالى قاۋىمى جەرلەنگەن شاعاتاي زيراتىنا قويىلدى.
– عىلىم جولىنداعى مۇمكىندىكتى پايدالاندى دەپ وتىرسىز. راسىندا دا, عىلىمدا وتارلىق سانادان ازات, باتىرلىق مىنەز كورسەتكەن, ۇلت تاريحىنىڭ تىڭ تاقىرىبىن جازعان ءبىر تۇلعا بولعان. ول – كەنەسارى كوتەرىلىسى تۋرالى جازىپ, قۋدالاۋعا تۇسكەن ەرمۇحان بەكماحانوۆ. ودان بەرگىدە قايسارلىق تانىتىپ, كەڭەستىك يمپەرياعا قاسقايىپ قارسى شىققان عالىمدار بولعان جوق. ال ءناتاي كەنەسارين مەن وسى بەكماحانوۆتان باسقا عىلىم سالاسىندا قىسىم كورگەندەر بار ما؟
– ارينە, كەڭەستىك كەزەڭدە ابىلاي تۇقىمدارى قۋدالاۋدىڭ ءار ءتۇرىن باستان وتكەردى. كەشەگى وتكەن اشارشىلىق, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن, باسقا دا قىسىمدار ءار قازاقتى اينالىپ سوعىپ وتىردى. انا قارماقتان قۇتىلساڭ, مىنا قارماق, ودان قۇتىلساڭ, ۇلكەن ور, ودان امان وتسەڭ, تاعى بىردەڭە كۇتىپ تۇرعان زاماندا باس كوتەرىپ, ءوز ۇستانىمىڭدى تانىتۋ, ەرلىك كورسەتۋ وڭاي ەمەس ەدى. وتارلىق بيلىككە قايشى كەلەتىنىنە قاراماستان ءوز تۇعىرناماسىن كورسەتىپ, باتىرلىققا بارعاندار, ودان سوڭ امان قالعاندار نەكەن ساياق. وندايلاردىڭ كوبى ءىز-ءتۇسسىز كەتتى دەپ ويلايمىن.
ال, ەرمۇحان بەكماحانوۆ سياقتى ءوز سالاسىنا بەل شەشە كىرىسىپ, تاريحتى قوپارىپ, ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەندەر, راسىندا, از. بىلە بىلسەڭىز, ول كىسىنىڭ ءوزى تاريح سالاسىنداعى تۇڭعىش عىلىم دوكتورى. ماسكەۋدەن وقىپ, تەرەڭ ءبىلىم الىپ, كسرو-داعى باسقا ءىرى تاريحشىلارمەن تەرەزەسى تەڭ بولىپ, ءوز بيىگىنەن ەندى كورىنە بەرگەن كەزدە, ونىڭ ءارى قاراي قانات قاعۋىنا مۇمكىندىك بەرىلمەدى. جان-جاقتان انتالاپ, «مىناۋ كەڭەستىك يدەولوگياعا قارسى» دەپ وتىرىپ, عالىمدى تۇرمەگە تىعىپ, قۋدالاپ, اقىر اياعىندا ءبىر شەت شالعايداعى اۋىلدىڭ مەكتەپ مۇعالىمى بولىپ قالۋىنا يتەرمەلەدى. بىراق ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ ەڭ ۇتقان جەرى ءحىح عاسىرداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار تۋرالى ايتا وتىرىپ, كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان كوتەرىلىس تۋرالى جازىپ, ونىڭ قازاقتىڭ سوڭعى حانى ەكەنىن ءبىرىنشى مۇمكىندىكتە ايتىپ, جەتكىزگەنى دەر ەدىم.
