وتكەن جازدا تورايعىر كولىنە جول ءتۇستى. كولدى جاعالاپ كەلە جاتقاندا الىستان اپپاق جۇمىرتقاداي بولىپ اق كەسەنە كوز تارتتى. باياناۋىل تۇگىل, جالپى ارقا وڭىرىنە ءتان ەمەس قۇرىلىستىڭ سۇلۋ ساۋلەتىنە قاراپ, ونى سالعان شەبەردىڭ اتىن بىلمەك بولدىق. ول قۇرىلىسشى-ينجەنەر سايىن نازاربەكۇلى ەكەن. سايىن اقساقال: «مەن وسى ءومىرىمدى ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ باعالايمىن» دەيدى ەكەن. 50 جىل ءومىرى كەڭەس زامانىنا ءتۇسپا-تۇس كەلدى. «كوممۋنيزم» تۇرعىزۋ جولىندا ادال ەڭبەك ەتتىك» دەپ اڭگىمەسىن جالعادى.
تاريحتى تاسپەن تۇرعىزعان
– 25 جىل قازاق ەلى دەگەن ساعىنىشتى ءسوزدى «ماڭگىلىك ەل» ەتەمىز دەپ تەر توكتىك. مەنى كىسى ەتكەن دە, اتاقتى ەتكەن دە, ءوزىمدى قوعامعا قاجەت ازامات سەزىندىرگەن دە وسى 25 جىل. اقىن-جازۋشى, قۇرىلىسشى-ساۋلەتشى اتاندىق. دراماتۋرگ, ەتنوگراف دەگەن دە اتاقتارىمىز بار. سونىمەن 75 جاسقا كەلىپپىز. مەن ەندىگى قالعان ءومىرىم تۋرالى كوبىرەك ويلانامىن. ونى ءومىرىمنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى دەپ اتايمىن. ءوز ويىمشا, قالعان عۇمىرىم دەگەنىمە جەتە السام, بارلىق سۇرگەن ءومىرىمنىڭ ىشىندەگى ماعىنالىسى دا, قادىرلىسى دە بولماق. مەنىڭ تىرشىلىكتە بولعان جىلدارىمنىڭ قورىتىندىسى سەكىلدى بولماق. ويداعىلارىم ورىندالىپ جاتسا, ماعان بۇل ومىرگە بەكەر كەلمەگەن ەكەنمىن دەگىزبەك. مەن قالعان عۇمىرىمدى ابايدىڭ رۋحاني قازىناسىنا باعىشتادىم. ابايدىڭ رۋحاني بايلىعىن ءوزىم قۇرعان «اباي الەمىنە ساياحات» كلۋبى ارقىلى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 1-سىنىبىنان باستاپ مەكتەبىن بىتىرگەنشە جالعاساتىن جاستاردىڭ رۋحاني دا, ۇلتتىق تا بولمىسىنا اسەر ەتەر جۇمىستار بولماق. بىراق ءسىز بۇگىن مەنىمەن ساۋلەتشى رەتىندە سويلەسپەك ەكەنسىز. اباي تاقىرىبى – جەكە اڭگىمەگە لايىق تاقىرىپ. سۇراعىڭىزدى قويا بەرىڭىز.
– اعا, ءسىز قۇرىلىسشى-ينجەنەر ەكەنسىز, قالاي ساۋلەتشى اتاندىڭىز؟
– مەنىڭ ساۋلەتشىلىك ونەرىم سۇلتانماحمۇت تورايىعىروۆ كۇمبەزىنەن باستالدى دەۋگە بولادى. بالا كەزدەن جۇبىمىز اجىراماعان دوسىم ءابىش كەكىلباەۆ دەپۋتات سايلاۋىنا ءتۇسىپ, باياناۋىلدا باعىن سىنادى. سوندا بولعان العاشقى كەزدەسۋدە ەلدىڭ ءبىر ءدىلمار قارتى: «دەموكراتيا دەگەن حابار بىزگە دە جەتىپ جاتىر. ءبىز دە ەلمىز. دەپۋتاتتىققا ەكى بىردەي ازاماتىمىزدى دايىنداپ وتىرعان جاي بار. شىراعىم, ءوزىڭنىڭ ەلىڭ, جەرىڭ بار ەمەس پە؟ سول جاقتان نەگە تۇسپەدىڭ؟» دەيدى عوي. سوندا ابەكەڭنىڭ: «جۇيرىكتىگىڭدى تانىعىڭ كەلسە, ارعىماق قوسقان جەرگە بار, قۇلىن كەزىڭدە جالىن سيپامادىم دەپ قايتارا قويماس باعىڭدى. جىگىتتىگىڭدى سىناعىڭ كەلسە, ازامات وسىرگەن ەلگە بار, اكەسىمەن تاباقتاس بولمادىم دەپ سىندىرا قويماس ساعىڭدى» دەگەن ەكەن بابالارىمىز. مەن سونداي ەلدى تاڭداپ الدىم» دەپتى. شەشەن سوزىنە توقتاپ, الگى ءدىلمار: «مىنا بالا مەن ءبىر اۋىلدىڭ بالاسى ەمەس, تۇتاس ەلدىڭ بالاسىمىن دەپ تۇر عوي! داۋىسىمدى وسىعان بەرەمىن!» دەپ ءدال سول ارادا ۇگىت جۇرگىزە باستاعان ەكەن. ابەكەڭ باياناۋىلدان دەپۋتات بولىپ سايلاندى. دەپۋتاتتاردىڭ ءبىراز مىندەتتەردى موينىنا الاتىن سالتى بار. ابەكەڭ سول ەلدىڭ ۇلى, قازاقتىڭ اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ باسىنا كۇمبەز تۇرعىزۋ شارۋاسىن قولعا الاتىنىن جاريا ەتىپ, بۇل مىندەتتى ماعان جۇكتەدى. قورىتىندىسىن ءوزىڭىز كورىپسىز.
