شۇعىلا ساپارعاليقىزى, قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى: قازاقتىڭ بيI – بويتۇمارىم
– ۇلتىمىزدىڭ ناعىز بي ونەرىنىڭ قۇدىرەتىن بارشا دۇنيە جۇزىنە تانىتتىڭىز. قازاق ءبيىن شەتەلدە قالاي قابىلدايدى؟
عازيزا, ەۇۋ ستۋدەنتى
– وتە جاقسى. قازاق ءبيىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىنە تامسانىپ, قۇرمەتتەيدى. بىراق قازاقتىڭ بي ونەرىنە وزگەلەر قىزىعا قاراعانىمەن, ءوزىمىز ءمان بەرە الماي جاتامىز. قازاق ءبيى ءۇشىن جانى كۇيىپ, شىر-پىر بولىپ جۇرگەندەر ساناۋلى-اق. سەنەسىز بە, قازاقستاندا قازاق ءبيىن بيلەيتىن, ونى ۇيرەتەتىن ماماندار تاپشى. ءبيشى كوپ. بىراق قازاقتىڭ شىنايى, وزىندىك ءبيىن بيلەيتىندەر از.
– ءسىزدىڭ ساحناعا الىپ شىققان «بورتەنىڭ ءبيى» مەن «پاتشا قۇس» بيىنە تاڭدانباي, تامسانباي قاراۋ مۇمكىن ەمەس. سونداي-اق, كەسەلەرمەن دە بيلەيتىن ەدىڭىز. مۇنداي ەرەكشە ءبيدى قانشا جاسىڭىزدا جانە كىمنەن ۇيرەندىڭىز؟
دينارا, پسيحولوگ
– مۇنىڭ ەش قيىندىعى جوق. بۇل – ءوز كاسىبىن سۇيگەن, دۇرىس جاتتىققان ادامنىڭ ءبارىنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس. بار قۇپياسى «1 پايىزى – تالانت, 99 پايىزى – ەڭبەك» دەگەن قاعيداعا سايادى. سوسىن پەكيندە بي فاكۋلتەتىندە ساباق بەرگەن مىقتى ۇستازدارىمنىڭ ەڭبەگى دەپ بىلەمىن.
– قاي ەلدىڭ ءبيىن بيلەگەندى ۇناتاسىز؟ قانشا ۇلتتىڭ بي قيمىلدارىن بىلەسىز؟
شىنار, مەدبيكە
– بيشىلەر دە ءوز ىشىندە سان سالاعا بولىنەدى. بىرەۋلەرى ۇستاز-ءبيشى, ەكىنشىلەرى رەجيسسەر-ءبيشى, ۇشىنشىلەرى ساحنالىق ورىنداۋشى-ءبيشى. ورىنداۋشى ءبيشىنىڭ باسقالاردان ەرەكشەلىگى – بي تالعاماۋىندا. ولاردى ءاۋ باستان امبەباپ بولۋعا تاربيەلەيدى ءارى ءبيدى تەز قابىلداپ الۋعا داعدىلاندىرادى. سوندىقتان ءار ۇلتتىڭ ءبيىن بيلەي بەرەمىز. ارينە, ۇيرەنۋگە قيىنعا سوعاتىن قيمىل-ارەكەتتەر بولادى. تىپتەن, جىلداپ مەڭگەرەتىن تاسىلدەر دە كەزدەسەدى. بىراق كاسىبي ءبيشى بولعاننان كەيىن ءبىز بارىنە دايىنبىز. بىراق, قاي ەلدىڭ ساحناسىندا ونەر كورسەتسەم دە, ەڭ الدىمەن قازاق ءبيىن بيلەيمىن. قازاقتىڭ ءبيى – بويتۇمارىم.
– كوپتەگەن بيشىلەر كاسىبىنىڭ دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن زيانى تۋرالى ايتىپ جاتادى. ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟
ماقسات, وقىرمان
– ءبىز سپورتشىلار سەكىلدىمىز. بي دە سپورت سياقتى دەنساۋلىققا وتە پايدالى. بىراق كاسىبي تۇردە اينالىساتىندارعا وزىندىك زيانىن دا تيگىزبەي قويمايدى. قول-اياقتىڭ سىڭىرلەرىن ارى-بەرى سوزىپ, جاتتىعىپ جۇرگەن جاستىق شاقتا ەشتەڭە بىلىنبەيدى. ال, ادامنىڭ جاسى ۇلعايعان سايىن بۇرىنعى جاستىق پارمەنى ازايىپ, بويىنان كۇش-قايراتى كەتىپ, جاتتىعۋدى دا باسەڭدەتە باستايدى. ءار بۋىن مەن سۇيەككە تۇسكەن سالماق سىر بەرەدى. جاتتىعۋ كەزىندە, ءتىپتى, كەيدە ساحنادا دا بيشىلەر جاراقات الىپ جاتادى.