تاۋەلسىزدىك تۇعىرىمىزدا كەنەسارىنىڭ ورنى ءالى تولىق ايقىندالعان جوق
– قازىر دە وتارلىق سانادان ارىلعىسى كەلگەن جۇرت نوقتاعا باسىن سالماي وتكەن كەنەسارى حان تاقىرىبىنا اينالىپ سوعىپ وتىراتىنى ايدان انىق. ونىڭ قارىنداسى بوپاي قاسىمقىزى تۋرالى دا ەرلىك جىرىن جازۋعا بولار ەدى. بىراق وسى تاريحي تۇلعا تۋرالى مالىمەت از. بىزدە جالپى تاريحي تۇلعالاردىڭ كوبىنىڭ بەينەسى ءالى كۇنگە كومەسكى تارتىپ وتىرعان جوق پا؟
– الماتىداعى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى كەنەسارىعا قاتىستى مۇراعاتتىق قۇجاتتاردىڭ ءبارىن جيناقتاپ, ۇلكەن كىتاپ ەتىپ شىعارعان. بىراق عالىمدارىمىز ءالى سونداعى قۇجاتتاردىڭ ءبارىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ, اشىپ, جەتكىزە الماي وتىر. سوندىقتان, ءبىزدىڭ تاريحتا كەشەۋىلدەۋ بار. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تۇعىرىنداعى كەنەسارىنىڭ ورنى ءالى ايقىندالعان جوق دەپ ويلايمىن. بۇعان, ارينە, ۋاقىت كەلەدى, تاريح ءوز باعاسىن بەرەدى دەپ سەنەمىن. مەن ءوزىم, مىسالى, ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا ورتالىعىندا باسشى بولىپ وتىرعان كەزىمدە كەنەسارى تۋرالى جۇزدەگەن حالىق جىرلارىن, داستاندارىن, اڭىز-اڭگىمەلەرىن كەزدەستىردىم. سولاردىڭ ءوزى ءالى جۇيەگە ءتۇسىپ, رەتكە كەلگەن جوق. ال ەندى حالىقتىڭ ءوزى ءسۇيىپ, قۇرمەتتەمەگەن, ىقىلاس بولمەگەن تۇلعا بولسا, ءبىر كەنەسارىعا وسىنشا جىر ارنالار ما ەدى؟! ەندى وسى مۇرالاردى زەرتتەپ, جۇيەگە كەلتىرەتىن مەزگىل جەتتى دەپ سانايمىن.
تاعى ءبىر قىزىق جاعداي, راسىندا, قازاق تاريحىندا زارينا, توميريستەردەن باستاپ جاۋجۇرەك قىزدار از بولماعان. ءحىح عاسىرداعى سونداي باتىر قىزداردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى – ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان بوپاي حانىم. بوپاي حانىم, ءوز اتا سالتى بويىنشا, الىستان اتالاس بولىپ كەلەتىن تورەلەردىڭ بىرىنە ۇزاتىلعان. بىراق, كەيىن اعاسى كەنەسارى وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسكە شىققاندا, بوپايدىڭ كۇيەۋى قوسىلا قويمايدى. قانشا ۇندەسە دە حان كەنەنىڭ سوڭىنا ەرمەيدى. سوندا بوپاي ۇلت مۇددەسىن, ەلىنىڭ ەركىندىگىن ءوزىنىڭ مۇددەسىنەن بيىك قويىپ, كۇيەۋىن تاستايدى دا, التى بالاسىن ەرتىپ, اعاسىنىڭ قولىنا قوسىلادى. ءسويتىپ, كەنەسارىمەن بىرگە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكە شىعادى. شىنىندا دا, وسى تۇلعالاردىڭ ءبارىن ءبىز زەرتتەۋىمىز كەرەك. ەلىنىڭ ازاتتىعىن ءبىرىنشى كەزەككە قويعان تاريحي تۇلعالاردىڭ بولمىسى بۇگىنگى جاستارعا ۇلگى بولعانى دۇرىس.
