قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ بيلىككە كەلىپ, پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان باستاپ قازاقستانداعى جالپى ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك سالانى رەفورمالاۋ ماسەلەلەرىن كوتەردى. ياعني «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» كونتسەپتسياسىن ورتاعا قويدى. ودان كەيىن بارىپ «جاڭا قازاقستان» باعدارلاماسىن ۇسىندى.
«جاڭا قازاقستان» دەگەن نە؟ ول – جاڭا ۇرپاقتى ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشە الاتىن, جەمقورلىققا جول بەرمەيتىن ءادىل قازاقستان دەگەن ءسوز. بۇل قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ مىرزانىڭ جاڭا مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى ەرەكشە باعىت-باعدارلاردى ايقىندادى. ياعني, توقاەۆ ەڭ الدىمەن, سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيەنى توقتاتىپ, پرەزيدەنتتىك جۇيەنى قۇرۋ, كۇشتى پارلامەنت جانە ىلكىمدى ۇكىمەت قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل ۇشەۋىنىڭ تەڭگەرىمى ساقتالعان جاعدايدا, قازاقستاننىڭ بۇكىل ەكونوميكاسىنا, ادەبيەتىنە, مادەنيەتىنە, رۋحانياتىنا وزگەرىستەر بولادى.
ءادىل مەملەكەت ورناتۋ دەگەن ءسوز – حالىقتىڭ ارمان-تىلەگىن ورىنداۋ دەگەن ءسوز. توقاەۆ پارتيالىق جۇيەنى وزگەرتۋ ماسەلەسىن قولعا الىپ, «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزۋدى ۇسىندى. وسى رەفەرەندۋم بويىنشا اتا زاڭىمىزدىڭ 33 بابىنا وزگەرىس ەنگىزىلمەك. بۇلاردىڭ بارلىعى دا قازاقستاننىڭ جاڭا قۇرىلىمدىق دامۋ كونتسەپتسياسىنا باعىتتالعان. مۇنىڭ ار جاعىندا حالىق قۇرىلتايى جۇمىس ىستەيتىن بولادى.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ مىرزانىڭ ەڭ سەنىمدى تىرەگى دە, تىلەگى دە – حالىق. ارينە, رەفەرەندۋم وتكىزبەي جوعارىداعى وزگەرىستەردىڭ ءبارىن پارلامەنتتىڭ قابىرعاسىندا بەكىتە سالسا بولار ەدى. بىراق مۇنىڭ ءبارى حالىقتىڭ ءوزىنىڭ وي-تىلەگىنەن شىققان يدەيالار بولعاندىقتان, مەملەكەت باسشىسى ونى جاڭا ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ, جۇرتشىلىق تاڭداۋىنا سالىپ وتىر. پارتيالىق جۇيە وزگەرەدى. پارتيالاردىڭ سانى وسەدى. وپپوزيتسيالىق پارتيالار قالىپتاسادى. حالىق ءوزىن, ءسوزىن قورعاي الادى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ورنىنا كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرۋدى ۇسىنىپ وتىر. مۇنداي سوت بۇرىن بولعان, بىراق كەيىنگى 1995 جىلعى اتا زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا بايلانىستى ول وزگەرىسكە ۇشىرادى, جەكە باسقا تابىنۋشىلىق پروتسەسى ورنىقتى. بۇل جاسىرىن ماسەلە ەمەس. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ ءوزى اشىپ ايتتى. قازاقستاننىڭ بۇكىل بايلىعى 162 ادامنىڭ قولىندا جيناقتالدى. مىنە, وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى, شەرۋلەر ۇيىمداستىرىلدى, قارالى قاڭتار وقيعاسى ءوتتى.
پرەزيدەنت بۇكىل جۇيەنى وزگەرتۋدى قولعا الدى. وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ, ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ۇسىنىس-پىكىرلەرى ەسكەرىلدى. مىنە, وسىلاردىڭ ءبارىن نەگىزگە الا وتىرىپ, قاسىم-جومارت كەمەلۇلى وسى رەفورمالاردى ۇسىنىپ وتىر. حالىقتىڭ ءوزىنىڭ سىنىنا, حالىقتىڭ ءوزىنىڭ تاڭداۋىنا سالدى. وسى وزگەرىستەردىڭ ءبارىن رەفەرەندۋمدا حالىق قولدايتىن بولسا, قازاقستاننىڭ جاڭا جولى باستالادى, جاڭا باعىتى داميتىن بولادى. بۇل قازاقستان حالقىنىڭ جۇرەگىنەن شىققان, ولاردىڭ ماقساتتارىن, ويلارىن جۇزەگە اسىراتىن ۇلكەن ساياسي شەشىم دەپ ەسەپتەيمىن.
جاقىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «بەلاسۋ» كىتابىن وقىپ ەرەكشە اسەرگە بولەندىم. ءبىز ادەتتە كەز كەلگەن نارسەنى كوز الداعى دۇنيەلەرمەن ولشەپ, ءىرى ىستەردىڭ بايىبىنا بارا المايدى ەكەنبىز. ءبىر مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق تۇرعىدا مويىندالۋى ديپلوماتتاردىڭ بىلىكتىلىگى مەن سىرتقى ەلدەرمەن بولعان اۋقىمدى قاتىناستارعا بايلانىستى بولادى ەكەن. ءوزىم دارىگەر بولسام دا, ەلىمىزدىڭ دامۋىنا نازار اۋدارىپ وتىرامىن.
مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى ىشكى بىرلىك پەن سىرتقى ديپلوماتيانىڭ نەگىزدەرىنەن نىعاياتىنى بەلگىلى. ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ «قازاقستان جولى» اتتى كىتابىندا قاسىم-جومارت توقاەۆقا «سىندارلى ديپلومات» دەپ باعا بەرگەن. بۇل مەملەكەت مۇددەسىندەگى ساياسي بىلىكتىلىك پەن ديپلوماتيالىق قىراعىلىعىن باعالاۋ بولسا كەرەك. ەلىمىز بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتىپ, مەملەكەتىمىزدىڭ بەدەلىن اسقاقتاتۋعا, سىرتقى ساياسي قاتىناستاردا ىقپالىنىڭ ارتۋىنا نەگىز قالادى.
بۇگىنگى پرەزيدەنت, كەشەگى ديپلومات ق.توقاەۆ بۇل تۋرالى بىلاي تولعانادى: «حالقىمىز اڭساعان ارمانعا تولى جاڭا ءداۋىر كەلدى. ايانباي ەڭبەك ەتىپ بار كۇش-جىگەرىمدى تۋعان ەلىم – قازاقستان يگىلىگىنە اياماي جۇمسايتىن ءسات تۋدى. سوندىقتان بايىرعى تانىستارىممەن قوشتاسۋعا كوندىگىپ, قاجەتتى قۇجاتتارىمدى راسىمدەي باستادىم» دەيدى. تاۋەلسىز ەلدىڭ ەندى ورنىنان تۇرا باستاعان كىشكەنتاي مەملەكەتتىڭ دەرجاۆالىق مەملەكەتتەرمەن زوڭگى سوعىستىرىپ تەڭ دارەجەدە قاتىناس ورناتۋى ۇلكەن ەڭبەكتى تالاپ ەتەتىنىن توقاەۆ تەرەڭ سەزىنگەن.
«بەلاسۋدا» مەملەكەتiمiزدiڭ جاڭا ءداۋiرiنiڭ قالىپتاسۋ تاريحىمەن بiرگە سىرتقى ساياساتىمىزدا نەنi ۇتتىق, نەدەن ۇتىلىستار بولدى, بۇكپەسiز جازىلعان. بۇعاناسى قاتپاعان جاس مەملەكەتتiڭ الەمدiك ساياساتتا وزiنە تيەسiلi ورىنعا يەلiك ەتۋ ءۇشiن ۇستانعان وتكiر دە تاپقىر ساياساتىن وقىپ وتىرعاندا بويىڭدى ەرiكسiز قۋانىش سەزiمنiڭ بيلەيتiنi انىق.
