ومىرزاق وزعانباەۆ,
تاريح عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى, پروفەسسور
كوز ءسۇرىنىپ جىعىلاتىن كۇرەڭ بەل,
ساعىمدانعان سارى دالاما رەڭ بەر.
دۋلىعالى باتىرلارعا دۇعا قىپ,
ساعان قاراي كەلە جاتىر تالاي ەر
جىل مەزگىلىنىڭ ءبىر ادەمى تۇسى مامىر ايىندا تايتوبە ەلدى مەكەنىنە جولىم ءتۇستى. ماقساتىم – اۋىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ, بابالار جاتقان قاسيەتتى ورىندارعا زيارات ەتۋ. تايتوبە – «ەسىل, نۇرا – ەكى وزەن, ەگىز بالا سەكىلدى» دەپ اقىندار جىرعا قوسقان قوس وزەننىڭ نۇراسىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ورىن تەپكەن جەر. تالاي تارلاندار مەن جۇيرىكتەردى تۋعىزعان توپىراقتىڭ سان قيلى وقيعالاردى باسىنان كەشىرىپ, كۋا بولعانىن اۋىل ادامدارىنان ەستىدىم. تابيعاتى جانعا جايلى, نۋ ورمانى سىڭسىپ, بۇلاعى سىلدىرلاپ انگە سالعان بۇل ولكەدە جان-جانۋاردىڭ, تابيعي وسىمدىكتىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار. تابيعات بەرگەن بار بايلىققا مالشىنىپ تۇرعان قاسيەتتى جەردە ەلگە بەلگىلى ەڭسەلى تۇلعالاردىڭ ومىرگە كەلۋى زاڭدىلىق پا دەپ قالدىم.
ەڭبەكتەگەن بالاسىنان ەڭكەيگەن قارياسىنا دەيىن قۇت قونىپ, باق دارىعان بۇل جەر – ەل شەجىرەسىنىڭ ءبىر پاراعى, قاينار بۇلاعى. تاريحتىڭ ءبىر تۇما بۇلاعىنا اينالعان تايتوبەنىڭ توبەسىندە ءوز داۋىرىندە ەلگە كوسەم بولعان نياز بي بابانىڭ كەسەنەسى تۇر. كەزىندە قانداي بولعانىن قايدام, ۇرپاقتارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بۇگىنگى زامانعا ساي سالىنعان اپپاق كەسەنە الىستان مەنمۇندالاپ, كوز تارتادى. اشىق اسپان استىندا اق كۇمىستەي جالتىراپ, اينالاسىنا وزگەشە رەڭ بەرىپ تۇر. ەسكى تاريحتىڭ كوزىندەي بولعان ەسكەرتكىش جۇرگىنشى جولاۋشىعا, مال قايىرعان اعايىندارعا جول سىلتەپ تۇرعان تەمىرقازىق ىسپەتتەس.
اقشىلداۋ بولىپ كەلگەن توپىراعىنىڭ ەرەكشەلىگى ەرتەرەكتە حالىق كوپ قولدانعان اك دەپ اتالاتىن قۇرىلىس ماتەريالىنا ۇقسايدى. ءبىر-بىرىنە ۇقساي تۇسكەنىمەن, بارا-كەلە ءبولىنىپ, تابيعي جاعىنان اجىراپ كەتەتىن تاۋ, جەر جىنىستارىنىڭ ارقيلى مىنەزدەس بولاتىنى تاعى بار.
ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردىڭ ءبىر نۇسقاسىندا قالانىڭ اقمولا اتاۋىنا سەبەپ بولعان وسى نياز اتانىڭ زيراتى دەسەدى. توبە باسىنداعى جالعىز كۇمبەز بەينە ءبىر تىنىشتىقتىڭ كۇزەتشىسىندەي. وسىعان قاراپ «جاۋلاستىرماق – جاۋشىدان, ەلدەستىرمەك – ەلشىدەن», «ەلشىسىنە قاراپ ەلىن تانى» دەگەن قاعيدا ابىلاي حان زامانىنداعى نياز بي سەكىلدى بابالارىمىزدىڭ تاپقىر دا ۇتىمدى شەشىمدەرىنە قاراتا ايتىلعان بولۋ كەرەك-اۋ دەپ وي تۇيەسىڭ. تاريحتىڭ اقجال تولقىندارىمەن جارماسىپ جاعاعا شىعىپ, ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن ءبىر دەرەكتى اڭگىمەنىڭ مىناداي وزەكتى تۇسى بار: «ابىلاي حاننىڭ كەنجەتاي, نياز دەگەن ەكى ءبيى بولىپتى. دەرەكتى دايەكتەر نيازدى حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان دەسەدى. اۋزى دۋالى بۇل بيلەردىڭ ايتقانى قاتە كەتپەي, ءوز نىساناسىنا ءدوپ ءتيىپ جاتادى ەكەن. قاشاندا جاقسىنىڭ سوڭىنان ءسوز ەرگەن, باسقا بيلەر بۇل ەكەۋىن كۇندەپ: «كەنجەتاي مەن نياز حاندى قالجاقتايدى, ال ولاردى حان جاقتايدى» دەگەن ماتەلدى حالىق اراسىنا تاراتىپ جىبەرىپتى. بۇل اڭگىمە ابىلاي حاننىڭ قۇلاعىنا جەتىپ, ەل باسقارعان باسشىنى تەرەڭ ويعا باتىرسا كەرەك. قارشا بوراعان بوس اڭگىمەنىڭ ءبىر ۇشىن تۇيىندەمەك بولىپ, كۇندەستىكتىڭ كولەڭكەسىندە جۇرگەن ون ءبيىن شاقىرىپ العان حان:
«جەردىڭ قۇتى, ەلدىڭ قۇتى, اۋىلدىڭ قۇتى, ايماقتىڭ قۇتى نە؟» دەپ سۇراپتى. اجارى جەردىڭ بەتىندە بولعانىمەن, سىرى تۇڭعيىقتىڭ تەرەڭىندە جاتقان جۇمباق ءپىشىندى ساليقالى اڭگىمەنىڭ شەشۋىن تابا الماعان ون بي ابدىراپ قالىپتى.
