ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بيىلعى جازدا ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى تاريحي شەشىم قابىلدادى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى تۇركىستان قالاسىنا كوشىرىلىپ, تۇركىستان وبلىسى قۇرىلدى. شىمكەنت قالاسىنا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا مارتەبەسى بەرىلدى. بۇل قازاقى قايماعى بۇزىلماعان ءوڭىردىڭ عانا ەمەس, ءبىرتۇتاس رەسپۋبليكانىڭ العا باسىپ, وركەندەۋىنە جول اشاتىنىن ءارتۇرلى سالاداعى ساراپشىلار ايتۋدا. ارينە, ول ءۇشىن الدا اتقارىلار اۋقىمدى ىستەر بار. قازىر ايماقتى تۇلەتۋگە قاتىستى جان-جاقتان ءتۇرلى ۇسىنىستار مەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. سونداي ءبىر توپ پىكىرلەردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
بۇل, البەتتە, ءسۇيىنشىلەۋگە تۇراتىن جاڭالىق. شىمكەنتتىڭ رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا بولۋى – ۇلكەن قادام. الداعى ۋاقىتتا شىرايلى قالا – وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ مادەني, رۋحاني ءارى سپورت باعىتىنداعى ءىرى ورتالىعىنا اينالۋى ءتيىس. وعان ونىڭ رەسۋرسى دا, مۇمكىندىگى دە جەتەدى.
ءىرى ءوندىرىس ورىندارى قاجەت
تۇركىستان وبلىسىنا ورالاتىن بولساق. جاڭا وبلىستىڭ وتاۋ كوتەرۋى – وڭ باستاما. بۇل وڭىردە حالىق وتە تىعىز ورنالاسقان. ادام سانى كوپ. باسىم بولىگى – جاستار. دەمەك, ەڭبەك رەسۋرسى جەتكىلىكتى. الداعى ۋاقىتتا تۇركىستانعا ەڭ كەرەكتى دۇنيە – ءىرى ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ. بۇل ايماقتاعى جۇمىسسىزدىقتى جويادى. ەڭ قىزىعى, ەلىمىزدەگى ءىرى كاسىپورىندار سولتۇستىك وڭىرلەردە ورنالاسقان. ال ەڭبەك رەسۋرسى, دەمەك ادامدار – وڭتۇستىكتە. وسى پارادوكس تۋرالى ۇكىمەت ويلانسا دەيمىن.
جاڭا ونەركاسىپتەر ءتۇركىستان قالاسىنىڭ ماڭىندا بوي كوتەرسە. حالىق تىعىزدىعىنا بايلانىستى بۇل جەردەگى اۋىلدىق ەلدى مەكەندەر ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن ورنالاسقان. وندا قانشاما ازاماتتار كۇن كورىپ جاتىر. ولاردى جۇمىسپەن قامتۋ كەرەك.
ەندىگى كەزەك ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ «5 الەۋمەتتىك باستاما» دەپ اتالاتىن ۇندەۋىنە قاراي ويىسساق. بۇل باستاما تۇركىستان وڭىرىندە جۇزەگە اسۋ ءۇشىن ۇلكەن-ۇلكەن رەفورمالار قاجەت. مۇنداعى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – ءبىلىم. بۇل وڭىردە ءبىلىم وردالارى كوپ بولعانىمەن, ونىڭ ساپاسى بارلىعىمىزدى ويلاندىرادى. ال سونشالىقتى كوپ پايداعا كەلمەيتىن ماماندار ەلىمىزگە نە بەرە الادى؟ البەتتە, ەشتەڭە. سوندىقتان ەلباسى ۇندەۋىندەگى «جوعارى ءبىلىم الۋدىڭ قولجەتىمدىلىگى مەن ساپاسىن ارتتىرىپ, ستۋدەنت جاستاردىڭ جاتاقحاناداعى جاعدايىن جاقسارتۋ» دەگەن تاپسىرماسى وسى ورايدا ەرەكشە نازاردا بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ساپالى ءبىلىم – جارقىن بولاشاقتىڭ كەپىلى.
وسى ەكى ماسەلە جۇزەگە اسۋىن جەدەل باستاسا, ۇندەۋدەگى تۇرعىن ءۇي, شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە بەرىلەتىن نەسيە, سالىق سالماعىنىڭ ازايۋى حالىق جاعدايىنىڭ جاقسارىپ, وڭىردەگى ەكونوميكانىڭ تۇراقتى وسۋىنە اسەر ەتەدى دەپ ويلايمىن.
تاريحي ولكە تۋريزم ورداسىنا اينالسا…
التىنبەك قۇمىرزاقۇلى,
الەۋمەتتىك عىلىمدار ماگيسترى
قازاقستاننىڭ تاريحي تۋريزم وشاعى سانالاتىن تۇركىستاننىڭ تۋريستەردى تارتۋعا الەۋەتى زور. ەلباسى «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىندا وتاندىق تۋريزم سالاسىن دامىتۋ ماسەلەسىنە كەڭىنەن توقتالعان. وتاندىق تۋريزم كلاستەرى ۇلت جوسپارى قادامىنان ءتيىستى ورنىن الا الادى دەگەن ءسوز.
