وزەكتi ورتەپ جiبەرەر وقيعالار قازاق تاريحىندا از ەمەس. تاۋعا دا, تاسقا دا سوعىلعان ماڭدايىمىزدا بابالار قانىنىڭ تابى ءالi بار. بالكiم, ماڭگiلiك تۇرار! ويتكەنi, وتكەندi ۇمىتۋ, قازاقتىڭ قاسiرەتiن ۇمىتۋ بۇگiنگە كەشiرiلمەس كۇنا. ال, تاريحتى ۇلىقتاۋ, عاسىرلار بەدەرiندەگi قازاق بەينەسiن ايقىنداۋ – پارىز!..
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جۋىردا عانا 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ وتەتiنiمiزدi ايتتى. «ەگەر, اشارشىلىق بولماعاندا قازiر 45-50 ميلليون بولاتىن ەدiك», – دەدi پرەزيدەنت.
ايتىلعاندى قايتالاپ قايتەمiز؟! اقيقاتى سول, اشارشىلىق – كەڭەس وكiمەتiنiڭ قازاققا قاساقانا جاساعان سۇمدىق زوبالاڭى! سول زوبالاڭنىڭ توركiنiنە تاعى بiر ۇڭiلەلiك… بولشەۆيكتەر وكiمەتتi باسىپ الدى. ارتىنشا, قازاق جەرiندە ەكi دۇركiن جان تۇرشiگەرلiك اشارشىلىق بولدى. سوسىن قانداستارىمىزدىڭ قىرىلعانى قىرىلىپ, امان قالعانى باس ساۋعالاپ, توز-توزى شىقتى. جەر بەتiنەن جويىلۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى. تاريح ساحناسىنان جوعالتۋعا اسىققان زوبالاڭ جونiندە قۇجاتتار مەن دايەكتەر جەتەرلiك. دەسە دە, ولاردىڭ iشiندە بۇرمالاۋعا, شىندىقتى بۇركەمەلەۋگە جول بەرگەندەرi دە بار. ولاردىڭ دەنi – رەسمي.
مۇراعات قويناۋىندا ساقتالعان حاتتارداعى قارالى تاڭبالار عانا سول ءداۋiردiڭ شىنايى تiرشiلiگi مەن اششى كۇرسiنiسكە تولى تىنىسىن كورسەتەدi. ماسەلەن, مەملەكەت جانە قوعام قايرەتكەرi تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 1933 جىلى 9 ناۋرىزدا يوسيف ستالينگە, لازەر كاگانوۆيچكە, ۆياچەسلاۆ مولوتوۆقا جازعان كوپكە بەلگiلi حاتىندا الماعايىپ زاماندا ۇدەرە كوشكەن ۇركەردەي جۇرت سۋرەتتەلەدi: «…قونىسىن تاستاپ, قازاقستانمەن كورشiلەس ولكەلەرگە كوشكەن قازاقتاردىڭ مەكەن-جايلارىنان كەلiپ تۇسكەن, شامامەن الىنعان سوڭعى دەرەكتەرگە قاراعاندا, قازiر ورتا ەدiلدە – 40 مىڭ, قىرعىزستاندا – 100 مىڭ, باتىس سiبiردە – 50 مىڭ, قاراقالپاقستاندا – 20 مىڭ, ورتا ازيادا – 30 مىڭ قازاق بار. قونىسىنان اۋعاندار قالماق جەرiنە, تاجiكستانعا, سولتۇستiك ولكەگە جانە باسقا دا وسى سياقتى شالعاي جەرلەرگە دە كوشiپ كەتتi. بايلار باستاعان بiر قاۋىم باتىس قىتايعا اۋدى… بۇل – قازاقتاردىڭ كوشi-قونى (ادەتتە جاز ايلارىندا قولىندا بار مالىن جايلاۋعا شىعارىپ, ءورiس ۇزاتقانى سياقتى) ەمەس, كوپ رەتتە ادامداردىڭ تالعاجاۋ iزدەپ, باس اۋعان جاققا كەتۋi. كەيبiر اۋدانداردا قونىسىنان اۋعانداردىڭ سانى سول اۋدانداردا تۇراتىن بارلىق حالىقتىڭ 40-50 پايىزىنا دەيiن جەتەدi…»