حاننىڭ قالاۋى بويىنشا شاقىرىلعان كەنجەتاي مەن نياز دا جەتكەن ەكەن. حان الدىنا شارتا جۇگىنگەن ەكى بيگە ابىلاي: «بەلدەرىڭدى شەشپەس بۇرىن مىنا جۇمباقتى شەشىڭدەر» دەپ, الگى سۇراعىن قايتالاپتى. سوندا كەنجەتاي بي: «نىكە, قازاقتا ۇلكەندەر السا ءسوز باسىن, كىشى تۇرار باس ءيىپ» دەگەن بار. جاسىڭىز ۇلكەن ادامسىز, الدىمەن ءسىز سويلەڭىز, سىزدەن ءسوز قالسا, مەن ايتايىن» دەپ ادەپ كورسەتىپتى.
سوندا نياز بي العا ءبىر ادىم باسىپ: «و, حان يەم, مەنىڭشە, جەردىڭ قۇتى – جاڭبىر, ەلدىڭ قۇتى – ازامات, اۋىلدىڭ قۇتى – جاقسى ايەل, ايماقتىڭ قۇتى – ءادىل باسشى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. قابىرى قارا جەر بولسا دا, قادىرى جوعالماعان قاسيەتىڭنەن اينالايىن, قايران بابام, اۋزىنان ءسوز قالماعان ون ءبيدىڭ شەشە الماعان اڭگىمەسىنىڭ ءتۇيىنىن ءبىر ءوزى شەشىپ, ەل اۋزىندا قالعان ەكەن. ءسوزدىڭ توركىنىن تۇگەندەپ, اقىلىن ازايتپاعان دانالاردىڭ اۋزىنان كەسەك التىنداي بولىپ قۇيىلعان ءسوز مايەگى ءوز بەدەرىن جوعالتپاي, قانشا ۋاقىت وتسە دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن سالماعىن ۇستاپ تۇر.
تاريحتىڭ تەرەڭىنە تامىر تارتقان ەسكى اڭگىمەلەردىڭ ارقاۋى قازاق دالاسىندا ەل ءۇشىن, جەر ءۇشىن اتتىڭ جالىندا عۇمىر كەشكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرەن ەرلىكتەرىن ءجيى ايتادى. جاۋعا شاپقان باتىردىڭ, ونى جىرلاعان اقىننىڭ, ەل باسقارعان حاننىڭ, سوزگە يەلىك ەتكەن ءبيدىڭ كىم بولىپ كەلىپ, كىم بولىپ كەتكەنى ءبىر تاريحقا عانا ايان. وتكەن تاريحتىڭ مىڭ بەلەسىنەن مىڭ ءتۇرلى اڭگىمە شەرتكەن ۋاقىت ءتىلى تايتوبەنىڭ بيىگىندە قالعان ءبىر سىردىڭ شەتىن شىعارعانداي. ءتورت عاسىردىڭ ءتورت بيىگىنەن ءوتىپ, بۇگىنگە جەتىپ, وتكەن ءداۋىردىڭ قۇلاققا جاعىمدى جىر تەكتەس ءاپساناسىن تىڭداتقان تايتوبەنىڭ قويناۋى تاريحتىڭ قۇپيا كومبەسىنىڭ بەتىن اشا باستاعان سىڭايلى. شوقى باسىنا سالىنعان ايشىقتى كەسەنە كونەنىڭ كوزىن جاڭاعا جاقىنداتقان التىن كوپىر ءتارىزدى.