شاكىر قارتتىڭ شەرى
– باتاگوي قاريامىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆقا ۇلتتىق ءداستۇر بويىنشا حالىق اتىنان اق باتا بەرگەن تاريحي تۇلعا رەتىندە ەستە قالعان شاكىر ابەنوۆتىڭ باسىنا ءوز ەسەبىڭىزدەن ساعانا تۇرعىزۋىڭىزعا سىزگە اسەر ەتكەن ءبىر سەبەپ بار شىعار؟
– يۋنەسكو 150 جىلدىعىن اتاپ وتكەن, ابايدىڭ قۇرمەتىنە تۇرعىزىلعان «اباي–شاكارىم» كەسەنەسىنىڭ مەن باس قۇرىلىسشىسى بولدىم. سونىڭ ارقاسىندا سەمەيدىڭ قازىنالى قارتتارىمەن تاباقتاس بولىپ, اباي جەرىنىڭ ەجەلگى تاريحىنا قانىقتىم. ءبىراز اڭگىمەلەردى شاكىر قارتتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم. ول كىسىنىڭ اۋىر تاعدىرىن, وزىمەن بىرگە الىپ كەتكەن قاسىرەتىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەس.
ءبىز جيدەبايدا قىس تۇسە «اباي–شاكارىم» قۇرىلىسىن توقتاتىپ, ەلگە ورالاتىنبىز. ءبىر جىلى شاكىر اقساقالدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىن ەستىدىم. كەلەسى كوكتەمدە جۇمىستى جاڭعىرتپاق بولىپ, جيدەبايعا سوعىپ قايتايىن دەپ جالعىز ءوزىم الماتىدان جولعا شىققان ەدىم. شاكىر اقساقال اۋىلى – جۇرەك جوتادا. ول جەردە اقتامبەردى جىراۋدىڭ زيراتى بار. سوندا جەرلەگەن بولار دەپ, جۇرەك جوتاعا بۇرىلدىم. جاڭا قويىلىم كوزگە تۇسپەدى. تۇنىمەن مىڭ شاقىرىمعا جۋىق جول ءجۇرىپ شارشاعان اداممىن, ازداپ دەم الماق بولىپ ءبىر تاسقا وتىردىم. كۇن ۇياسىنان جاڭا كوتەرىلگەن كەز. اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىرى ساۋىن سيىرلارىن ورىسكە شىعارىپ جاتسا, ەندى ءبىرى شىعارىپ سالىپ قايتىپ كەلە جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى مەن وتىرعان توبەگە تۋرا مولا تۇسىنان كوتەرىلدى.
ماعان امانداسىپ سالەم بەردى دە, ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي, ءسال جىميىپ كۇلىپ الدى. كۇلكى سەبەبىن سۇرادىم. «ناق ءسىز وتىرعان وسى تاستا, ءدال وسى ۋاقىتتا, وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن شاكىر اقساقال وتىر ەكەن. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان ءبىر اۋىز ءسوز ەسىمە ءتۇسىپ كۇلىپ تۇرمىن دەدى.