– ءسىزدىڭ جاراقات العان كەزىڭىز بولدى ما؟
– ارينە, ونسىز بولا ما؟! تالاي رەت جاراقاتتانعانمىن. بىراق ايتارلىقتاي اۋىر ەمەس.
– قازىرگى قازاق ءبيىنىڭ دامۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
سامال, قالا تۇرعىنى
– ءبىزدىڭ بي ونەرىمىز دامىپ كەلە جاتىر. قازاق ءبيىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مول. قازاقتىڭ ءبيى دە ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز بەن تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزدەن تۋىنداعان. ومىردەن العان اسەرىڭىزدەن, كۇيىنىش-سۇيىنىشىڭىزدەن ءان نەمەسە ولەڭ-جىر تۋماي ما؟! بي دە سول سياقتى. بىراق بۇنداعى ىشكى سەزىمدەردى بەينەلەۋ قۇرالى – قيمىل-قوزعالىس. ارينە, ويدى تىلمەن ەمەس, قيمىلمەن جەتكىزۋ – قيىن نارسە. مىسالعا, وزبەك ءبيى دەگەندە, يىق قوزعالىستارىنان-اق ءبىز ولاردى بىردەن اجىراتامىز. سول سياقتى ءۇندى ءبيى بولسا, ونى دا بىردەن تانيمىز. مىنە, سونداي ۇلتتىق ناقىشتى بەينەلەيتىن, باسقا ۇلتتارعا ءوزىن تانىستىراتىن بي ەلەمەنتتەرى بىزدە دە بار. زامان اعىمىنا قاراي ءبىز ۇلتتىق بەينەنى ساقتاي وتىرىپ, قازاق ءبيىن ودان ءارى دامىتۋىمىز كەرەك. مىسالعا, مەن ءبىلىم العان وقۋ ورداسىندا بارلىق ۇلتتاردىڭ ءبيىن ۇيرەتتى. بۇندا ءبىر حالىقتىڭ ءبيىن ۇيرەتپەس بۇرىن سول ەلدىڭ تاريحى, سالت-ءداستۇرى, تابيعاتى, وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن فيلوسوفياسى وقىتىلادى. سول حالىقتىڭ بولمىسىن ۇققاننان كەيىن ونىڭ ءبيىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.
– ادەمىلىگىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟ بيشىلەر قاۋىمى دەنە پىشىمدەرىن قالىپتى, ادەمى ساقتاۋ ءۇشىن جاتتىعۋمەن قاتار, قاتاڭ ديەتا دا ۇستانىپ جاتادى. ءسىز قانداي ديەتا ءتۇرىن ۇسىناسىز؟
ءمولدىر, كوسمەتولوگ
– ءوز باسىم مۇلدە ديەتا ۇستامايمىن. ويتكەنى, ءوزىم ءدامدى تاماق جەگەندى جاقسى كورەتىن اداممىن. دەنە ءپىشىمىمدى ەشقاشان ۋايىمداعان ەمەسپىن. سەبەبى, ارتىق-كەمدى جاتتىعۋ ارقىلى-اق قالىپقا كەلتىرىپ الامىن. مەن بيلەيتىن بيلەردىڭ ءبارىنىڭ تەحنيكاسى وتە اۋىر. ولاردى ورىنداۋ ءۇشىن ماعان كادىمگىدەي كۇش كەرەك. ال بويىمدا كۇش بولۋ ءۇشىن جاقسى تاماقتانۋىم قاجەت قوي. «اس – ادامنىڭ ارقاۋى» دەمەي مە؟! بەتىمە كۇتىمدى ۋاقىتىمەن جاسايمىن. ايەل بولىپ جاراتىلعاننان كەيىن بۇل – مىندەتتى نارسە. ونىڭ ۇستىنە حالىق ەڭ الدىمەن سىرتقى كەسكىن-كەلبەتىمىزگە قارايدى. ءوزىن قۇرمەتتەگەن ادامدى ەل دە قادىرلەيدى. ءوز باسىم سۇلۋلىقتى ەرەكشە باعالايمىن.
