تەكتىلىكڭ تامىرى – تەرەڭدە

قازاق ءۇشiن شەجiرە – اتا-بابادان قالعان ءداستۇرلi ميراس. «جەتi اتاسىن بiلمەگەن جەتەسiز» دەپ ۇرپاق تاربيەلەيتiن بابالار ءسوزi بۇگiندە وزەكتiلiگiن جويماق ەمەس. قان ارالاسپاسىن, ءتۇبiن بiلiپ ءجۇرسiن دەپ بالاعا جەتi اتادان بەرi قوسىلاتىن ءۇرiم-بۇتاقتى سانامالاپ وتىرۋ – اتا مەن اجەنiڭ, اكە مەن انانىڭ باستى پارىزى. سول تۋىستارمەن بiر اتانىڭ بالاسىنداي ەتەنە جاقىن ارالاسۋ – كوڭiلi دارحان قازاق ءۇشiن قالىپتى جاعداي.
ال, ەندi جەتi اتاسىنان بەرi باي بولعان, وقىمىستى, اڭشى بولعان, ياكي وسى سياقتى كاسiپ قۋعان ۇرپاق جالعاستىعىن «تەگiنە تارتىپ تۋعان» دەپ جاتامىز. تۇقىم قۋالايتىن ءتۇرلi اۋرۋ تۇرلەرiن ەستiپ, بiلiپ, بەتپە بەت كورiپ تە ءجۇرمiز. وعان تاڭ قالمايمىز. الايدا, اتا-بابادان مۇرا رەتiندە پسيحولوگيالىق ۇرەي مەن ومiرگە دەگەن كوزقاراس بەرiلەتiنi تۋرالى ەشكiم ەستي قويماعان بولار. ەستiگەندەر بولسا دا, ولار نەكەن-ساياق. مۇنداي تۇجىرىمدامانى رەسەيلiك ەرلi-زايىپتى عالىمدار  – دوكۋچاەۆتار تەكتiڭ ەرەكشەلiگi دەپ باعالاپ, عىلىمي جاڭالىق ەتiپ بەكiتكەن.
 «وتباسىنىڭ تەك مادەنيەتi جونiندەگi حالىقارالىق مەكتەپتiڭ» iرگەتاسىن قالاپ, ءتۇپ-تۇقيانىڭدى بiلۋدiڭ قاجەتتiلiگiن ناسيحاتتاپ جۇرگەن ۆالەري مەن لاريسا دوكۋچاەۆتار تەكتiڭ ءومiر ءسۇرۋ فورماسىن زەرتتەۋ ارقىلى گەنەولوگيالىق وزگەشەلiكتەردi بايقاۋعا بولاتىنىن ايتادى. و باستا ءوز تەگiڭدi بiلۋ – ادامزات بالاسىنا تيەسiلi ۇعىم بولسا كەرەك. الايدا, حح عاسىر باسىنداعى زوبالاڭنان ورىستار وتباسىلىق تەك تۋرالى ايتپاق تۇگiل, ول جايىندا اۋىز اشۋدان قورقىپ ءومiر سۇرگەنi بەلگiلi. سوندىقتان, بiر عاسىرعا جۋىق مەرزiم بويى تەك تۋرالى ۇعىمعا كوز جۇمبايمەن قاراپ, سال­عىرتتىق تانىت­قان. قانشا جاۋ­گەرشiلiك زا­ماندى باستان كەشسە دە قازاق­تىڭ جەتi اتاسىن ۇمىتپاي, جا­دىندا ءتۇيiپ قالعانى بiر عاني­بەت پە دەرسiڭ؟!