مەن ول كەزدە وسى اۋىلدىق كەڭەس توراعاسى ەدىم. كۇندە تاڭەرتەڭ ورىسكە مال شىعارىپ وسى جولمەن ورالاتىنمىن. ءسىز وتىرعان تاستا وتىرعان شاكىر اقساقال مەنەن «سەن كۇندە سيىر شىعاراسىڭ با؟» دەپ سۇرادى. مەن باسىمدى يزەدىم. «مەنىڭ ءبىر ءوتىنىشىم بار, ورىندايسىڭ با؟» دەگەنى. «قولىمنان كەلسە ىستەيىن» دەپ جاۋاپ قاتتىم. «قولىڭنان كەلەدى» دەيدى.
– مەن مال شىعارۋعا ەرتەڭ سانانى جىبەرەمىن. تاسالاۋ جەردە جولىعىپ, ونى كوندىر. جاس جىگىتسىڭ, كونبەسە – زورلا. قورىقپا, شۋ شىقپايدى. اعايىن الدىندا دا, وكىمەت الدىندا دا ءوزىم جاۋاپ بەرەمىن, – دەدى.
– اي, شاكە-اي, ءسىز دە ايتا بەرەسىز-اۋ, – دەپ اۋىلناي ۇيىنە قاراي زىتادى.
شاكەڭنىڭ تاعدىرى – وتە اۋىر تاعدىر. جازىقسىز ءۇش رەت سوتتالىپ, جالپى سانى جيىرما جىلدان استام تۇرمەدە وتىرعان. ءۇش رەت ۇيلەنگەن. ءۇش قىزدى بولعان. ۇلكەن قىزى ەرتە قايتىس بولادى. ءبىر قىزى جەنپي-ءدى قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن كۇنى تروللەيبۋس توعىنا ءتۇسىپ مەرت بولادى. ساناسى كۇيەۋگە شىقپاي قالادى.
مەن شاكەڭنىڭ جاتقان جەرىن سۇراپ الىپ, باسىنا بارىپ قۇران باعىشتادىم. كەلەسى جىلى ناۋرىز ايىندا تاعى دا الگىدەي ساپارمەن كەلە جاتىپ شاكەڭ باسىنا سوقتىم. ءبىر جىل بويى ادام بالاسى اياق باسپاعان سەكىلدى. اياپ كەتتىم. ونىڭ سوڭعى ءۇمىتى ساناسىنىڭ دا ۇرپاقسىز قۋارىپ بارا جاتقانى جانىنا باتقانداعى ارەكەتى ەسكە ءتۇستى. بۇل اڭگىمە شاكىردىڭ وزىمەن كەتكەن جان جاراسىن اشىپ بەرەر وقيعا عوي. سانادان كەشىرىم سۇراي وتىرىپ, جاريا ەتۋدى ءجون كوردىم. شاكەڭنىڭ باسقا تۇسكەن, ومىردەن ۇرپاقسىز ءوتۋ اتتى قاتال تاعدىرىن وزىنشە وزگەرتپەك بولعانى مەنى دە تەبىرەنتتى. ىشتەي شاكىردىڭ رۋحىمەن تىلدەسكەندەي بولدىم, ەكى-ءۇش شۋماق ولەڭ ارنادىم.
ۋادە
جامبىلدىڭ باتاسىن اپ,
ەلباسىعا باتا بەرگەن –
جان ەدى كەيۋانا,
الابوتەن اتاعى ەلدەن.
ۇلىڭ كوپ, شاكىر اتا –
دەسەم, ءسىز قاتە دەر مە ەڭ؟
سولاردىڭ مەن دە ءبىرى,
العىس اپ, اتا كورگەن.
…باسىندا بەلگى دە جوق,
وكىنىش. ۇقتىم جايىن…
…موينىنا بۇل سالماقتى,
ەشكىمنىڭ جۇك قىلمايىن.
سودان بارىپ مەن ءوز قاراجاتىما شاكىر ابەنوۆ اتتى قازاقتىڭ ءبىر دارابوز ادامىنىڭ باسىن قارايتىپ كەتىپ ەدىم.
