ارقا وڭىرىنە ەسىمى ءمالىم جۋرناليست سماعۇل ىبىراي اعامىز 1965-1970 جىلدارى اقتوعاي اۋداندىق «ارقا ەڭبەككەرى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىن اتقارعان. 1971 جىلى كوكتەمدە وسى باسىلىمنىڭ بىرنەشە نومىرىندە س.ىبىرايدىڭ (ول كەزدە ىبىراەۆ) «سول دومبىرا پاريجدە» اتتى اڭگىمە-ەستەلىگى جاريالانعان. قۇندى جادىگەردى الاشتىڭ اقتوعايىنىڭ 90 جىلدىعىندا س.ىبىرايدىڭ ۇلى – سۇلتان ىبىراي بىزگە تابىس ەتتى. اڭگىمە-ەستەلىك 83 جاستاعى جامبەك بالعاباەۆتىڭ سەمەي كەمەلەرىندە جۇمىس ىستەگەن كەزەڭىن, انشىلىكتى ونەر دەپ ۇعىپ, سەرىلىك قۇرىپ جۇرگەندە امىرە, مايرا سياقتى اتاقتى انشىلەرمەن قالاي دوس, جولداس بولعانىن باياندايدى. جامبەك اقساقال كەزىندە دومبىرا جاساۋدىڭ دا شەبەرى بولعان كىسى. ەستەلىك جاكەڭنىڭ ءوز قولىنان جاساعان ءبىر دومبىرانى امىرەنىڭ الىپ 1925 جىلى موسكۆا, پاريج ساحنالارىن تامساندىرا ءان سالعانى جانە سول دومبىرانىڭ پاريج مۋزەيىندە ەكسپونات بولىپ قالعانى جونىندە سىر شەرتەدى. «استانا اقشامى» گازەتى بۇگىنگى نومىرىنەن باستاپ اڭگىمە-ەستەلىكتەن ۇزىندىلەر جاريالايدى.
بالعاشى جامبەك
تۇراعىڭ الىس اۋداندا, قىزمەتىڭ گازەتتە بولسا, الەك-شالەگى مول ابىگەر جۇمىستىڭ جۋان ورتاسىنا ءتۇستىم دەي بەر. باسپاحانا دەگەن بايعۇس مەكەمە ەتەگىنەن تارتىپ, ەڭسەڭدى كوتەرتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى ءبىزدىڭ باسپاحانانىڭ حال-احۋالىن ءتىپتى سۇراماڭىز: ءارىپ جەتپەيدى, كاسسالار توزىپ قاۋساعان, رەال بىتكەندەر بەت-بەينەدەن مۇلدە ازىپ تۇر ەدى. شىركىن-اي دەسەڭشى, ءارىپ تەرەتىن ادامدارى تاعى تاپشى-اۋ سوندا. قىسقاسى, جۇرت جۇتاتقان جويقىن سوعىستىڭ ويراندى دابى الىستاعى اۋداننىڭ وسىناۋ ءبىر شاعىن باسپاحاناسىنان دا ءالى كۇنگە ويسىراي كورىنىپ تۇرعان شاق-تىن. قوس بەتتىك الاقانداي گازەتتى شىعارۋ ءۇشىن كۇن-ءتۇن قاتىپ, ونسىز دا از ادام ابدەن تيتىقتاپ جۇردىك.
– بولماس جىگىتتەر, كاسسا, رەالداردى جوندەتىپ الايىق. بالتاشى تابىڭدار, – دەدىم مەن ابدەن تۇرالاپ, قالجىراعان باسپاحانا ادامدارىنا ءبىر كۇنى.
عالىم كوپىرباەۆ سول كەزدە قىرىقتار شاماسىندا ارىق, قوي كوزدى, جىلتىر قارا جىگىت بۇكىل اۋدانداعى مامان دەگەن جالعىز پوليگرافيسىمىز ەدى. وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا قاراعاندا وبلىستىق باسپاحاناسىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى, كەيىن 1938 جىلدارى وسى اۋدانعا گازەت شىعارۋعا جىبەرىلگەندە ءۇيلى-باراندى بولعان سوڭ قايىن جۇرتىن ساعالاپ قالا بەرگەن.