ءوز تەگiڭدi بiلۋ قاجەتتiلiگiن دو­كۋ­چاەۆتار 1995 جىلى قولعا الىپتى. ممۋ-دە وقىپ جۇرگەندە ولارعا امەري­كان­دىق پسيحوگەنەتيك چامپيون كۋرت تويچ ءدارiس وقيدى. ونىڭ بەرگەن بiلiمiن ءارi قاراي جەتiلدiرۋ ءۇشiن قوس عالىم تەك تۋرالى گەنوگرامما جاساۋدى قولعا الادى. ياكۋتيانىڭ تۇرعىندارىمەن كەزدەسiپ, ولاردىڭ توعىز اتادان بەرi قان ارالاستىرمايتىن داستۇرiمەن تانىسادى. سودان كەيiن تاعدىر جولى عالىمداردى قازاقتىڭ كەڭ بايتاق جەرiنە باستايدى. مۇندا دا جەتi اتا تۋرالى كوپ ماعلۇمات جيناستىرادى. جەر-جەردەن وزدەرi نەگiزiن سالعان تەك تۋرالى حالىقارالىق مەكتەپتiڭ بولiمدەرiن اشا باستايدى. اتالمىش مەكتەپتەر ماسكەۋدە, تومەنگi تاگيلدا, چەليابiدە, ناريان-ماردا, ياكۋتيادا, ۋكراينادا, قازاقستاندا اشىلعان. قازiرگi تاڭدا قازاقستاندا ولاردىڭ مەكتەبiنەن تەك تۋرالى iلiمدi يگەرگەن 9 تەكتانۋشى تۇلەپ ۇشتى. ولاردىڭ ارقايسىسى تەك تۋرالى iلiمگە كەلمەستەن بۇرىن ءوز اتا-تەگiنiڭ شەجiرەسiن زەرتتەگەن. اكەسi كiم بولعان, اتاسى, ونىڭ اتاسى, قانداي قيىندىق كورگەن, قانداي كاسiپپەن شۇعىلدانعان, قانشا ايەلi, قانشا ۇلى, قانشا قىزى بولعانى تۋرالى دەرەكتەردi جان-جاقتى قاۋزاپ, مەيلiنشە مول اقپار جيناستىرىپ, ناعاشى جۇرتىن دا سولاي سەلبەستiرە وتىرىپ, بۇگiنگi تاڭدا ءوزiنiڭ نەندەي قيىندىقتى باستان كەشiرگەنiن بايىپتاپ, قانداي كوڭiل كۇيمەن ءومiر سۇرگەندiگiن انىقتاپ ايتىپ بەردi. اتا-تەگi قانداي كۇيدە ءومiر سۇرسە, ولار نەدەن قورىقسا, سونى ۇرپاق ساناسىنا سiڭدiرiپ وتىرعان, سول ۇرەي مەن قورقىنىش بۇگiنگi ۇرپاعىنىڭ بويىنا بەرiلiپ, جاقسى ءومiر سۇرۋiنە كەدەرگi كەلتiرەتiندiگi ايتىلادى. وتىزدان اسقان قىزداردىڭ وڭ بوساعادا وتىرۋى… قازiرگi قوعامدا بۇل جيi كەزدەسەتiن جاعداي. ال ونىڭ سەبەبi, تەكتi زەرتتەۋشi عالىمداردىڭ پiكiرiنشە, بابالاردان كەلە جاتقان سەبەپ… سەبەپ؟ سەبەبiن عالىمدار بىلاي تۇسiندiرەدi. لاريسا دوكۋچاەۆانىڭ پايىمداۋىنشا, بۇل قىز بالانىڭ بويىندا انادان سiڭگەن ادەت بولۋى مۇمكiن. كەيiنگi ءۇش اتادان بەرi كەلە جاتقان ۇرەي. ەگەر, اتالارى سوعىسقا كەتiپ ورالماي, اناسى ەرتە جەسiر قالعان بولسا, ول ىلعي دا وزiنە عانا سەنiپ, ەر-ازاماتتىڭ تiرەك بولار قاسيەتiنە كۇمانمەن قاراپ, كوڭiل تۇكپiرiن ەركەك كiندiكتi اتاۋلىعا سەنiمسiزدiك جايلاپ الۋى ىقتيمال. ءوزiنiڭ باعىن ءوزi سەنiمسiزدiكپەن بايلاۋى مۇمكiن. سول كۇدiك پەن ۇرەيدەن ارىلعان كەزدە ومiرگە دەگەن كوزقاراسى وزگەرگەن ادامنىڭ جولى اشىلىپ, كوپ وزگەرiس باستالادى. ال, ول ءۇشiن تەگiڭنiڭ بۇگە-شiگەسiنە دەيiن قالت جiبەرمەي بiلiپ, زەردەلەۋ
قاجەت.