ابىلاي حاننىڭ تۇسىندا اتاعى داۋىرلەپ, ەستى اڭگىمەلەرى ەلدىڭ ەسىندە قالعان كورەگەن ءبيدىڭ ۇرپاقتارى اتا داڭقىن اسپەتتەپ, ايدالاعا وسى ءبىر قۇندى جادىگەردى تۇرعىزعان. كەسەنەنىڭ كىرەبەرىس ماڭدايشاسىندا نياز ءبيدىڭ ەسىمى, ءومىر سۇرگەن جىلدارى جازىلعان. ءۇيدىڭ ىشىنە كىرگەندە ءبىر قابىرعاسىنا تۇتاستاي نياز ءبيدىڭ ءومىرى, اق كەسەنەسى تۋرالى جازىلعان دەرەكتەردى اڭعاراسىز: «بيسميلاھير راحمانير راحيم». نياز تىلەۋۇلى (1733-1784) – قىپشاق, ۇزىننىڭ التىس تارماعىنان. ابىلاي حاننىڭ باس بيلەرىنىڭ ءبىرى, كەمەڭگەرلىگى مەن كورەگەندىگى ءۇشىن ابىلاي حان نياز ءبيدى «حان» دەپ اتاعان. اكەسى تىلەۋلى (1695-1760) – قازاق حالقىنىڭ باتىرى. ول 1738 جىلى ورتا ءجۇز رۋلارى رەسەيمەن بىرىككەندە قالىڭ قىپشاقتىڭ اتىنان انتقا قول قويعان.
نياز ءبيدىڭ شەشەسى – جاپالاق تاما ەسەت باتىردىڭ قارىنداسى. ون جاسىنان باستاپ بيلىك ايتقان نياز ءبيدىڭ ءومىرى قاراوتكەل, كوكشەتاۋ وڭىرىندە وتكەن. نياز ءبيدىڭ ۇرپاعى – ابدىعاپپار جانبوسىنۇلى 1916-1917 جىلدارداعى بۇكىل قازاق قاتىسقان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ تورعايدان شىققان كوسەمى.
اقمولا اتاۋى ءدال وسى جەردەگى نياز ءبيدىڭ باسىندا ورناتىلعان اق مولادان شىققان. رەسەي پاتشاسىنىڭ جارلىعىمەن 1868 جىلى بەكىتىلگەن اقمولانىڭ ءتولتاڭباسىندا نياز ءبيدىڭ اق كەسەنەسى اق كۇمىستەن, ونىڭ ۇستىنە ورناتىلعان اي تازا التىننان قوندىرىلعان. وسى ەسكەرتكىش تاقتاداعى دەرەكتەر اكادەميك ماناش قوزىباەۆتىڭ تاريحي ەڭبەكتەرى مەن قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 7-تومىندا جازىلعان.
نياز ءبيدىڭ بۇل اق كەسەنەسىن اقمولدا قامزاۇلى باستاعان نياز ءبيدىڭ ۇرپاقتارى 2009 جىلى 22 تامىزدا ورناتىپ, بابالارىنىڭ ارۋاعىنا قۇران وقىتىپ, اس بەردى. اق كەسەنەنىڭ جوباسىن جاساعان قابدەن ابدىعاپار. نياز بي تۋرالى دەرەكتەردى جيناپ, زەرتتەگەن ماقسۇتبەك سۇلەيمەن.
ەر ەسىمى ەل تاريحىندا, قالىڭ جۇرتىنىڭ كوكىرەگىندە قالۋى ءۇشىن ۇرپاقتارى جاساعان ساۋاپتى جۇمىستارعا اللا بەرەكەسىن بەرىپ, سوڭىن قايىرلى قىلعاي دەپ تىلەدىم. كەسەنە ىشىندەگى بىردەن كوزگە تۇسەتىن تاعى ءبىر دۇنيە, قابىر باسىنا ورناتىلعان تاقتايشا. ول جەردە اقىن ءجۇرسىن ەرماننىڭ مىناداي ولەڭ جولدارى جازىلىپتى:
ەي, ۇرپاق!
بابالاردىڭ داڭقىن اسىر,
حان نياز ەر ەدى عوي حالقىنا اسىل.
تايعا تاڭبا باسقانداي ءىزىڭ جاتىر,
قازاقتىڭ تاريحىندا جارتى عاسىر.
تەگىننەن تاراعان جوق كوپكە اتاعىڭ,
پەرزەنتى قىزىر بەرگەن اق باتانىڭ.
التىن قۇرساق جاپالاق انامىز بەن
تۇياعى تىلەۋلىدەي تەكتى اتانىڭ.
جاراتىلىسىنان سوزگە جۇيرىك, شەشەندىگىمەن تالايلاردى تامساندىرىپ, تاڭعالدىرعان تىلەۋلى باتىردىڭ ۇلى نياز جەتى-سەگىز جاسقا جەتكەن سوڭ-اق, شارشى توپتا ءسوز سويلەپ, ءدۇيىم جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان ەرەكشە بالا بولىپتى. دانا تۋعان پەرزەنتىنىڭ تالانتىنا ءتانتى بولعان اكەسى ونى قاسىنان تاستاماي, كوپتىڭ باسى قوسىلعان توي, جيىنداردان قالدىرماپتى.