– جالپى, ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزدەن سوڭ مىناداي سۇراق تۋىپ وتىر. كەڭەستىك ءداۋىر قازاق تاريحى تۋرالى كوپ ايتقىزباعانىمەن, بىزگە تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرازىنىڭ بولمىسى كوركەم شىعارمالار ارقىلى جەتكەن. ال ابىلاي حان تۋرالى وقىتىلعاندا, ول قازاقتىڭ ورىس يمپەرياسىنىڭ قول استىنا كىرۋىنە باستاماشى بولعان تۇلعا رەتىندە كوبىرەك ناسيحاتتالدى. شىن مانىندە, پەكين مەن پەتەربۋرگپەن تەڭ قاتىناس ۇستاعان ابىلاي حان ورىس بيلەۋشىلەرىنە مىنەز كورسەتىپ وتىرعانى, ونىڭ ايتقانعا كونىپ, ايداۋعا جۇرمەگەنى, قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرگەن ءار جاعدايعا كەۋدەسىن كەرىپ قارسى تۇرعانى ءمالىم بولىپ وتىر. سول سەكىلدى, ورىس پاتشايىمى تاراپىنان ابىلايعا ارتىعىراق ايلىق تولەپ, ونى پەتەربۋرگكە شاقىرىپ, ماراپاتتاپ, ماداقتاپ وتىرۋ نيەتى بولعانى, ابىلايدىڭ كوپ جاعدايدا مۇنداي جىمىسقى نيەتى بار بيلىكتەن ماراپات الۋدان باس تارتقانى دا ناقتى دەرەكتەر ارقىلى جاريالانىپ ءجۇر. سول ابىلاي زامانىنداعى قازاق تاۋەلسىزدىگىنە كولەڭكەسىن ءتۇسىرۋى كادىك ماسەلەلەر ءالى وزەكتىلىگىن جويعان جوق. ال, ابىلاي مىنەزى بۇگىنگى ساياساتكەرلەرىمىزدە بار ما؟
– راسىندا دا, ابىلاي زامانىنداعى كوپتەگەن ماسەلەلەر قازىر دە بار. سوندىقتان, سول زامانداعى ساياسي ۇستانىمدار مەن بۇگىنگى زامانداعى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ساياسي ۇستانىمدارى اراسىنداعى ۇندەستىكتى, پاراللەل ۇقساستىقتى كورمەۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى, ءبىزدىڭ ەكى جاعىمىزداعى الىپ كورشىلەر, ولاردىڭ پيعىلدارى ءالى دە وزگەرگەن جوق. ابىلاي دا ءدال قازىرگىدەي قىتاي جاعىنا «سەنىكى دۇرىس» دەپ, ىنتىماقتاسىپ, مامىلەگە كەلە وتىرىپ, رەسەيمەن دە جاقسى قارىم-قاتىناس ۇستاعان. ال, ءبىر تاراپتان قىسىم كۇشەيىپ, جان-جاقتان شەگەلەپ, ۇستەمدىك ورناتۋ قاۋپى تونگەندە ەكىنشى جاقپەن دوستىقتى كۇشەيتىپ, ەكىنشى ەلگە ارقا سۇيەگەن.
– ماعجان اقىن جىرلاعانداي, «كوپ جاۋدىڭ ءبىرىن شاۋىپ, ءبىرىن ارباپ», ەلىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا ۇمتىلدى دەيسىز عوي؟
– سونداي ديپلوماتيالىق ءتاسىل ۇستانۋعا ءماجبۇر بولعان. ال رەسەي پاتشاسى: «ءبىز ءسىزدى ورتا ءجۇزدىڭ حانى دەپ تانيمىز. پەتەربۋرگكە كەلىڭىز. سىزگە حان مارتەبەسىن رەسمي تابىستاپ, شاپانىن جاۋىپ, ءراسىمىن جاسايىق» دەگەندە, «جوق, راحمەت, ماعان ءوزىمنىڭ حالقىمنىڭ بەرگەن اتاق-دارەجەسى بار, سول جەتەدى» دەپ باس تارتۋى ونىڭ دەربەستىگىن كورسەتكەنى ەدى. شىنىندا دا, وتارشىلدار تاراپىنان بەرىلىپ جاتقان اتاق-داڭق ءبىر جاعىنان ەلى سوڭىنا ەرگەن تۇلعانى مويىنداعانى سياقتانعانىمەن, ول ءوز ايتقانىنا كوندىرىپ, كىرىپتار ەتىپ الۋدىڭ العىشارتى ەدى. ال ءبىر ەلدىڭ حانى نەگە وزگە ەلدىڭ ماراپاتىنا مۇقتاج بولۋى كەرەك؟
حان اۋلەتىندەگىلەرگە تەك قانا رۋحاني مۇرا قالعان
– ابىلايدى جەتىم قالعانىندا تولە بي ۇيىنە اكەلىپ, باعىپ-قاعىپ, تاربيەلەگەن دەيدى. ال, بۇگىنگى بالالارىمىزدى تەلەديدار تاربيەلەپ وتىر. تەكتى اۋلەتتىڭ ۇرپاعى رەتىندە وسى تۋرالى نە دەيسىز؟
– بۇل ماسەلە, ارينە, ءبارىمىزدى دە الاڭداتادى.