ەلiمiزدiڭ سىرتقى ساياساتىن قالىپتاستىرۋ قازاقستان تاۋەلسiزدiگiنiڭ نەگiزi بولىپ تابىلعانى بەلگiلi. وسى تۇستا حالىقارالىق دارەجەدە قازاقستان دەگەن ەلدiڭ بۇرىن-سوڭدى تانىلماعانى بەلگىلى. ەلiمiزدiڭ ەگەمەندiگiن تانىتۋ بارىسىندا سان قيلى كۇردەلi اسۋلاردان وتكەن تاۋەلسiزدiگiمiزدiڭ بەينەسiن ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «عاسىرلار توعىسىندا» اتتى كiتابىنان دا اڭعارۋعا بولادى: «بiزدە سىرتقى ساياسات قىزمەت داستۇرلەرi بۇرىن-سوڭدى بولعان جوق. قازاقستاننىڭ سىرتقى iستەر مينيسترلiگi ناعىز ديپلوماتيالىق مiندەتتەر ورىنداعان جوق. ءوزiنiڭ الدىندا وسىنداي كۇردەلi پروبلەمالار تۇرعان, بiراق شەتەلدە بiردە-بiر ديپلوماتيالىق وكiلدiگi جوق, سىرتقى ساياسات داستۇرلەرiن ايتپاعاننىڭ وزiندە, سىرتقى ساياسي ماسەلەلەر جونiندە ەڭ قاراپايىم ازiرلەمەلەرi جوق, بiلiكتi كادرلارى جوق ەلدi كوز الدارىڭىزعا ەلەستەتiپ كورiڭiزشi… جەتكiلiكتi كەمەلدەنگەن داۋلەتi, پايدالى قازبالارىنىڭ وراسان زور قورلارى بار, بiلiكتi ەڭبەك رەسۋرستارى, ءوز اۋماعىندا يادرولىق قارۋى بار مەملەكەت – قازاقستاننىڭ بiردە-بiر حالىقارالىق شارتى بولعان جوق. ەگەر بiز شۇعىل تۇردە ءوزiمiزدiڭ سىرتقى ساياساتىمىزدى قالىپتاستىرۋدى باستاپ كەتپەگەن بولساق, بiزدiڭ مۇددەلەرiمiزگە وراسان زور نۇقسان كەلەرi دە تۇسiنiكتi» دەگەنi بار.
تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى تاريحي بەتتەرi وسىنداي داعدارىستارمەن دە بەتپە-بەت كەلدi. سول كەزدە قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىن كاسiبي دەڭگەيدە بۇلتارتپاي جۇرگiزە الاتىن سەنiمدi كۇشتiڭ قاجەت بولعانى دا راس. وسى تۇستا ەلباسى كەڭەس وداعىنىڭ مۇراگەرى – الپاۋىت مەملەكەتتiڭ سىرتقى iستەر مينيسترلiگiنiڭ كاسiبي مامانى, تاجىريبەلى ديپلومات قاسىم-جومارت توقاەۆتى قازاقستانعا شاقىرۋى دا تۇسiنiكتi ەدi.
الىپ ەلدىڭ سىرتقى iستەر مينيسترلiگiندە 18 جىل قىزمەت ەتiپ, سىرتقى ساياساتتى جۇرگiزۋ مەن جۇمىس ۇيلەستiرۋدiڭ ءتاسiلiن مەڭگەرگەن, ديپلوماتيالىق ۇلكەن مەكتەپتەن وتكەن كاسiبي ماماننىڭ قازاقستانعا شاقىرىلۋى – ق.توقاەۆ ءۇشiن توسىن جاعداي بولاتىن.
«وسىنداي وراشولاقتاۋ باستالعان جۇمىس ون جىلدان كەيiن سامميتتi ويداعىداي وتكiزۋمەن اياقتالدى. ال ول كەزدە بiز نەگiزگi كۇشتi iستiڭ كاسiبي جاعىنا سالدىق. وتىرىسقا قاتىسۋشىلارعا قۇجاتتاردىڭ الدىن الا دايىندالعان جوبالارى ۇسىنىلدى, ولار حالىقارالىق ۇيىمداردا قابىلدانعان دەڭگەيگە ساي كەلدi دەگەن جوعارى باعا الدى. ازيا قاۋiپسiزدiگi سياقتى جاڭا قۇبىلىستىڭ ساپالىق سيپاتتامالارى تۋرالى قىزۋ دا مۇددەلi پiكiر الماسۋ بولىپ ءوتتi».
تاۋەلسiزدiك العان جاس مەملەكەتتiڭ الپاۋىت مەملەكەتتەرمەن يىق تiرەسiپ كەلiسسوزدەر جۇرگiزۋگە تاريحتىڭ ءوزi ءماجبۇر ەتكەنiن, سول جولدا كاسiبي مامانداردىڭ جەتiسپەۋiنەن قيىندىقتاردىڭ تۋىنداعانىن بiلۋ ارقىلى ولقىلىقتار مەن كەمشiلiكتەرiمiز ايقىن كورiنiس العان. قامسىز, دايىندىقسىز, بوسبەلبەۋ مiنەزiمiزدiڭ سالدارىنان تالاي ەسەمiزدiڭ دە كەتكەن جەرلەرi كورiندi. مەملەكەتتiڭ قالىپتاسۋ جولىنداعى قىم-قيعاش قيىندىقتارىن قاراپايىم وقىرمان دا, حالىق تا بiلە بەرمەيدi. بiز ءۇشiن ەرەكشە كيەلi دەپ تانىعان ەلiمiزدiڭ اياعىنان تiك تۇرۋى ءۇشiن قانشالىقتى تەر توگiلiپ, كوبەلەردiڭ سوگiلگەنiن «بەلاسۋدى» وقىپ وتىرعاندا كوزiڭ جەتەدi.