تالابىمەن تاس جارعان ون جاسار ۇلان اۋلەت اراسىنداعى داۋشارلاردى شەشۋگە قاتىسىپ, ۇلكەندەردىڭ رۇقساتىمەن تورەلىك تە ايتىپ ۇلگەرىپتى. داۋدىڭ ءتۇبى قايىرعا, ءسوزدىڭ ءتۇبى بىتىمگە كەلگەنىن پايىمداعان الەۋمەت ەندىگى جەردە نيازدى بالا ەمەس, اعا ساناعان ەكەن. ايتقان ءسوز اقىلعا, بەرگەن ءۋاجى سابىرعا اينالعان ءبيدى توردە وتىرعان حان دا, ەسىكتە جۇرگەن قارا دا سىيلاپ, توبەسىنە كوتەرەدى. ءسوز ىمىراسى ىقپالدى بولىپ, ىنتىماققا شاقىرعان اۋزى دۋالى نياز اعايىن مەن دوستىڭ اراسىن بىرىكتىرىپ, ەل مەن ەلدىڭ اراسىن كىرىكتىرىپ, قارا قىلدى قاق جارعان بي اتانىپتى. سوڭىنا سارى التىنداي سالماقتى ءسوز بايلىعى قالعان ءبيدىڭ باسىنا كۇمبەزدى كەسەنە ورناتىلىپ, كوڭىلدەن وشە باستاعان تاريحي تۇلعانىڭ دۇنيەگە قايتا كەلۋى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ مادەني مۇرالارىنىڭ قازىناسىنا قۇيىلعان بايلىق ىسپەتتەس.
قازاق دانالىعىندا توپ باستاعان كوسەم مەن ءسوز باستاعان شەشەننىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىنىڭ بيىك بولعانىن بىزگە جەتكەن تاريح پاراقتارى ايعاقتايدى. ەلدىڭ مۇراتتى يگىلىكتەرىنىڭ باسىندا ءسوز بيلىگىن ۇستاعان دارىندار مەن دانالاردىڭ اقىل-كەڭەسىمەن مىڭ جىلعى جاۋدىڭ بەتى قايتىپ, ءجۇز جىلعى داۋدىڭ ءتۇيىنى شەشىلگەن ەكەن. التىن تاقتا وتىرعان حاننىڭ دا ۇلكەن باسىمەن بيلەرگە كەلىپ جۇگىنەتىنى ءسوز قۇدىرەتىن مويىنداعانى بولسا كەرەك.
«باتىر دەگەن ءبىر باراق يت, ەكى قاتىننىڭ ءبىرى تاباتىن, بي دەگەن ءبىر اق سارى ات, ءبۇتىن ەلدەن بىرەۋى عانا تاباتىن» دەگەن قازاقتىڭ قايراتتى ءسوزى كوپ نارسەنىڭ پارقىن اڭعارتقانداي. («دالا ۋالاياتى» گازەتى, 1988 جىل). بيلەر بەدەلىنىڭ بيىكتىگى – ءدۇيىم جۇرتتى سوزىمەن توقتاتا ءبىلۋى. سوزگە توقتاعان حالىقتىڭ دۇشپانىنان مەرتىكپەسى انىق.
سوزدەن بيلىك قۇراعان, سوزدەن اقىل سۇراعان, سوزدەن تىلەپ ءبىر قايىر, سوزگە توقتاپ, مىڭ ادام, ءسوز سۇيەكتەن وتكەندە, ءسوز-شاراپات جەتكەندە, ءسوز-مۇرات بوپ بيىكتەر, ءسوز توقتام بوپ جەتكەندە,-دەگەندەي, بيلەردىڭ باستى قارۋى – ءسوز, ەلدىڭ بەيبىتشىلىگىن قورعاعان ماڭگى ولمەس قۇندىلىق ەكەن. شەشەندىك, اقىندىق, زاڭگەرلىك, باتىرلىق, ساياساتكەرلىك, ويشىلدىق, بىلىمپازدىق, كورەگەندىك, تالىمگەرلىك, بىتىمگەرلىك – وسىنىڭ بارلىعى دا بيلەردىڭ بويىنان تابىلىپ, ەلدىڭ مۇراتتى ماقساتىنا جول سىلتەگەن تەمىرقازىق سەكىلدى.
تاريح تۇنعان اۋىلدىڭ ەسكى جادىگەرى – مەكتەپ ءۇيى تۇر. ۇلىلار مەن ۇلىقتاردىڭ كوزىندەي بولعان بۇل ۇيدە ءجۇز جىلدىڭ تاريحى بار. 1945 جىلدىڭ 30 ءساۋىرى كۇنى رەيحستاگقا العاشقى بولىپ تۋ تىككەن, ۆزۆود كومانديرى, لەيتەنات ءارى حالىق قاھارمانى راقىمجان قوشقارباەۆ, كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى تالعات بيگەلدينوۆ سىندى ت.ب. بەلگىلى ادامدار وسى مەكتەپ-ينتەرناتتا جاتىپ وقىپ, ءبىلىم العان. ەسكىنىڭ كوزىن بۇگىنگە دارىپتەيتىن مەموريالدى تاقتاداعى مىنا جازۋ وسى دەرەكتى ايعاقتاپ تۇر: «بۇل ۇيدە 1932-1939 جىلدارى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى, داڭقتى جەرلەسىمىز, حالىق قاھارمانى راقىمجان قوشقارباەۆ ءدارىس الىپ, تاربيەلەنگەن».