ابىلايدىڭ ءومىر جولىنا قاراساق, راسىندا دا, سۇراپىل شايقاستاردان كەيىن اكە-شەشەدەن ايىرىلىپ, جەتىم قالدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ قابىلەتتى بالا ۇلكەن تاريحي تۇلعانىڭ, تولە ءبيدىڭ قامقورىنا الىندى. مۇنىڭ ءبارى, ارينە, تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپالىن تيگىزگەنى داۋسىز. شىن مانىندە, ابىلاي ءوزى دە حان تۇقىمىنان عوي. شىڭعىسحان اۋلەتىنەن تارايدى. بىراق ول حاندىق تاققا ديناستيالىق جولمەن كەلگەن جوق. ءوزى جوقشىلىق تا, جەتىمدىك تە, قيىندىق تا كورىپ ءجۇرىپ, ىسىلىپ بارىپ كەلدى. وندا دا جەكپە-جەكتە قالماقتىڭ باتىرى شىرىشتى ءولتىرىپ, سودان كەيىن ەلدىڭ اۋزىنا ىلىگىپ, كەلە-كەلە ءوزىنىڭ ءىسىن دە, كۇشىن دە, اقىلدىلىعىن دا, زەرەكتىگىن دە مويىنداتۋ ارقىلى تاققا وتىردى. ەجەلگى زاماننىڭ ءداستۇرى بويىنشا, حان ءارى ەلدى ۇيىتا بىلەتىن اقىلدى باسشى, ءارى باتىر, ءارى قولباسشى بولۋى كەرەك. ابىلاي – سول قاسيەتتىڭ ءبارى ءبىر بويىنان تابىلعان تۇلعا. ءبىر جاعىنان بۇعان تەكتىلىگى سەبەپ بولسا, ەكىنشى جاعىنان ونىڭ ءومىر جولى, جەتىمدىك كورىپ, قيىندىقتا ىسىلۋى, تولە بي سەكىلدى ۇلكەن تۇلعانىڭ تاربيەسىن كورگەنى ىقپال ەتكەن بولۋى كەرەك. سوندىقتان دا, قاي جاعىنان العاندا دا, بۇگىن ءبىز دە بالا تاربيەسىنە ۇلكەن تۇلعالاردى تارتۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. قازىرگىدەي بالالارىمىزدى تەلەديدارعا تەلمىرتىپ قويىپ, ونداعى تولىپ جاتقان روبوتتاردىڭ, «ورمەكشى ادام», تاعى باسقا قۇبىجىقتاردىڭ, جالپى ومىردە جوق كەيىپكەرلەردىڭ ىقپالىمەن تاربيەلەمەي, ناقتى تاريحي تۇلعالارىمىز ارقىلى تاربيەلەۋىمىز كەرەك.
– ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– زاماناۋي تەحنيكا مەن تەحنولوگياعا سۇيەنىپ, بالالاردىڭ تالعامىنا ساي ءتۇرلى مۋلتفيلمدەر, ەرتەگىلەر ءتۇسىرىپ, كومپيۋتەرلىك ويىندار, باسقا دا ويىن قۇرالدارىن شىعارۋ كەرەك. ءوز ۇلتتىق سالتىمىز بەن ءتول تاريحىمىزعا سۇيەنىپ, بالالاردىڭ ساناسىنا لايىق ۇلتتىق ونىمدەرىمىزدى كوبەيتۋىمىز قاجەت. سول سەكىلدى, سوڭعى كەزدە ءجيى ايتىلىپ جۇرگەندەي, تاريحي فيلمدەر, قازاق تاريحى نەگىزىندەگى كينوسەريالدار تۇسىرسەك, قۇبا-قۇپ. وعان سيۋجەت بولاتىنداي وقيعا جەتەرلىك. ال, قىزىقتى ەتىپ, ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ جەلىسىمەن سەريالدار تۇسىرەتىن بولساق, جاستار دا ءوزىمىزدىڭ حانداردى, ءوزىمىزدىڭ باتىرلاردىڭ ەرلىگىن كورىپ, رۋحتانا تۇسەدى.