تاۋەلسiزدiك – قازاقستانعا شىعىنسىز, وڭاي كەلدi دەگەن داقپىرتتىڭ مۇلدە قاتە ەكەندiگiن ۇعىناسىڭ. ارينە, ادام شىعىنى بولماعانىمەن, تالاي «نايزانىڭ ۇشى, بiلەكتiڭ كۇشi» كورiنگەن قاۋىپ-قاتەردiڭ تونگەنiن اڭعارۋعا دا بولادى. «بەلاسۋدى» وقىپ وتىرىپ جالپى بiزدiڭ ۇلتتىڭ, ونىڭ iشiندە تiپتi زيالى قاۋىمنىڭ دا ۇلكەن ساياساتتان قاراجاياۋلىعىن اڭعاردىم. ءوزiمiزدi ءوزiمiز قاتتى دارiپتەيتiن ۇلت بولا تۇرا امبيتسيا مەن قۇلقىننىڭ مۇددەسiنەن اسا الماي تۇرعان داعدارىسىمىزعا ەرiكسiز الاڭدايسىڭ. مىسالى, 1991 جىلى سينگاپۋر پاتريارحىنىڭ قازاقستاندى كەلiپ كورۋگە قىزىققانىنا قاراعاندا, قازاقستاننىڭ العاش تاۋەلسiزدiك العان تۇستارداعى كەزەڭi, ءوز ەلiنiڭ العاشقى دامۋ كەزەڭiن ەسكە تۇسiرگەندەي بولسا كەرەك. لي كۋان يۋ قازاقستانعا كەلۋگە قارسى بولماعان. بiراق… «…ونى ويداعىداي قارسى الماعانىمىز دا راس. تاجiريبەلi ساياساتكەردi مۇقيات تىڭداۋ ورنىنا وعان بiر توپ ەكونوميستەرiمiز جiبەرiلiپ, ەكونوميكامىزعا كومەكتەسۋ جولى وسى ەكەن دەپ ويلاعان ولار لي كۋان يۋ-عا وزدەرiنiڭ قيسىق-قىڭىر ساۋالدارىمەن تارپا باس سالۋدان ارiگە بارا الماعان». سينگاپۋر باسشىسى بiزدiڭ ەكونوميستەرiمiزگە مۇنداي ۇشقىرلىق تانىتقانى ءۇشiن ۇستامدىلىقپەن ماقتاۋ ايتىپ, ال بiزدiكiلەر بولسا, ولارعا اسا ەشتەڭە كەرەگi دە جوق بولاتىن – ءوزiمشiل جەلپiنۋلەرi باسىلعان سوڭ, سوعان ءماز بولىپ تاراسىپ كەتكەن. مiنە, بiزدiڭ كەمiستiگiمiز بەن السiزدiگiمiز دە وسىندا. كوز الداۋعا – تەوريالىق تۇرعىسىنان بiز مىقتىمىز, ال iس جۇزiندە شىدامسىز دا دايەكسiزبiز. كەيiننەن سينگاپۋر ديپلوماتتارى ماعان پاتريارح بۇل ساپارعا ونشا ريزا بولماي قايتقانىن ايتتى. ول ەمتيحان ەمەس, الداعى الەم جاعدايى تۋرالى پiكiر الىسۋعا ءۇمiت ارتقان ەدi».
ديپلوماتيالىق جازبالار ارقىلى الەمدiك ساياساتتاعى iرi تۇلعالاردىڭ iس-ارەكەتتەرi مەن ساياساتتاعى عاجاپ تاپقىرلىقتارى ءوز حالقىنىڭ يگiلiگiنە شەشiلگەن تاريحي جەڭiستەرiنە دە كۋا بولاسىڭ.
قىسقاسى, قاسىم-جومارت توقاەۆ – مەملەكەت باسشىسى بولعانعا دەيىن ءىرى جۇمىستار اتقارعان تاجىريبەلى تۇلعا. بۇگىندە «جاڭا قازاقستان» قۇرامىز, حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتامىز دەگەن نيەتتە. مەن بۇل باستامالارعا ەرەكشە سەنىم ارتامىن. ەل بايلىعىنىڭ تەڭ جارتىسى «تاڭداۋلىلار» مەنشىگىندە, سوندىقتان كۇنكورىستىڭ تومەن ەكەنىن ايتتى.
جاسان زەكەيۇلى, نۇر-سۇلتان قالالىق قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى,
«امانات» پارتياسى قالالىق فيليالى ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى, پروفەسسور