وسى حات جازىلعان جىلدىڭ 29 ناۋرىزىندا قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىسى لەۆون ميرزويان ستالين مەن مولوتوۆقا بىلاي حابارلاپتى: «… قونىسىنان اۋعانداردىڭ جاعدايى كۇرت اۋىرلاپ بارادى. بiزدiڭ دەرەكتەرiمiز بويىنشا, قونىسىنان اۋعاندار 71 اۋداندى قامتىپ وتىر. ونىڭ 50-i كوشپەندi جانە جارتىلاي كوشپەندi, ال 21-i وتىرىقشى ەگiنشiلiك اۋداندار. ولار, اسiرەسە, وڭتۇستiك قازاقستان, الماتى وبلىستارىنىڭ اۋداندارىندا, قاراعاندى وبلىسىنىڭ وڭتۇستiك بولiگiندە, شىعىس قازاقستاننىڭ باتىس بولiگiندە, اقتوبە وبلىسىنىڭ وڭتۇستiك بولiگiندە, باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بiرقاتار اۋداندارىندا قاپتاپ كەتتi. بۇرىنعى ەگiنشiلiك اۋداندارىنان, ماسەلەن, اۋليەاتا, تالدىقورعان, مەركە, تالاس, شۋ, سوزاق, قورداي, Iلە, قاراتال, جiتiقارا, سەميوزەر جانە تاعى باسقا اۋدانداردا قونىسىنان اۋعانداردىڭ سانى وتە كوپ. بارلىق وبلىستاردى الاتىن بولساق, شامامەن حالقىنىڭ سانى 300 000 ادام بولاتىن 90 000-نان اسا قوجالىق (رەسپۋبليكا شەڭبەرiنەن تىس جەرلەردەگiنi ەسەپتەمەگەندە) وزدەرiنiڭ تۋعان جەرلەرiنەن باسقا مەكەندەرگە كوشiپ جاتىر, ياعني قونىسىنان اۋشىلىق جاعدايىنا دۋشار بولۋدا. بۇدان باسقا سوڭعى ەكi ايدىڭ iشiندە قونىسىنان اۋعاندار iشiنەن ورتا ازيادان, سiبiردەن جانە ەدiل بويىنان كەرi قايتىپ كەلۋشiلەر تاسقىنى كۇشەيە ءتۇستi, ول كۇنi بۇگiنگە دەيiن توقتالماي وتىر».
اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان بولعان بوسقىنشىلىق قازاقتار سانىن كۇرت كەمiتتi. سول جىلدارى حالىق شارۋاشىلىعى ەسەبi باسقارماسىنىڭ باستىعى بولعان مۇحتار ساماتوۆتىڭ 1937 جىلدىڭ باسىندا لەۆون ميرزويانعا جانە ماسكەۋدەگi ءوزiنiڭ باستىعىنا جازعان حاتى سوڭعى سوزiمiزگە دالەل. «… بiز ءار جىلداردىڭ 1 ماۋسىمىنداعى سالىق ەسەپتەرi نەگiزiندە قازاقستانداعى اۋىل حالقى سانىنىڭ وزگەرiس قاتارىن جاساپ شىقتىق. بۇل قاتار تومەندەگiدەي» دەگەن م.ساماتوۆ ستاتيستيكالىق مالiمەتتەردi ۇسىنىپتى. 1930 جىلعى ساناق بويىنشا اۋىل حالقى – 5 873 000 ادامدى قۇراسا, قالاداعى حالىق سانى 1930 جىلى 1 قاڭتاردا 732,7 مىڭ ادامدى قۇراعان. ارادا ءۇش جىل وتكەندە, ياعني 1933 جىلى اۋىل حالقىنىڭ سانى – 2493,5 مىڭ ادامدى قۇراپ, ءۇش جارىم ميلليونعا جۋىق ادامعا ازايعان. ەسەسiنە قالا حالقىنىڭ سانى 1933 جىلى 1 218 900 ادامعا جەتiپ, نەبارi جارتى ميلليونعا كوبەيگەن. جالپى, اشتىقتىڭ سالدارىنان قازاق حالقى ءۇش ميلليون ادامنان ايرىلعان…
بۇل – ساندىق كورسەتكiش. ساناعا سان مىڭ ينە شانشىعان بۇل ساندار كورسەتكەن قانداستارىمىز قايدا كەتتi, قالاي جوعالدى؟.. تاعى دا حاتتارداعى قارالى تاڭبالار!..