قۇنانباي كەلىنى – ءدىلدانىڭ زارى
– ءوزىڭىزدىڭ قولىڭىزدان شىققان «اباي–شاكارىم» كەشەنى اباي الەمىن تابۋىڭىزعا كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن شىعار. ۇلكەن قۇرىلىستى ءتامامداپ, ءدىلدا مەن ايگەرىمنىڭ, اقىلباي باسىن دا اقى-پۇلسىز ءوزىڭىز قارايتىپسىز عوي. وسىنداي مارتتىككە, ىزگىلىككە باستاعان جۇرەك سىرىمەن بولىسەسىز بە…
– اباي ءبىر الەم عوي. شىڭعىستاۋ وڭىرىندە جۇرگەنىمدە وسى توپىراقتىڭ شەجىرەشى قارتتارىمەن كوپ سۇحباتتاس بولدىم. جيدەبايداعى, ءبورىلىدەگى, سەمەيدەگى اباي مۇرالارىنىڭ شىراقشىلارىنا اينالعان قارتتارمەن كەزدەستىم, دوس بولدىم. سونىڭ ىشىندە مارقۇم توكەن يبراگيموۆتىڭ ورنى بولەك ەدى. سول ەگەمەندىك الىپ كەلگەن جىلدار قوعامىمىزعا جاڭا رۋحاني سەزىمدەر سىيلاپ جاتتى. مەن بۇرىن ابايدى مۇحتار اۋەزوۆ رومانى ارقىلى تانيتىنمىن. سول جىلدارى ەل قارتتارىن تىڭداي ءجۇرىپ, «اباي جولى» رومانىنا كەڭەستىڭ ىقپالى قاتتى اسەر ەتكەنىن اڭعاردىم. سونداي كەڭەستىك ەلەكتەن وتكەن ءبىر نارسە, ءدىلدا مەن ايگەرىم اراسى ەكەن. ارۋاقتارى ريزا بولسىن, ءدىلدا 1924 جىلى دۇنيەدەن وتسە, ايگەرىم ەرتەلەۋ قايتىس بولادى. كەڭەستىڭ بەلسەندىلەرى ءدىلدانى الشىنباي ۇرپاعى دەپ قۋدالاعان كەزدە ول باسپاناسىز قالىپ, ايگەرىم قىستاۋىن پانالاعان. جۇما كۇندەرى ايگەرىم باسىنا بارىپ ءدىلدا: «توقال-اۋ, الساڭشى مەنى جانىڭا-اۋ» دەپ تالاي زارلاپ جىلايتىنىن اۋىل قارتتارى ايتىپ وتىرادى ەكەن. ايگەرىمدى الارىندا ءدىلدانىڭ الدىنان ءوتۋ ءۇشىن ەربولدى جىبەرگەن ەكەن. سوندا ءدىلدا: «قاي قازاقتىڭ قىزى كۇيەۋگە شىققاندا مەن ونىڭ جالعىزى بولامىن دەپ شىعادى. الىپ كەلسىن توقالىن» دەپ رازىلىعىن بەرگەن ەكەن دەيدى.
توكەن يبراگيموۆتىڭ ءوتىنىشىن تاستاي الماي, مەن قاراۋسىز قالعان ءدىلدا, ءايگەرىم, اقىلباي باستارىنا ساعانا تام تۇرعىزدىم. بۇل, نەگىزىنەن, مەنىڭ ابايعا دەگەن قۇرمەتىمنىڭ قورىتىندىسى ەدى. «اباي ءىشىپ ۇلگەرمەگەن ۋ» دەگەن دراما دا وسى وقيعادان كەيىن قاعازعا ءتۇسىپ, ساحنالاندى.
اۋەز اۋلەتى بورىلىدە, ارالتوبەدەگى ايگەرىم قىستاۋىنان قوزىكوش جەردە قونىستانعان. وسىندا قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اتا-اناسىنا ارنالعان ومارحان مەن نۇرجامال كۇمبەزى 1994-1996 جىلدارى سالىندى. ونىڭ دا ءبىر قىزىعى بار. بىردە توكەن يبراگيموۆ اقساقال مەنى مۇحتاردىڭ اتا-اناسىنىڭ باسىنا الىپ كەلدى. توكەڭ كۇبىجىكتەپ: «ساكە, جەردىڭ تەسىگى بولسا كىرىپ كەتەر ەدىم, مىنە دەپ كورسەتۋگە دە اۋزىم بارماي تۇر» دەيدى. ۇيالسا ۇيالعانداي ەكەن. ۇستىندە قوزى-لاق ويناپ جۇرگەن بەس-التى تاس. قاسىندا قوي قورا, ءبىر ءۇيدىڭ اعاش دارەتحاناسى. نامىستانعانىم سونشا, قاسىمداعى جىگىت ەكەۋمىز الگى دارەتحانانى قۇلاتىپ كەتىپ ەدىك. بىراق كەلەسى كەلگەندە تاعى ورنىنا قويىپ الىپتى. مۇحتارداي زاڭعار جازۋشىنى دۇنيەگە الىپ كەلگەندەر دە قاراۋسىز قالىپتى. قازاعىمىزدىڭ اسىلدارىن تۇگەندەتپەگەن زامان ەدى عوي. يۋنەسكو-نىڭ ابايدىڭ 150 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە دايىندىق كەزى. الماتى قالاسى ومارحان–نۇرجامال كەسەنەسىن سالىپ بەرۋدى موينىنا الىپتى. بىراق ءبىر جىل بويى ەشقانداي قارجى بولە المادى. ستۋدەنتتىك جىلدارى قاتار وسكەن مارقۇم زامانبەك نۇرقادىلوۆتى جاقسى تانيتىن ەدىم. «ابايدىڭ كەسەنەسى سالىنباي قالماس, سەن ومارحان مەن نۇرجامالدىڭ باسىن قارايتۋعا كومەك بەر» دەپ بىرنەشە رەت كىرىپ شىقتىم. سودان نە كەرەك, زاكەڭ ءبىراز قاراجات ءبولىپ, ءبىز كەسەنە قۇرىلىسىن باستاپ كەتتىك. كەيىن ول باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ كەتتى دە, قۇرىلىس جۇمىسى تاعى دا توقتاپ قالدى. ابايدىڭ ارۋاعى بولار, ونىڭ ورنىنا ەندى مەنىڭ كۋرستاس جولداسىم شالباي قۇلماحانوۆ كەلدى. حالقىمىزدىڭ كورنەكتى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى, ول دا باستالعان ءىستىڭ ابىرويمەن بىتۋىنە اتسالىستى. اقىرىندا اباي–شاكارىم كەسەنەسى سالىنىپ بىتكەننەن كەيىن, ءبىر جىلدان سوڭ كەسەنەنى دە تۇرعىزىپ بولدىق.