– بالتاشى جامبەك دەگەن اقساقال بار. ءسىرا, سودان قولايلى ادام بۇل اۋداننان تابىلمايدى, – دەدى عالىم داعدارىپ قالعان بىزگە.
اۋداننىڭ ورتالىعى – اقتوعايدىڭ كولەمى ول جىلداردا مۇنان شاپاتى, قيسىق كوشەلى. ول ءوزى تاعى كىلەڭ شاتىرسىز, جاداعاي قوڭىر ۇيلەرگە تولى ەدى. رەداكتسيادان ونشا الىس ەمەس, سونداي قوڭىرقاي ۇيلەردىڭ بىرىنەن كۇندە شىعىپ, ەمەندەي قاتتى توقىراۋىن تالىنان ارشىعان اق تاياعىن جاي تاستاپ ەتجەڭدى جۋانتىق, دەمبەلشە سارى شال اقتوعايدىڭ يرەك كوشەلەرىن الدەنە شارۋامەن از شارلامايتىنىن كورەتىنمىن-ءدى. بىزدە ايال بولسىن با, شاقىرتۋ جىبەردىك. كەيبىرەۋلەرىندەي كەردەڭ جاۋابى جوق تىلەۋىن بەرگىر, جاكەڭ ەش كەرگىمەي, ەلپ ەتىپ كەلە قالدى. ىسكە بىردەن كىرىستى. اقساق-توقساق رەالدار, جىرتىق-تەسىك كاسسالار اپا-ساپا جامالىپ, مۇلىك قاتارىنا كىرىپ قالدى. جارلى جامالعانىنا ءماز. جاكەڭە سۇراعانىن ساۋدالاسپاي ۇسىنىپ, راحمەتىمىزدى جاۋدىرىپ قالا بەردىك.
سول ءبىر كۇننەن كەيىن جاكەڭ كەزدەسسە, سالەم پارىزىن بۇلجىتپاي وتەيتىن بولدىم. كوپ جىل ءوتتى. تارلان تاريح سۇراپىل سوعىستىڭ داق جاراسى جازعان ەلۋىنشى جىلداردىڭ كوپ بەرەكە-بايلىقتى اتتاپ, جەلىپ اكەتكەن الپىسىنشى جىلداردىڭ كالەندارىن اۋدارىپ تا تاستادى. شارۋاشىلىق پەن مادەنيەتتەن تۇرالاپ قالعان اقتوعايدىڭ تىرلىك-تىنىسى كەڭەيىپ سالا بەردى. وزگەسىن قايتەسىڭ, توزعان ءارىپ پەن شپاتسياسى قۇنتسىز ەتىكشىنىڭ تۇسىرگەن قيقىمىنداي شاشىلىپ جاتاتىن اۋداننىڭ باسپاحاناسى قويىن-قونىشىن جول قياتىن لينوتيپكە باسپا ماشينالارىنا تولتىرىپ ۇلگەردى.
توي-دۋمانعا تولى بولعان جەتپىسىنشى جىل كەلدى. جارتى عاسىر جاساعان قازىنالى قازاقستاننىڭ مۇشەلدى مەرەكەسى تۇردى الدى. قۋ باستى دا دومالاتقان قىزىل دۇرمەك ەمەس پە؟ توي تاماشاسى ءبىزدىڭ كىشكەنە گازەتكە دە قاۋىرت تىرلىك اكەلدى. رەسپۋبليكا تاريحى, ونىڭ ارداگەر ۇل-قىزدارى, شىركىن-اۋ, بىزگە, شاعىن گازەتكە دە جازىلمايتىن تاقىرىپ قالسايشى! سويتسەك, ءبىر ۇلكەن تاقىرىپ جازىلماي قالىپتى.