تاعى ءبىر تاريحي دەرەك كوزى نۇرلى جولدى نۇرا مەن ەڭسەسى بيىك ەسىلدىڭ قاق ورتاسىندا جاتقان تايتوبەنىڭ ۇستىنە سالىنعان قامالدىڭ اقمولا اتانۋى عۇنداردىڭ تىلىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولعان دەسەدى. عۇنداردىڭ تىلىندە اق ءسوزى – باتىس, مولا ءسوزى – قامال ۇعىمىن تانىتىپ, اقمولا اتاۋى – «باتىس قامال» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەگەن بولجامدار ايتىلىپ ءجۇر. ۆيزانتيا عالىمى پروكوپيدىڭ وسى دەرەگى 1939 جىلى «ۆەستنيك درەۆنەي يستوري» جۋرنالىندا باسىلىپ شىققانىن العا تارتىپ جۇرگەن دە زەرتتەۋشى ماماندار.
تالماس تالاپ پەن اسقان قايراتقا كۇش بىتىرگەن ءسوز-قارۋىنىڭ سىرى مەن قىرىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ, ءجىتى زەرتتەپ كەلە جاتقان سان قىرلى عالىمدارىمىزدىڭ ءبىر شوعىرىن مىسال ەتىپ ايتۋىمىزعا نەگىز بار. وسى ويىمىزعا دايەكتى ءبىر مىسال, قر ۇعا اكادەميگى ماناش قوزىباەۆتىڭ مىنا ءبىر قۇندى دەرەگى: «ءبىز باباسىنىڭ ەرلىگىن بالاسىنا ۇلگى تۇتقان حالىقپىز. وقىرمان قاۋىمنىڭ قاجەتىنە جارار دەپ, بۇل سوزدەردى قاعازعا ءتۇرتىپ الىپ ەدىم. تولىق ءماتىنى بىلاي: «پاتشا وكىمەتىنەن تۇڭىلگەن حالىق تىعىرىققا تىرەلدى. «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەپ تاۋەكەلگە بەل بايلاعان ەل ونىڭ باسشىلارى قۇرىلتاي شاقىرۋدى ءجون كوردى. 1916 جىلى قاراشا ايىنىڭ 27 كۇنى جالداما وزەنىنىڭ بويىندا 13 بولىستىڭ وكىلدەرى جينالدى. قۇرىلتاي ماۋسىم جارلىعىنا قارسى كوتەرىلگەن حالىق شەشىمىن ماقۇلدادى.
«ەل اعاسىز, تون جاعاسىز بولمايدى» دەپ حالىق ايتقانداي, التى بولىس ارعىن, التى بولىس قىپشاق, ءبىر بولىس نايمان ەلىن باسقاراتىن حان سايلاۋدى ماقۇلدايدى. ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە باتىلدىعىمەن, پاراساتتىلىعىمەن, پايىمدىلىعىمەن, ادىلدىگىمەن كوزگە تۇسكەن, ەرتەدەن-اق ەلگە تانىمال ابدىعاپار ەسىمى جەكە, دارا اتالدى. قۇرىلتاي وسىمەن اتا ءداستۇرىن دە ءبىر ءسات ەسكە الدى.
ابىلاي داۋىرىندە قىپشاق تايپاسىنا كوسەم بولىپ, بي اتالعان نيازدى ابىلاي حان دارەجەسىندە ۇستاعان-دى. سوندىقتان دا قىپشاق ءوڭىرى نيازدى «حان» دەپ اتاپ كەتكەن. ابدىعاپار, مىنە, وسى نياز ءبيدىڭ–نياز حاننىڭ ۇرپاعى ەدى.ابدىعاپاردىڭ اكەسى جانبوسىن ەلدە ەرتە ەسەيىپ, اۋىلداعى اقساقالداردىڭ قاراساقالدى اعاسى اتانعان جان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ابدىعاپار قىپشاقتاردىڭ تىلەۋلى اتاسىنان وربىگەن, وسكەن تۇقىم, ءۇش مىڭ ءتۇتىندى ىرگەلى ەلدىڭ وكىلى».
بۇل تاريحي دەرەككە ءبىزدىڭ قوسارىمىز,1916 جىلى 26 قاراشادا نياز ءبيدىڭ ۇرپاعى ورتاق باسشى رەتىندە ابدىعاپار جانبوسىنۇلى حان بولىپ سايلانعاندا: «مەن تورە تۇقىمىنان ەمەسپىن. سوندىقتان مەنى «ءامىر» دەپ اتاڭدار» دەگەن ءسوزىنىڭ تاريحتا قالعانى بار.
مىنە, ءسىز بەن ءبىزدىڭ ويىمىزدى قوسىپ, جۇيەلى ءبىر اڭگىمەنىڭ توڭىرەگىنە بىرىكتىرگەن تاريحتىڭ ءتۇيىنى – باتىر بابالارىمىز بەن ولاردى قولداعان بي, شەشەندەرىمىزدىڭ تاتۋلىعى تۋرالى. ءورىستى اڭگىمەنىڭ ورەسى بيىك. بيىل تاريح قويناۋىندا جاتقان قازاق حالقىنىڭ ەرەن ەرلىگىن كورسەتكەن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە 101 جىل تولدى. ءبىر عاسىردىڭ بيىگىنەن سويلەگەن بۇل قاندى قىرعىن مىڭداعان, ون مىڭداعان قازاقتىڭ ءومىرىن جۇتسا دا, ولاردىڭ رۋحىن ولتىرە المادى. تاريحقا قيانات جاساعىسى كەلگەن قورقاۋلاردىڭ تابانىنا شوق باسىپ, ماڭدايىنا وت قارىپ, تۋعان جەرىن قورعاپ قالدى. ۇلى بابالارىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ومىرىمەن ساباقتاسقان ەرلىك ىستەرى بۇگىنگە اڭىز-ءاپسانا بولىپ, حالىق جادىندا, ەل قازىناسىندا ماڭگىگە ساقتالىپ قالدى. ءبىزدىڭ تۋعان جەردىڭ سان قيىرىنىڭ بىرىندە مۇلگىپ جاتقان تايتوبە جەرىنە ساياحات جاساپ, ساپار شەگۋىمىزدىڭ دە ءبىر سىرى – تۋعان جەر, وسكەن ەلدىڭ تاريحىنا دەگەن قۇرمەتتەن تۋعان تاعزىم.