– ءوزىڭىز سياقتى ازاماتتار باس بولىپ, كەلەر ۇرپاقتىڭ قاسيەتتى ارۋاقتار الدىندا جۇزدەرى اشىق بولۋىنا كوپ جۇمىس جاساپسىزدار. بۇگىنگىنىڭ ادامىمەن سالىستىرعاندا رۋحتىڭ كۇشتىلىگىن بايقاپ وتىرمىن. الدە سىزدەر باسقا قالىپتان جاسالعانسىزدار ما؟
– قالىپ ءبىر قالىپ قوي. بىراق ول كەزدە حالىقتىڭ ەگەمەندىككە قولى جەتىپ, جوعىن تۇگەندەپ, بارعا قاناعات دەپ جاتقان كەزى بولاتىن. باسشىسى دا, قوسشىسى دا ورتاق ىسكە جۇمىلا كىرىسىپ كەتەتىن سەكىلدى ەدى. جوقشىلىق قانشا قىسقانمەنەن, حالىقتىڭ رۋحى اسقاقتاپ تۇرعان كەز بولاتىن. ءتىپتى كەسەنە قۇرىلىسىنا كومەكتەسۋگە كەلگەن جاقىن جەردەگى ەلدى مەكەننىڭ تۇرعىندارى تاڭنان كەشكە دەيىن ەڭبەك ەتۋگە دايىن ەدى. اباي–شاكارىم كەسەنەسىنىڭ نەگىزگى جۇمىستارىن ءوزىم ون جىل ەڭبەك ەتكەن الماتى قۇرىلىس تەحنيكۋمىنىڭ ارحيتەكتۋرا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى اتقارعان بولاتىن. يماندى بولعىر تەحنيكۋم ديرەكتورى بولات مۋسين وندىرىستىك تاجىريبە دەپ توپتاردى جىبەرىپ جاتتى. جۇمىس باسىندا تەحنيكۋمنىڭ بەدەلدى ۇستازدارىنىڭ ءبىرى ناعاشىباي رازاقوۆ, ول دا مەنىڭ كۋرستاس دوسىم, تۇراقتى باسشىلىق ەتتى. ءبىز ستۋدەنتتەرگە اراق ءىشۋ تۇگىل, زيرات باسىندا شىلىم شەكتىرمەيتىنبىز. جامان ءسوز ايتقىزبايتىنبىز. جاڭا كەلگەن ستۋدەنتتەردەن جۇمىسقا كىرىسەر الدىندا انت قابىلدايتىنبىز. سولاردىڭ ءبىرى مەندە ساقتالىپ قالىپتى.
ەسكەرۋسىز قالىپ بارا جاتقان ۇلى تۇلعالارىمىزدى ۇلىقتاپ, ولاردىڭ باسىن قارايتۋ مىندەتىنە ادال كىرىستىك. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇمىت قالعان ەسىمدەر حالىق جادىنا قايتا ورالدى. اسىلدارىمىزدىڭ ارۋاعى اسقاقتاپ, دالامىزدىڭ تورىندە قايتا شالقىدى.
– ارۋاق تا شەبەر قولىن تاڭدايدى. جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆ دومالاق انا كەسەنەسىن «سايىننىڭ ەرەكشە جۇمىسى» دەپ باعالاپ, ونىڭ اشىپ بەرۋ مارتەبەسى وزىنە بۇيىرعانىن جازعان ەكەن.