– 1754 جىلى ابىلاي حاننىڭ 1700 قازاق اسكەرىمەن قول باستاپ 10 مىڭ قالماقپەن سوعىسقانى جانە جەڭىسكە جەتكەنى جونىندە دەرەك بار. سول سەكىلدى, 1757 جىلى 6 مىڭ قازاق بولىپ قىتايدىڭ 40 مىڭ اسكەرىمەن شايقاسقان ەكەن. وندا دا قىتاي جاعى السىرەپ, حان ابىلايدان ءبىتىم سۇراعان. وسىندا سان ەمەس, مەملەكەتشىل سانا, ءور رۋح جەڭىسكە جەتەلەگەندەي بولادى. سونداي قۇندىلىققا قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟
– تاريحي دەرەكتەن باستاسام, جاڭاعى قىتايدىڭ 40 مىڭ اسكەرى ابىلاي حاننىڭ 6 مىڭ ادامىن جەڭە الماعان سەبەبى, ابىلاي حان ءبىر ورىندا تۇرىپ الىپ سوعىسپاعان. ول جەرىمىزدىڭ كەڭدىگىن, تەرريتوريامىزدىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانعان. شەگىنىپ وتىرىپ, قىتاي اسكەرى شارشاعان ساتتە كۇشىنە ەنىپ, شابۋىلداپ وتىرعان. ال, قىتاي اسكەرى سوعىسۋعا دايىندالىپ, جيناقتالعان ۋاقىتتا كەڭ دالاعا بىتىراپ كەتىپ, ۇستاتپاعان. وسىنداي دالا تاكتيكاسىن قولدانعان. بىراق جوققا شىعارۋعا بولمايتىن تاعى ءبىر نارسە, ابىلاي قولىنىڭ ءوز ەلىن جاۋعا باستىرماۋ ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەندىگى. وتانعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك, مەملەكەتتىك رۋح. ءوز جانى مەن ءوز مۇددەسىنەن ەلىنىڭ ازاتتىعى تۇرعىسىنداعى مۇددەنى بيىك قويا بىلگەندىگى. بۇل دا تۇپتەپ كەلگەندە سول مەملەكەتتىك قۇرىلىمداعى مىقتى يدەولوگيانىڭ ارقاسى دەۋگە بولادى.
– …ابىلاي اۋلەتىنەن شىققان تۇلعا بولۋ, ابىلاي ۇرپاعى بولۋ سىزگە نە بەردى؟
– ابىلايدىڭ ۇرپاعى بولۋ ماعان ەڭ الدىمەن جاۋاپكەرشىلىك بەردى. راس, مەن كوبىنە ءوزىمدى «ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى ەدىم» دەپ ايتا بەرمەيمىن. اسىرەسە, جاسىراق كەزدە, بۇل ءسوزدى ايتۋعا لايىق ەمەسپىن دەپ ەسەپتەگەن سياقتىمىن. بىتىرگەن تۇگىم جوق, جەتكەن ەشقانداي جەتىستىگىم جوق, حان اۋلەتىنەنمىن دەپ قالاي ايتامىن؟ الدىمەن سوعان لايىق بولۋ كەرەك قوي. جالپى, اتا-باباڭنىڭ اتى سەنىڭ كورسەتكىشىڭ, ابىرويىڭنىڭ, ادامدىعىڭنىڭ ولشەمى بولا المايدى. اركىم ءوزىنىڭ قوعامداعى ورنىن ءوز بولمىسى مەن ەڭبەگىنە, قابىلەتىنە قاراي ايقىندايدى.
بۇگىنگى ۇرپاققا ابىلاي حاننان تەك قانا رۋحاني مۇرا قالدى. سونىڭ ىشىندە ابىلايدىڭ ءوز ەلىنە جاساعان قالتقىسىز قىزمەتى, ابىرويلى تىرلىگى, تەكتىلىك جانە رۋحى جەتتى. ەڭ باستىسى, ءار ۋاقىتتا ۇلتىڭنىڭ مۇددەسىن جەكە ءوزىڭنىڭ مۇددەڭنەن جوعارى قويۋ, ار-نامىسىڭدى بيىك ۇستاپ, ەلىڭە قىزمەت ەتۋ مىندەتى قالدى. ءبىز ءبارىمىز دە شاما-شارقىمىزشا وسى ۇدەدەن شىعۋعا ءتيىستىمىز دەپ ويلايمىن.
اڭگىمەلەسكەن ءنازيرا بايىربەك