قازاق – تابيعاتىنان تالانتتى حالىق. تۇيەنىڭ قومىندا, جىلقىنىڭ جالىندا ءومىر سۇرسە دە, ءوزىنىڭ ۇلتتىق ونەرىنىڭ تەگىن جوعالتپاعان. قانشا جەردەن قارا داۋىل سوقسا دا تىككەن جەرىنەن قوزعالمايتىن كيىز ءۇي قاسيەتىنىڭ بويى تۇنىپ تۇرعان اريفمەتيكا, ياعني عىلىممەن ۇندەسىپ جاتقان قۇنارلى دۇنيە. سول دوڭگەلەك ءپىشىندى 12 قانات كيىز ءۇيدىڭ پىشىنىمەن سالىنعان نياز ءبيدىڭ ەسكى مولاسى كونە تاريح بەلگىسىندەي بولعانىن كونە كوزدەر ايتىپ كەتىپتى. ىلگەرى جىلجىعان ۋاقىتتىڭ كەيىنگى كوشىندە قالعان عاسىر داۋىسى اتاقتى ءبيدىڭ ەسكى كەسەنەسىمەن بىرگە قۇمعا جۇتىلىپ كەتكەندەي. بۇل – تابيعي زاڭدىلىق تا! كونەنىڭ جوعالىپ, جاڭانىڭ جاڭعىرۋى – بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ ءبىر عاجايىپ سۋرەتى.
اقمولا اتاۋى ءدال وسى جەردەگى نياز ءبيدىڭ باسىندا ورناتىلعان اق مولادان شىققان. رەسەي پاتشاسىنىڭ جارلىعىمەن 1868 جىلى بەكىتىلگەن اقمولانىڭ ءتولتاڭباسىندا نياز ءبيدىڭ اق كەسەنەسى اق كۇمىستەن, ونىڭ ۇستىنە ورناتىلعان اي تازا التىننان قوندىرىلعان. وسى ەسكەرتكىش تاقتاداعى دەرەكتەر اكادەميك ماناش قوزىباەۆتىڭ تاريحي ەڭبەكتەرى مەن قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 7-تومىندا جازىلعان.
نياز ءبيدىڭ بۇل اق كەسەنەسىن اقمولدا قامزاۇلى باستاعان نياز ءبيدىڭ ۇرپاقتارى 2009 جىلى 22 تامىزدا ورناتىپ, بابالارىنىڭ ارۋاعىنا قۇران وقىتىپ, اس بەردى. اق كەسەنەنىڭ جوباسىن جاساعان قابدەن ابدىعاپار. نياز بي تۋرالى دەرەكتەردى جيناپ, زەرتتەگەن ماقسۇتبەك سۇلەيمەن.
ەسكى تاريحتىڭ بىتەلىپ قالعان بۇلاق كوزى بۇگىن اشىلعانداي. تايتوبەنىڭ باسىنا جينالعان اعايىن-جۇرتپەن بىرگە نياز اتانىڭ ارۋاعىنا ارناپ, قۇران باعىشتاعان سوڭ, ەل ىشىنە ەندىك. ماقساتىمىز – ەل اۋزىندا جۇرگەن دايەكتى اڭگىمەلەردى تىڭداۋ.
بۇگىن ءبىر وزگەشە كۇن. مامىر ايىنىڭ مامىراجاي شۋاعى كوڭىلىڭدى كوتەرىپ, بويىڭدى سەرگىتەدى. قاسيەتتى جەردىڭ قارا توپىراعىنىڭ استىنان تۇلابويىڭا ەنگەن جىلۋلىق مەيىربان كوڭىلدىڭ بۇلاق كوزىنەن توگىلىپ جاتقان اق شۋاق ىسپەتتى. تازا اۋامەن تىنىستاعان سايىن سارايىڭ اشىلىپ, تىلسىم دۇنيەنىڭ قۇشاعىنا ەنىپ, جۇمباق سىرىنا ۇڭىلە تۇسەسىڭ. بۇل دا ادام جانىنىڭ ومىرگە دەگەن ىڭكارلىگى مەن ىنتىزارلىعىنان تۋعان قۇلشىنىس.