– جيدەبايداعى كەسەنەلەردى ءوز كوزىمەن كورگەن اتىمتاي وماروۆ دەگەن شىمكەنتتىك ازامات كاسىپتەس اعاسى التىنبەك تولەپبەكوۆكە «اعا, ماڭعىستاۋدىڭ اقتاسىنان ءبىز نەگە دومالاق انامىزعا كەسەنە تۇرعىزبايمىز؟» دەپ وي سالادى. التىنبەك كەلىسىپ, مەنى اقتاۋدان ىزدەپ تابادى. مەن بىردەن كەلىستىم. بىرىنشىدەن, دومالاق انا – بار قازاققا اتى بەلگىلى, بار جۇرتىمىز مويىنداعان قاسيەت يەسى. ونداي ارۋاققا ەڭبەك ەتۋ ازاماتتىق اتاققا, قازاقشىلىققا, اللا تاعالا جولىنا جاقسى قابىلداناتىن رۋحاني ناتيجەسى بار ءىس ەدى. ەكىنشىدەن, شىنىن ايتساق, ءبارىمىز دە پەندەمىز. اتاقتى بولعىمىز كەلەدى, جۇرت ماقتاسا ەكەن دەيمىز. مەنىڭ بولمىسىمداعى وسىنداي ءوزىمشىل سەزىمدەرىمە العىس ورنىنا اباي–شاكارىم كەسەنەسىن بىتىرگەن كەزدە وبلىس اكىمشىلىگى ماعان شاپان كيگىزبەك تۇگىل, اۋىزشا راقمەت تە ايتقان جوق. ءبىزدى اباي–شاكارىم كەسەنەسىنە شاقىرعان سول كەزدەگى وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ماركەن ءشايجۇنىسوۆ بولاتىن. ءبىز ول كىسىنىڭ تاماشا ۇيىمداستىرۋىمەن ءبىراز ىستەر تىندىرىپ الدىق. بىراق كەيىن ءبىزدى شاقىرعاندار ورنىنا جاقيانوۆ, لۋكين دەيتىندەر كەلدى دە, شاتاق باستالدى. لۋكين: «ەكەۋىن بىردەي سالىپ ۇلگەرمەيسىڭ, شاكارىم قۇرىلىسىن توقتات» دەپ زورلادى. ءبىز كونبەدىك. بىزگە قاراجات ءبولۋىن توقتاتتى. ءبىز, قاسىمىزدا حافيز ماتايۇلى بولدى, لۋكيننىڭ كابينەتىندە توبەلەسىپ قالا جازداعان ەدىك. مەن وعان «سەن قازاق حالقىنىڭ ناعىز جاۋىسىڭ» دەگەن ەدىم سوندا. وسى جاعدايلاردى ايتىپ تۇسىندىرەيىن دەپ جاقيانوۆقا كىرمەك بولدىم. ول قابىلدامادى. سودان مەن وعان تومەندەگى حاتتى جازدىم. ونى اكىمشىلىك كەڭسەسى قابىلداماي, زورعا قابىلداتقان ەدىم.
جاقيانوۆقا حات
قابىلداندى: №849. 10.04.1995
قىزىل ءتىلىم, پايداڭنان
زالالىڭ كوپ,
كەيدە ءجونسىز شاپالاق
قالامىن جەپ.
تاستاپ سەنى كەتپەپپىن
كەلگەنىمدە,
اق مۇنارا ابايعا
سالامىن دەپ.
ايتادى عوي قالدىرىپ
كەتپەگەسىن,
تەكسىز جاندار تەكتىگە
تەك دەمەسىن.
پاسىقتاردىڭ قۇدايى
بەرىپ جاتىر,
باسۋ ايتىپ باسشىلار
سوكپەگەسىن.
ساباتىپ اپ ءبىر كەزدە
ابايىڭدى,
تارتپاپ پا ەدىڭ توبىقت
ى سازايىڭدى.
جەلكەلەتىپ اركىمگە
قوياسىڭ با,
اباي جاندى, قۇرىلىسشى,
ادايىڭدى…
سايىن نازاربەكۇلى, اباي–شاكارىم كەسەنەسىنىڭ باس قۇرىلىسشىسى,
26.03.1995 ج.
كەيىن ءبىر كەزدەسكەندە حافيز ماتايۇلى جاقيانوۆتىڭ بۇل حاتتى وعان جىبەرگەنىن ايتىپ ەدى. مۇمكىن حات سول كىسىنىڭ ارحيۆىندە جاتقان بولار. سەمەي وبلىسىنىڭ باسشىلارىنان كورگەن قورلىقتارىم اسەر ەتىپ, ىلعي جۇيكەمدى شيرىقتىرىپ جۇرەتىن. دومالاق انا جوباسى مەنى ارمانىما جەتكىزەتىن, جاقسى ساۋلەتشى-شەبەر اتاندىراتىنداي بولىپ قاتتى قۋاندىم.