كىم ويلاعان, كىم بىلگەن؟ سول توي ءمازىرى تۇسىندا بالتاشى جامبەك اقساقالدىڭ رەداكتسياعا كەلگىشتەپ جۇرگەنىن سىرتتاي بايقاعانىم بار. كەيىن كەزەكتى ءبىر لەتۋچكادا سەكرەتار جىگىت جاكەڭنىڭ كوپ جايدى بىلەتىندىگىن سەمەيدە سارىارقانىڭ امىرە, مايرا, يسا سياقتى ساڭلاقتارىمەن دامدەس, ۇزەڭگىلەس جولداس بولعانىن ايتتى. تاماشانى قاراڭىز, 1925 جىلعى امىرەنىڭ پاريج ساحناسىندا تارتقان دومبىراسىن جاساۋشى شەبەر – ءوزىمىزدىڭ كادىمگى بالتاشى جامبەك اقساقال بولىپ شىقتى. بىزگە, شاعىن گازەتتىڭ جۋرناليستەرىنە رەسپۋبليكا تويى ءۇشىن مۇنان ارتىق تاقىرىپ ىزدەسە تاپتىرار ما؟ وي, نە كەرەك؟! سانىمىزدى سوقتىق. اسىرەسە, وسى اڭگىمەنى جاكەڭنەن ەستىپ, جازامىن دەپ اۋىزەكى اڭگىمەلەسە تۇرا, توي بىتكەنشە قالام تارتپاي قالعان رەداكتسيا قىزمەتكەرى بالا جىگىتتى جابىلا جازعىردىق. «بىراق ولمەس تاقىرىپ قوي, جازىپ بايقاسام با ەكەن» دەگەن وي ءتۇستى ماعان سول جەردە.
توي ارتىنان جاكەڭمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ورايى كوپكە دەيىن تۇسپەدى. كۇز كەلە بىزدەگى كۇيبەڭ تىرلىك ەكى يىقتى جانشارداي اۋىر ءارى ءوزى جاتقان ءبىر ناۋقان قىستىق وتىن, سۋ, مالىڭا ءشوپ جيناپ الۋ ۋىسقا وڭاي تۇسە قويمادى. جاكەڭنىڭ دە سول تۇستا قىبىر-قىبىر تىنىپ تاپپاي جۇرگەنىن كورەسىڭ, وتىن-سۋ, ءشوپ سۇراپ قىڭقىلداپ, مەكەمەلەرگە بارعىشتاپ كەتەدى. قىستىڭ قامىن ءوز تىرلىگىمەن جاسارلىق جەتكەن بالا وقۋدا دەپ ەستيمىز. ونىڭ ۇستىنە بيىلعى قىس بۇل وڭىردە تىم قاتتى كىردى, جاۋىنى مەن قارى قاتار سابالاپ, مال-جان بىتكەن دە مازاسىز ءتيىپ, بەي-جايىن شىعاردى.
ۇستەلگە قىرىن, شاعىن كابينەتتىڭ ەسىگى جاي اشىلىپ, الدەكىمنىڭ تاياق ۇشىن تابالدىرىققا تىق ەتكىزىپ تاستاپ جىبەرگەنى مانا ەدى, سىرتتىڭ ايازىن تورگە قاۋلاتا, ساقال-مۇرتى قىراۋعا سىرەسكەن قارت اۋىر دەنەسىن باياۋ سۇيرەتىپ, ەسىكتەن ارەڭ كىردى جاكەڭ! تىم ىزعارلى تۇرعان سىرتتاعى سارى ايازدىڭ اسەرى مە, جاكەڭ قاتتى دەمىگىپ, اۋىر قوزعالىپ ورىندىققا جايعاستى دا, كونەكوز قۇلاقشىنىن باسىنان العان سوڭ بارىپ ارەڭ ءتىل قاتتى:
– دەنى ساۋ الپىس پەن جەتپىس جىگىت جاسى ما دەپ ويلادىم. شالعايىمنان الىپ شالماق بولعان سول ەكەۋىنە شالدىرماي-اق ءوتىپ ەدىم, سەكسەن دەگەن شىركىنىڭ ءتۇپ ەتەكتەن تارتقالى اياق الىس تىم اۋىرلاپ بارادى.