اۋىلدىڭ ارا-اراسىمەن ءوتىپ, ارناسىن قۋا بەرسەڭىز, تاريحتىڭ ءبىر شەتىن شىعارادى دا وتىرادى. جاي تاريح ەمەس, ءبىرى-بىرىمەن ۇندەسكەن, ءبىر-بىرىمەن سويلەسكەن, جالعاسقان تاريحتىڭ تاعىلىمدى اڭگىمەسىن ايتادى. كەيدە ەسىڭە تۇسپەي تۇرعان وقيعانىڭ ءوزى ءبىر تاريحپەن بايلانىستا بولىپ, وزەگى كورىنىپ جاتادى. «بار جوعالىپ كەتپەيدى, جوقتان بار پايدا بولمايدى» دەگەن قاعيدانىڭ ءمانى وسى جەردە اشىلادى. مىنە, تاريح تۇنعان اۋىلدىڭ ەسكى جادىگەرى – مەكتەپ ءۇيى تۇر. ۇلىلار مەن ۇلىقتاردىڭ كوزىندەي بولعان بۇل ۇيدە ءجۇز جىلدىڭ تاريحى بار. ءتۇرى مەن سيپاتىندا ەسكى ءداۋىردىڭ ورنەگى بار. وعان ىرگەلەس ەكى شاعىنداۋ ۇيدە ينتەرنات ورنالاسقان. بۇگىنگى ءتورت بولمەلى ءۇيدىڭ اۋماعىن الىپ جاتقان ەسكى مەكتەپتە وتىرىقشى ەلدىڭ بالالارى وقىپ, ساۋات اشىپتى. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن مارعاسقالارى مەن جولبارىس جۇرەكتى باتىرلارى وسى ءبىر ەلەۋسىزدەۋ شەتكەرى قالعان اۋىلداعى مەكتەپتىڭ تۇلەكتەرى دەگەنگە بىرەۋ سەنسە, بىرەۋ سەنبەس.
1945 جىلدىڭ 30 ءساۋىرى كۇنى رەيحستاگقا العاشقى بولىپ تۋ تىككەن, ۆزۆود كومانديرى, لەيتەنات ءارى حالىق قاھارمانى راقىمجان قوشقارباەۆ, كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى تالعات بيگەلدينوۆ سىندى ت.ب. بەلگىلى ادامدار وسى مەكتەپ-ينتەرناتتا جاتىپ وقىپ, ءبىلىم العان. ەسكىنىڭ كوزىن بۇگىنگە دارىپتەيتىن مەموريالدى تاقتاداعى مىنا جازۋ وسى دەرەكتى ايعاقتاپ تۇر: «بۇل ۇيدە 1932-1939 جىلدارى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى, داڭقتى جەرلەسىمىز, حالىق قاھارمانى راحىمجان قوشقارباەۆ ءدارىس الىپ, تاربيەلەنگەن».
ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت, وسى مەكتەپتە ديرەكتورلىق قىزمەت اتقارعان, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جاقىپبەك ماعزۇمۇلى ىسقاقوۆ – جوعارىدا اتى اتالعان قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىن وقىتىپ, ءتالىم-تاربيە بەرگەن ۇلاعاتتى ۇستاز. شاكىرتى راقىمجان قوشقارباەۆپەن وتكەن عاسىردىڭ 50-60 جىلدارى اراسىندا جاقسى بايلانىستا بولىپتى. ول كەزدە حالىق قاھارمانى الماتىداعى «قازاقستان» قوناق ءۇيىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىندە ەكەن.
كىلەڭ مىقتىلارعا ساباق بەرگەن ىسقاقوۆ جاي ادام ەمەس, ءومىرىن عىلىم سالاسىنا ارناعان ابزال ازامات. الماتىدان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اتانعان ازامات 1937 جىلى تايتوبە مەكتەبىندە ديرەكتور بولىپ قىزمەت جاساعان. سول ۋاقىتتا بولاشاق قازاق باتىرى راقىمجان قوشقارباەۆ 6-كلاستا وقيدى ەكەن. ءومىر مەكتەبى ۇلكەن ۇستازدىڭ ومىرىندە بۇدان باسقا دا قىزىقتى, ءارى ءىرى تاريحي وقيعالارعا تولى. ۇلى وتان سوعىسىنا باستان اياق قاتىسقان ىسقاقوۆ سۇراپىل اياقتالعان سوڭ, سول ءوزى اسكەري مىندەتىن اتقارعان جەردە قىزمەتكە قالادى. 1948 جىلدىڭ قازان ايىندا سەكسەن مىڭ ادامنىڭ ءومىرىن جالماپ كەتكەن اشحاباد قالاسىنداعى جەر سىلكىنىسىنىڭ كۋاگەرى. تۇرىكمەن حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن ءزىلزالادا قولىنان كەلگەنشە زارداپ شەككەندەرگە كومەكتەسكەن.