وڭتۇستىكتەگى قولتاڭبا
اقتاۋدان شىمكەنتكە ۇشىپ كەلە جاتىپ, ۇشاق ۇستىندە دومالاق انا كەسەنەسىنىڭ قازىرگى سۇلباسى كوز الدىما ەلەستەدى. ۇمىتىپ قالماۋعا تىرىسىپ, قويىن داپتەرىمە ءۇش بۋناق كۇمبەزدى كەسەنەنى سىزىپ الدىم. سوڭعى كەزدە دومالاق انا قۇرىلىسىنا ءبىز دە اقشا بولدىك, قارجىلاي كومەكتەستىك دەۋشىلەر قاپتاپ كەتىپتى. ءبىز دومالاق انا كەسەنەسىنە جۇمسالعان بارلىق قارجىنىڭ تەك ەكى ازاماتتىڭ قالتاسىنان شىققانىنىڭ كۋاسىمىز. التىنبەك پەن اتىمتاي جۇمىستى باستاپ كەتۋگە العاشقى قاراجاتتارىن تاۋىپ بەرگەنىمەن, ولار كەيدە اقشا ورىنا وزدەرىنە ساۋدا اينالىمىنان تۇسكەن قانت, ۆەرميشەل سەكىلدى ازىق-تۇلىك بەرەتىن بولدى. مەنىڭ ولاردى اقشاعا اينالدىرۋعا ۋاقىتىم دا, تاجىريبەم دە جەتكىلىكسىز بولىپ شىقتى. اقىرىندا ولاردىڭ ماعان بەرگەن جەتى ميلليوندىق ازىق-تۇلىگىن مەنىڭ تاپسىرعان ادامدارىم ۋكرايناعا جىبەرىپ, اقىرى پىسىقتار بويىنا ءسىڭىرىپ كەتتى. سونداي ولقىلىقتارىمنان «پارىز» اتتى جشس ەسەپشوتىنداعى 17 ميلليون تەڭگەنى قۇرىلىسشىلار ايلىعىنا امالسىز جۇمساپ جىبەرگەن ەدىم. بىراق بۇل ىسىمە ءالى كۇنگە دەيىن ەش وكىنىش بىلدىرمەي كەلەمىن. ءوزىمدى-ءوزىم تانۋ ءۇشىن, وزگەلەرگە تانىتۋ ءۇشىن دومالاق انا كەسەنەسىن كورنەكتى ەتىپ شىعارۋىم قاجەت ەدى. اۋليە باسىنا بارعانىمىزدا ادام اياق الىپ جۇرگىسىز تاستار مەن بەتونداردىڭ ءۇيىندىسى ەكەن. ۇزاق جىلدار بويى وبلىس باسشىلىعىندا بولعان بىلىكتى باسشى, ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن ارداقتى ازامات تولەپبەك نازاربەك اقساقالدىڭ باتاسىن العالى التىنبەك ەكەۋمىز ۇيىنە بارعاندا «اباي–شاكارىم كەسەنەسىن سالىپ شىققاندىقتان بۇيرەگىم بۇرىپ وتىر. ايتپەسە مەنىڭ دومالاق انا ارۋاعى الدىندا ۇياتىم جەتەرلىك. وسى عۇمىرىمدا مەن ءۇش رەت انا باسىنا كەسەنە تۇرعىزامىز دەگەندەرگە باتا بەرىپ, حالىقتان قارجى جيناۋعا كومەكتەسكەن ادام ەدىم» دەگەن ەدى. ارۋاق تا ادام قولىن, نيەتىن تاڭدايتىن سياقتى. ءىسىمىز كورنەكتى بولىپ شىقتى.