جاكەڭ جاساۋراعان, قالىڭ قاباعىنىڭ استىنداعى جەل وتىنەن قىزارعان كوزدەرىن قۋلانا قىسىپ قويدى.
– بىراق سوعان قاراماي جامبەك تە ساپباس سەكسەنگە دە بوي بەرگەن جوق. قىبىرلاي بەرسەم دەيمىن دە تۇرامىن. مۇنىم قالاي بالالار, ءا؟ ول نە جايىن ماقۇلداتقىسى كەلگەندەي بىزگە قارايدى.
– توقسانعا كەلگەنشە توزباڭىز, جاكە!, – دەپ ءبىز جامىراي جاۋاپ بەرىپ جاتىرمىز.
ايتتى-ايتپادى مىقتى شال! كوپ جىل ەرتىس كەمەلەرىندە كوچەگار, قاراعاندى شاحتالارىندا, كەرەكۋ ماڭىنداعى كەندەردە كەنشى بولسا, بۇل كۇندە جاسى سەكسەننەن اسقان بۇل شالدىڭ دەمىكپەدەن قالىپتاسقان جاڭاعىداي جايباسار قالپىنا تاڭدانۋعا بولا ما؟ ءبىر تاماشاسى, سونىڭ بارىندە بالا كەزىنەن باۋىر باسقان بالتاسىن تاستاماعان.
كابينەتتە از وتىرىپ جايعاسقاننان كەيىن جاكەڭ شەشىلە اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى.
كەمە كوچەگارى
– ءبىزدىڭ اتامەكەنىمىز, دەپ باستادى اڭگىمەسىن جاكەڭ, – وسى اقتوعايدىڭ «قوڭىرات» سوۆحوزىنداعى قازىرگى سارىوزەك, شالباي دەپ اتالاتىن قىستاقتاردا بولۋشى ەدى. التىنشى اۋىل اتانعان ءبىر كەزدەگى سول ەلدە از اتا تابىن رۋى بالتاباي-شالباي بالاسى اتاندىق. اكەمىز ءسىڭىرى شىققان كەدەي ەدى. ءوزىم دە جاسىمدا جالشىلىقتا بولعانىم بار. 1904 جىلى قىس قاتتى بولىپ, جۇرتتى جۇتاتىپ كەتتى. اكەم ەش امالىن تاپپاي, جالعىز-جارىم قارادان ايىرىلعان سوڭ ءبىزدى الىپ, جارمەڭكەگە كەلدى. سوندا دەگەلەڭ ەلىنىڭ تاراقتى تىلەگەن دەگەن بىرەۋدەن سۋحار ساتىپ اكەلىپ ءجۇردى. اكەم ءبىر كۇنى مەنى ەرتىپ تىلەگەنگە كەلدى دە:
– تىلەگەن, وسى سەن سۋحاردى قايدان الاسىڭ؟ – دەدى.
– سەمەيدەن. ونى نەسىنە سۇرايسىڭ؟
– سەمەيىڭدە نان كوپ پە ەدى سونشا؟
– ە, كاسىپ ىستەسەڭ, نان دا تابىلادى.
– كولىگىڭ بولسا, ءبىزدى الا كەت.
ءبىز ءۇش بالا, اكەم مەن شەشەم – بەسەۋ ەدىك. تىلەگەن كەشىكپەي, سۋحاردان بوساعان كولىگىمەن ءبىزدى سەگىز سومعا سەمەيگە جەتكىزۋگە ۋادە ەتتى. جارمەڭكەدەن سەمەيگە 8 كۇندە جەتتىك.