جەتi ادام قول قويعان قۇجات. شۋ ەلدi مەكەنiندەگi جاعداي: «… شۋ پوسەلكەسiنiڭ ماڭايىنداعى توڭiرەكتە №75 باراقتاعى بوسقىندار جاتاعىنىڭ جانە تاماقتاندىرۋ ورنىنىڭ سانيتارلىق جاعدايىن تەكسەرiپ شىقتىق. سوندا مىنالارعا كەزدەستiك: iشiندە بوسقىنداردىڭ جاتاقحاناسى جانە تاماقتانۋ ورنى ورنالاسقان №75 باراق جان توزگiسiز جاعدايدا. باسپانا ءال-دارمەنi تاۋسىلعان, كوبi ازەر دەگەندە قوزعالاتىن بوسقىندارعا لىق تولى. باسپانا iشi بىلعانىش, ساسىق. جۇزگە تارتا اش ادام جەردە جاتىر. باسپانانىڭ اينالاسى لاستانىپ كەتكەن. بارلىق جەردە سۇيەكتەر, جىرتىلعان كيiمدەر, ادامداردىڭ قوقىستارى جانە شىعىس جاعىندا توعىز ولiك جاتىر, باراقتان بiراز جەردە, سولتۇستiك جاعىندا تاعى دا ولiك…
باراقتىڭ ورنىنان شىعىسقا قاراي بiر جارىم شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى شۇقىردا تاعى بەس ولiك جاتىر. كومiلمەگەنi, سيراق جانە قار ەتتەرiنiڭ كەسiلiپ الىنعانى – كiسi ەتiن جەۋ بولعانىن ايعاقتايدى. قازاق بەيiتi جاس مولاعا تولى».
حات يەلەرi قول قويماعان تاعى بiر قۇجات: «… ۋسپەن اۋىلدىق كەڭەسiندە بiر بايدىڭ بالاسى كوشەدە ەكi ادامنىڭ باسىن سۇيرەتiپ ءجۇردi (ول – ۇستالدى, وگپۋ تۇتقىنىندا وتىر)». بۇدان دا سوراقىسى: «اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى ت.تىنىسباەۆتىڭ مالiمدەمەسi: قاماۋداعى ەكi تۇتقىنعا ايەلدەرi الىپ كەلگەن شەلەكتەردە پiسiرiلگەن ادام ەتi بار بولىپ شىقتى. اۋداندىق كوميتەت ۋاكiلiنiڭ ايتۋىنشا, بۇل ادامدار ۇدايى تاياز مولالاردى اشۋمەن اينالىسىپ, ولiك ەتiمەن تاماقتانىپ كەلگەن.
مەملەكەتتiك بانك مەڭگەرۋشiسiنiڭ ورىنباسارى ق.وسمانوۆتىڭ ايتقانى: ولاردىڭ اۋلاسىنا كiرگەن جيىرما جەتi جاسار شاماسىنداعى جiگiت اجەتحانادا ادامنىڭ ناجiسiمەن تاماقتانعان. سۇيەك-ساياقتى نەمەسە كوشەگە لاقتىرىلعان, جەۋگە جارارلىقتاي ايتەۋiر بiر نارسەلەردi جەپ جاتقانداردى مەن يزرينوۆيچ, ماسين جولداستارمەن بiرگە ۇشتوبە بك(ب)پ اۋداندىق كوميتەتi الدىندا جانە اقسۋدا كەزدەستiردiم».
دەرەك پەن دايەك
قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرi م.تىنىشپاەۆتىڭ ەسەبi بويىنشا, 1917 جىلى قازاقستاندا 2 910 000 قازاق ءومiر سۇرگەن بولسا, م.سيريۋستىڭ 1924 جىلى جۇرگiزگەن ساناعىندا قازاقتار سانى 1965443-كە ارەڭ جەتiپ جىعىلعان. پروفەسسور س.شۆەتسوۆ 1921 جىلعى اشارشىلىق سالدارىنان قازاقستاندا بولعان كەمۋدiڭ ءوزi 30 پايىزدان كەم ەمەس ەكەندiگiن ايتادى.
***
تاريحي دەرەكتەردە 1931-1933 جىلدارى قازاقستاندا بولعان جاپپاي اشارشىلىق كەزiندە 4 ميلليون قازاق اشتان قىرىلعانى ايتىلادى. سونداي-اق, 281 مىڭ 231 ادام اتامەكەنiنەن شەتەلدەرگە باسساۋعالاپ, بوسىپ كەتكەن. ال, 1929-1933 جىلدارى كەڭەس وكiمەتiنiڭ قازاق حالقىنا جات ساياساتىنا قارسى 172 كوتەرiلiس بولعان. بۇل كوتەرiلiسكە قاتىسۋشىلار سانى رەسمي اقپارلاردا 80 مىڭ ادام دەپ كورسەتiلگەن.
اسحات رايقۇل