تۋريزم – قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى قارقىندى سالالاردىڭ ءبىرى. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە, قازىرگى كەزدە تۋريزم الەمدىك ەكونوميكاداعى قارقىنى تومەندەمەيتىن سالانىڭ بىرىنە جاتادى. قازاقستاننىڭ ءاربىر ايماعى – تۋريزم كلاستەرىنىڭ وشاعى. ەۋرازيا كىندىگىندە ورنالاسقان, ۇلى جىبەك جولىنىڭ دارحان دالاسىنا اينالعان ولكەدە ەرتەدەن قالا سوعىلدى, مادەني وشاقتار سالىندى.
بۇگىندە تۇركىستان قالاسى تۇرعىندارىنىڭ سانى 200 مىڭعا جاقىنداپ وتىر. تۇركىستان شاھارى – قازاقستاننىڭ تاريحي ءتۋريزمىنىڭ بىرەگەي ورداسى. اسىرەسە, تۋريزم كلاستەرىنىڭ باسىم باعىتى كولىك ينفراقۇرىلىمى قولايلى جولعا قويىلعان. تۇركىستان قالاسى حالىقارالىق كولىك ماگيسترالىنىڭ جەلىسىندە ورنالاسقان. تەمىرجول, كولىك-جول قاتىناستارى رەتكە كەلتىرىلگەن. قالانىڭ الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمىندا دا باستى نىساندار تۋريستەرگە قىزمەت اتقارا الادى. ويىن-ساۋىق ورتالىعى, زاماناۋي قوناقۇيلەر, مادەني-تاريحي وشاقتار, دراما تەاترى, مەيرامحانالار, سالتانات ۇيلەرى, اكۆاپارك, سپورتتىق دەمالىس نىساندار, بازارلار مەن سۋپەرماركەتتەر تولىقتاي تالاپقا ساي سالىنعان. تۋريستەرگە تولىقتاي ساپالى قىزمەت كورسەتە الاتىن ورىندار بارشىلىق دەگەن ءسوز. شاۆعاردان تۇركىستانعا دەيىن تۇركىستان قالاسىنىڭ تاريحى 2 مىڭجىلدىقتان بەرى كەلە جاتىر. العاش قالا اتاۋى شاۆعار دەگەن اتپەن اراب جازبالارىنداعى دەرەكتەردە كەزدەسەدى. ول – ەجەلدەن ورتا ازيا مەن تۇران دالاسىنداعى ەڭ كونە قالا.
قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى – تۇركىستاننىڭ باستى سالتاناتى. XII عاسىردا ءومىر سۇرگەن ۇلى اقىن, سوپى بەيىتىنىڭ ۇستىنە سالىنعان. بۇل عيماراتتى اتاقتى قولباسشى ءامىر تەمىر سالدىرعان. بۇل عيمارات – ءوز زامانىنداعى ساۋلەت ونەرىنىڭ بارلىق جەتىستىكتەرىن بويىنا جيناعان قۇرىلىستارىنىڭ ءبىرى. بۇگىندە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەن تاريحي نىسان جىلىنا مىڭداعان ءتۋريستى تارتىپ وتىر. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى – يۋنەسكو-نىڭ مۇرالارى تىزىمىنە ەنگەن ەسكەرتكىش.
جاڭاشا دامۋعا باستايدى
ايبول ارعىنعازينوۆ,
ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى
الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ فاكتورلارى, ايماقتىق دەموگرافيانىڭ وڭ قارقىنى, ءوڭىردىڭ گەوگرافيالىق جاعدايى, ترانزيتتىك الەۋەتى وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ دامۋ تراەكتورياسىن قايتا قاراۋىنا اكەلۋى ءسوزسىز بولاتىن. بۇل زامان تالابى, ءومىر اعىسى ەدى.
ماسەلەن, بۇرىنعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى شىمكەنت قالاسى وبلىس ورتالىعى رەتىندەگى ءوز ميسسياسىن تولىعىمەن ورىنداپ, xالىق سانى وبلىس ورتالىعى ءۇشىن تىعىز قونىستانعان, دەربەس ەكونوميكالىق الەۋەتى قالىپتاسقان, زاڭنامادا بەلگىلەنگەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالاعا قويىلار تالاپتارعا تولىعىمەن جاۋاپ بەرەتىن اكىمشىلىك بىرلىككە اينالعان ەدى.
وسى رەتتە ورتا عاسىرلارداعى كونە جىبەك جولىنىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق بەلدەۋى قىزمەتىن اتقارعان, ترانزيتتىك الەۋەتى ەرەكشە, دامۋ پەرسپەكتيۆاسى مەن وزگە دە مۇمكىنشىلىكتەرى مول تۇركىستان قالاسىن اتتاس وبلىستىڭ ورتالىعى رەتىندە ايقىنداۋ ەلىمىزدىڭ رۋxاني-مادەني باعدارى عانا ەمەس, ەكونوميكالىق ساياساتىنداعى فيسكالدىق دەربەستىگى بار, ەل بيۋدجەتىنە دونور ايماق رەتىندە قايتا قۇرىلىمداۋعا مۇمكىندىك بەرەرى ايقىن بولاتىن.
ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ بەتبۇرىستى مەزگىلىندە, جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا – 2001 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعىن تالدىقورعان قالاسىنا كوشىرۋ ارقىلى ستاگناتسياداعى قالانى عانا ەمەس, ءوڭىردىڭ ەكونوميكاسىن ءوركەندەتىپ, ەلىمىزدەگى اگرارلىق-تۋريستىك باعىتتاعى دامۋشى ءوڭىر دەڭگەيىنە جەتكىزگەنىن ەسكەرسەك, ءتۇركىستاننىڭ دا الەۋەتتى ءمۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋ ارقىلى وڭىردە اۋىل شارۋاشىلىعى, جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋدىڭ بولاشاعى زور.
وبلىس ورتالىعىندا تالاي جىلدان بەرى تۇركى الەمىنىڭ ينتەللەكتۋالدى ورتالىعىنا اينالعان حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورنالاسقانى ءوڭىر ەكونوميكاسىنىڭ ناقتى سەكتورىنان وزگە ادامي كاپيتالدى, جاڭا يننوۆاتسيالاردى دامىتۋىنا دا جول اشادى. بۇل تۇرعىدان العاندا, ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ 19 ماۋسىم كۇنى وتە دۇرىس شەشىم قابىلداعانى انىق. تۇركى كەڭەسى مەن حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى سەكىلدى حالىقارالىق مەكەمەلەردىڭ تۇركىستان قالاسىنان بولىمشەلەر اشۋى – وسىنىڭ ايقىن ءبىر دالەلى.
تۇركسويدىڭ كونە شاھارعا قۇرمەتى
تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى بولعان تۇركىستان قالاسىندا تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى شارا ءوتتى. جيىن بارىسىندا اتالمىش ۇيىم مەن تۇركىستان وبلىسى اراسىندا مادەنيەت سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق جونiندەگi ءوزارا تۇسiنiستiك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلدى. ايماق باسشىسى جانسەيىت تۇيمەباەۆ ۇيىمنىڭ «قۇرمەت» وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
«تۇركى الەمىنىڭ بۇگىنگى زامانداعى كەمەڭگەر كوشباسشىسى اتانعان پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ «تۇركسوي» تۇركى الەمىنىڭ يۋنەسكو-سىنا اينالۋى ءتيىس» دەگەن بولاتىن. تۇركسوي ۇيىمى تۇركى الەمىنىڭ مادەني استانالارىن تاڭداۋ جوباسىن 2012 جىلدان بەرى جۇزەگە اسىرىپ, تۇركى دۇنيەسىنىڭ يۋنەسكو-سىنا اينالدى. تۇركى حالىقتارى جاھاندانۋ زامانىندا الپاۋىت ەلدەرگە جۇتىلىپ كەتپەي, ۇلتتىق كودىن, وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن, مادەنيەتى, رۋحانياتى مەن مەملەكەتتىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوزارا ىنتىماقتاستىعىن نىعايتىپ, بىرلىگىن بەكەمدەي ءتۇسۋى كەرەك. وسىنى ەسكەرسەك, «تۇركىستان – تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى» جىلى ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ جونىندەگى باستاماسىمەن ۇيلەسىپ, ماڭگىلىك ەل مۇراتتارىمەن ۇندەسىپ كەلدى. ءتۇبى ءبىر تۇركى تۇگەل بولسا, ءبىزدىڭ الار اسۋلارىمىز بەن باعىندىرار بيىكتەرىمىز كوپ بولماق!» دەدى ج.تۇيمەباەۆ.
تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى دۇيسەن قاسەيىنوۆ, ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حقتۋ وكىلەتتى كەڭەسىنىڭ توراعاسى مۋسا يىلدىز, ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حقتۋ رەكتورى بولاتبەك ءابدىراسىلوۆ ۇيىمنىڭ ماڭىزدىلىعى حاقىندا بايانداما جاسادى. شارا كونتسەرتتىك باعدارلامامەن جالعاستى.
وتكەن جىلى تۇركىستان تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى اتانعاندا قاسيەتتى وڭىردە 42-گە جۋىق مادەني شارا وتكىزىلگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. سونىڭ ىشىندە تۇركى الەمىنىڭ «ناۋرىزناما» ءىس-شاراسى, «تۇركىستان جانە تۇركولوگيا» كونفەرەنتسياسى, تۇركى الەمىنىڭ ونەر يەلەرىنىڭ باسىن قوسقان اقىن-جازۋشىلاردىڭ, وپەرا جانە ساتيرا ساڭلاقتارىنىڭ, سۋرەتشىلەردىڭ باسقوسۋى وتكەن كۇندەردەن سىر شەرتەتىن تاريحي كۇندەر تىزبەگىنە اينالدى.