جاقىپبەك ىسقاقوۆ 1951 جىلى كالينين اتىنداعى لەنينگرداتىڭ اسكەري پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ, 1954 جىلى بىتىرەدى. ءومىر جولى ونى ستەرليتاماك, ورىنبور قالاسىنا الىپ كەلەدى. سول جەردە ۇشقىشتار دايىندايتىن ۋچيليششەدە ۇستاز بولىپ, كسرو تۇڭعىش عارىشكەرى يۋري گاگاريندى وقىتادى. سول ءبىر كوڭىلىنە ىستىق, ءوزىنىڭ عۇمىربايانىمەن بىرگە ورىلگەن جىلداردى ەسكە تۇسىرگەن ۇستاز گاگاريننىڭ ۇقىپتى, ەڭبەكقور شاكىرت بولعاندىعىن ايتادى. تاريحتا اتى قالعان وسىنداي ەسىمى ەلگە كەڭىنەن تانىس ازاماتتارعا ۇستاز بولعان عالىمنىڭ تۋعان جەرى دە وسى تايتوبە بولاتىن. ونىڭ تۋىستارى بالتاباي مەن بالعاباي – بۇگىندە ەلگە ەسىمى بەلگىلى ازاماتتار. تايتوبەنىڭ شاڭىراعىندا تۋىپ, تۇلەپ ۇشقان جاندار – وسى ولكەدەن شىققان بەلگىلى ادامداردىڭ جوقتاۋشىسى, ەلدىك مۇددەسى اۋقىمدى شارۋالاردىڭ قاق ورتاسىندا جۇرگەن ەڭسەلى ازاماتتار.
ەلباسىنىڭ بيىلعى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنداعى «تۋعان جەر» باعدارلاماسىندا ءار ادامنىڭ كىندىك قانى تامعان قاسيەتتى مەكەنى جايىندا پاراساتتى ءسوز قوزعالعان. ءار ءوڭىردىڭ ءوز شەجىرەسى بار. ەلوردانىڭ ىرگەسىندەگى تايتوبەنىڭ تاريحى كونە زامانداردان سىر تارتادى. تالاي تۇعىرلى تۇلعالار دۇنيەگە كەلگەن جەردىڭ قاسيەتىن ءالى ءجىتى ءتۇسىنىپ بولعان جوقپىز. بۇگىنگى اسەم باس شاھاردىڭ تاريحى دا تايتوبەدەن باستالادى.
تاريح پاراعىندا اتى قالعان نياز ءبيدىڭ سۇيەگىنىڭ قاسيەتتى تايتوبەدە جەرلەنگەنىن, ءدوڭ باسىنداعى اق ءۇيىندىنىڭ اقمولا اتالۋىنىڭ سەبەبىن راقىمجان قوشقارباەۆ كوزى تىرىسىندە راستاپ, 1978 جىلى ءوزى جازعان «جەڭىس جالاۋى» اتتى كىتابىندا ايتىپ كەتكەن. تايتوبەنىڭ كوشە اتاۋلارىندا ەرەكشە ءمان بار. بەينە ءبىر كىسى ەسىمدەرىنىڭ گالەرەياسى ىسپەتتەس. تاريحتىڭ تاعىلىمدى بەتتەرىنەن ورىن العان باتىر بايان, ءبىرجان سال, كەنەسارى, قۇرمانعازى, قاسىم امانجولوۆ, راقىمجان قوشقارباەۆ, تالعات بيگەلدينوۆ, جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ, عابيت مۇسىرەپوۆ سىندى ەلگە بەلگىلى ەسىمدەر. مىنە, وسى ءبىر عيبراتتى كورىنىستەن-اق, ۇلىلاردى ۇلىقتاۋدىڭ ءوزى ۇلت ءۇشىن جاسالعان ۇلكەن ابىرويلى قىزمەت ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.
اينالاسى قالىڭ ورمانمەن قورشالىپ, وزەن جاعالاي ورنالاسقان تايتوبە شيپاجايىنىڭ ءوزى ەل يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت جاساپ تۇرعان ايتۋلى مەكەمە. دەمالۋشىلارعا جاقسى جاعداي جاسالىپ, جىل بويى دەمالۋعا مۇمكىندىك قاراستىرىلعان. 2015 جىلى استانا قالاسىنىڭ ارداگەرلەرى وسىندا دەمالىپ, تايتوبەنىڭ تاريحىمەن تانىسىپ, وزدەرىنىڭ تالابىنا ساي ۇيىمداستىرىلعان شارالارعا كۋا بولعانى بار.
سان عاسىرلىق تاريحتان سىر شەرتەتىن شاعىن اۋىلدىڭ بۇگىنگى بەت-بەينەسىنە كوز تويىپ, كوڭىل قۋانادى. ءسوز سوڭىندا ۇلتتىڭ بولاشاعى – جاستاردى تاربيەلەۋدە ۇلكەندى-كىشىلى شارۋالاردى ۇيىمداستىرىپ, ەلدىك ىستەردە بەلسەندىلىك تانىتىپ جۇرگەن اۋىل ازاماتتارىنا ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىردىم. بۇل جەردەن ەلىمىزدىڭ اتىن شىعاراتىن تالاي راقىمجان قوشقارباەۆ, تالعات بيگەلدينوۆ سىندى ۇرپاقتار دۇنيەگە كەلەر دەگەن ءۇمىتىم بار.
تايتوبە – شوقى بولسا دا شوقتىعى بيىك قاسيەتتى مەكەن. ۇركەردىڭ شوعىرىنداي بولسا دا ۇلكەن جۇرەكتى ەرلەر شىققان بۇل جەردەن. ەرلەر – ەل ءۇمىتى. ءۇمىتتىڭ ساپارى ءساتتى, قادامى قۇتتى بولعاي!…