ءار تەكتiڭ ءوزiنiڭ كۇشتi, مىقتى جاقتارى بولادى. بۇگiنگi ۇرپاق سونى بiلiپ, ءوز بويىنا دارىتۋى ارقىلى زامان اعىمىنا ساي جەتiلدiرۋiنە ابدەن بولادى. نەشە اتاعا سوزىلاتىن iشكi تاۋەلدiلiك ادامنىڭ ءومiرiن گۇلدەندiرۋi دە, توزدىرىپ جiبەرۋi دە كادiك. سوندىقتان, ءار ادام ءوز تەگiندە بولعان قۇبىلمالى جاعدايلارعا جەتە ءمان بەرiپ, ولارعا ساراپتاما جاساسا, بۇگiنگi تۇيتكiلدەردiڭ قايدان باستاۋ الاتىنىن ۇعىنۋىنا مۇمكiندiك مول. «ءار ادام ءوز تەگiن بiلە وتىرىپ, ءوزiنiڭ كەلەشەگiنە كوز جiبەرۋiنە بولادى. قازiر بiزدiڭ شىعارعان «تەك باعدارلامالارىنىڭ شىعۋ بەلگiلەرi مەن تۇزەتۋ ادiستەرi» اتتى كiتابىمىزدى كوپتەگەن سالالاردا قولدانىپ ءجۇر. مىسالى, وتباسىلىق دارiگەرلەر, ايەلدi بوسانۋعا دايىندايتىن گينەكولوگتار, وتباسىلىق پسيحولوگتار, قىلمىسكەرلەرمەن جۇمىس جاساۋدا كومەگi كوپ, بالالارعا ساباق بەرەتiن مۇعالiمدەر, بيزنەس كونسۋلتانتتار ءۇشiن دە قاجەتتi قۇرال بولىپ وتىر», – دەيدi ۆالەري دوكۋچاەۆ. بۇل دا تەكتiڭ قانمەن بەرiلەتiن تۇقىم قۋالاۋشىلىق بەلگiسiنiڭ بiرi بولسا كەرەك. سىرتقى رەپرەسسيانىڭ iشكi رەپرەسسياعا ۇلاسۋى ارقىلى ادام پسيحولوگياسى وزگەرەتiنi دەگەن عالىمدار تۇيiندەمەسi كوپشiلiكتiڭ نازارىن اۋدارتىپ وتىر. Iشكi گارمونياعا قول جەتكiزۋ ءۇشiن جەتi اتاڭنىڭ اتىن جاتتاپ قانا قويماي, ولاردىڭ باستان-كەشكەندەرiن دە, سول تۇستاعى تاريحي وقيعالار تiزبەگiنە دە, ءومiر ءسۇرۋ ورتاسى مەن داعدىسىنا دا تەرەڭ دەندەپ تۇسiنۋگە تىرىسساڭىز, كوپ پايداسى تيەرi ءسوزسiز دەگەن وي تۇيەدi ورىس عالىمدار. «وتكەنگە قاراپ, بۇگiنiڭدi باعالايسىڭ», – دەيدi عالىم ۆ.دوكۋچاەۆ, قانداي دا بiر قارعىس ۇرپاقتان ۇرپاققا كوشiپ جۇرە بەرۋi ىقتيمال. ال, سونى تۇسiنگەن بۋىننىڭ قولىنا تاعدىرىن وزگەرتۋگە باعىتتالعان زور مۇمكiندiك تيمەك. سوندىقتان, ءومiرiڭiزدi باقىتتى ەتۋ ءۇشiن ءوز جانىڭىزدىڭ بولشەگiندەي بولعان اتا-تەك تۋرالى مالiمەتتەرگە بەيجاي قاراماعان ابزال.

شىنار ءابIلدا