– ءوزىڭىز ءبيشى بولۋدى بالا كەزىڭىزدەن ارماندادىڭىز با؟
ايارۋ, وقۋشى
– ارينە, بىراق ءبيشى بولۋىما ەشكىم ىقپال ەتكەن ەمەس. جالپى, وتباسىمىزدا مەنەن باسقا ونەر ادامى جوق. اللا مەنىڭ ءومىرىمدى بيمەن بايلانىستىردى. مەن مۇنى ماڭدايىما جازىلعان تاعدىر دەپ تۇسىنەمىن. باستاۋىش سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە بي ۇيىرمەسىنە بالا قابىلدانىپ جاتقاندىعىن كەزدەيسوق ەستىپ, ەلدەن قالماي مەن دە سول جەرگە باردىم. قاتەلەسپەسەم, توعىز جاستا بولاتىنمىن. ءبارى ويلاماعان جەردەن باستالىپ كەتتى. ول كەزدە ۇلكەن ءبيشى بولۋدى ەمەس, تەك سىنىپتاستارىمنىڭ اراسىنداعى ەڭ ۇزدىگى بولۋدى عانا ويلايتىنمىن. بارىنەن بيىك سەكىرۋدى, وزگەلەردىڭ قولىنان كەلمەگەن ءىس-قيمىلداردى جاساۋدى, جالپى, وتە جاقسى بيلەۋدى ماقسات ەتەتىنمىن. وسى تالپىنىسپەن وقىدىم. ەسەيە كەلە بالالىق قىزىعۋشىلىعىم كاسىبي, بىلىكتى ءبيشى بولۋ تۋرالى ارمانعا جالعاستى. بەيجiڭدەگi ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتiنە تۇسكەننەن كەيىن بيىك شىڭدى باعىندىرعان تانىمال ءبيشى بولسام دەدىم. بۇل – قىتايداعى جوعارى بiلiمدi بيشiلەر دايارلايتىن ەڭ بەدەلدى وقۋ ورداسى. سول جەردە بي ونەرىنىڭ قىر-سىرىن تەرەڭ مەڭگەرگەن بiلiكتi مامانداردان ءدارىس الدىم. نەگىزى, ارمان مەن دۇرىس قويىلعان ماقساتتىڭ ادامدى بيىكتەرگە جەتەلەيتىنى راس. ءبارى وسىلاي باستالدى. وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن قىتايداعى مەملەكەتتىك تەاتردا جۇمىس ىستەدىم. سوندا ءجۇرىپ تالاي مارتەبەلى حالىقارالىق بايقاۋلاردىڭ جەڭىمپازى بولدىم
– جەكە شىعارماشىلىق كەشىڭىزدى وتكىزبەگەلى ءبىراز جىلدار ءوتتى. حالىق ءسىزدى ساعىنىپ قالدى. كەشىڭىزدى قاشان وتكىزەسىز؟
ءماريا, زەينەتكەر
– كەش وتكىزۋدەن, ەلگە تاماشا كوڭىل-كۇي سىيلاۋدان قاشقان ەمەسپىن. قۇداي قالاسا, مامىر ايىندا استانا مەن الماتى قالالارىندا وتەدى.
– قىتاي ەلىندە تۋىپ, ءبىلىم الىپ, بوي جەتتىڭىز. ول جاقتا ناۋرىز مەرەكەسىن قالاي تويلاۋشى ەدى؟
داستان, وقىرمان
– ەشقانداي ەرەكشەلىك جوق. ول جاقتا ءار وتباسى ءوز ۇيىندە اتاپ وتەدى. ناۋرىزكوجە جاساپ, ءبىر-ءبىرىن قوناققا شاقىرادى. ال, بىزدە ناۋرىز تويىن تويلاۋعا جۇرت تايلى-تۇياعى قالماي مەرەكەلىك شەرۋگە شىعادى. جيىلعان جۇرت اقىن-جىرشىلاردىڭ, تانىمال انشىلەردىڭ ونەرىن تاماشالايدى. ءوز باسىم ءۇشىن ناۋرىز مەيرامىنىڭ ورنى ەرەكشە. كۇن جىلىنىپ, جەرگە كوك شىعىپ, تىرشىلىكتىڭ جانداناتىن كەزى قاتتى ۇنايدى.
ەركەجان ساتىمبەك