«سارايشىق دەرتى»
– «قازاق حالقىنا ەڭ جاقىن تاريح, ەڭ قىمبات تاريح – سارايشىق تاريحى» دەپ جازىپسىز. ول قالاي ومىرگە كەلدى؟
– اباي كەسەنەسىن ءبىتىرگەننەن كەيىن 1996 جىلدان باستاپ ءبىز ءۇش جىل بويى «سارايشىق» دەرتىنە شالىققانداي كوپتەگەن كىرۋى قيىن ەسىكتەردى اشىپ, كوپتەگەن لاۋازىمدى كىسىلەرگە سارايشىق قالاسىنىڭ تاريحي قۇدىلىعى جونىندە اۋىزشا دا, جازباشا دا پىكىر ايتىپ جۇردىك. جاساعان جوبامىزدى كورسەتتىك. ءتىپتى ءبىر رەت پرەزيدەنتكە دە كورسەتۋدىڭ ءساتى تۇسكەن بولاتىن. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني وركەندەۋىنە تۇركىستان مەن وتىرار قانداي اسەرلى بولسا, سارايشىق قالاسىنىڭ ودان كەم تۇسپەيتىنىن دالەلدەۋگە تىرىستىق. بار ماسەلە قارجىعا تىرەلەتىنى بەلگىلى. سول تاپشىلىق ول كەزدە قول بايلادى.
اقىرى ءساتى ءتۇسىپ, يمانعالي تاسماعامبەتوۆ مىرزا اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالدى دا, ءبىزدى بىردەن شاقىردى. سول 1999 جىلى قىركۇيەك ايىندا «قازاقستان مۇنايىنا – 100 جىل» اتتى توي تويلانباق ەكەن. يمەكەڭنىڭ بىزگە ايتقانى: «ساكە, سارايشىق دەپ ءبىراز جۇگىردىڭىز. ەندى ءساتى تۇسكەن سەكىلدى. قىركۇيەك ايىنا دەيىن بەس اي ۋاقىت بار. ءبىر اي – دايىندىققا, ءتورت اي – قۇرىلىسقا. جوباعا ءبىر شاعىن مەشىت, ءبىر شاعىن مۇراجاي, «حاندار زيراتى» اتتى ءبىر كورنەكتى كۇمبەز كىرەتىن بولسىن. اقشا تابام دەپ ويلاما. ايلىققا جۇمىس جاسايسىڭدار» دەدى. سوندىقتان دا ءبىز «حان وردالى سارايشىق» كەسەنەسىنىڭ باس ساۋلەتشىسى يمانعالي تاسماعانبەتوۆ دەپ قابىلدايمىز. بيىكتىگى 17 مەتر حاندار زيراتى كۇمبەزى سەگىز بۇرىشتى عيمارات ەتىپ تۇرعىزىلدى. ءار قابىرعاسىنا اركالى ەسىك قالدىرىلدى. ءبىر ەسىك كەسەنە ىشىنە كىرۋگە, ال قالعان جەتەۋىنە سارايشىقتا جەرلەنگەن قازاق حاندارى مەن نوعاي وردا بەكتەرىنىڭ قۇرمەتىنە قۇلپىتاستار ورناتىلدى.
– بايقاعانىم, ءسىزدىڭ الاقانىڭىز تاريحىمىزدىڭ ۇلىلارى مەن اسىل پەرزەنتتەرىن تاڭدايدى ەكەن. بۇل تەك تاريحي تۇلعالارعا قىزمەت ەتەمىن دەگەن سەرتىڭىزدەن دە بولار…
– بىردە ءازىلحان اعا زايىبى قايتىس بولىپ, وعان كۇمبەز تۇرعىزعىسى كەلەتىنىن ءبىلدىرىپ, حابارلاستى. سوندا «ءاز-اعا! كۇمبەز تۇرعىزۋ قولدان كەلەدى عوي, بىراق مەنىڭ وزىمە بەرىپ قويعان, تەك تاريحي تۇلعالارعا عانا ەڭبەك ەتەمىن دەگەن ءبىر سەرتىم بار ەدى دەدىم. سوندا ءازىلحان اعامىز «ءوز سەرتىڭدى بۇزباي, مەنىڭ ءوتىنىشىمدى ورىنداۋدىڭ جولى جوق پا؟» دەپ سۇرادى. «ونداي جول بار, ەگەر ءسىز ۇلى جولعا ساپار شەككەندە سول جەرگە بارىپ جاتاتىن بولساڭىز» دەگەنىمدە, جازۋشى «مەنىڭ دە ارمانىم سول بولاتىن» دەپ قۋانا جاۋاپ بەردى. بۇل دا تاريحقا اينالدى.
– راقمەت, سايىن اعا! سونىمەن ءسوز سوڭىندا…
– ءسوزىمنىڭ باسىندا 75 جاستان كەيىنگى ءومىرىمنىڭ ءمانىن تاپتىم دەپ ەدىم عوي. ەندى قالعان ومىرىمدە «اباي الەمىنە ساياحات» دەگەن رۋحاني تىنىسىمدى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قاجەتىنە جاراتقىم كەلەدى. اباي بۇلاعىمەن سۋسىنداۋىنا سەپتىگىمدى تيگىزسەم دەيمىن. ابايعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى سوناۋ شىڭعىستاۋدان ماڭعىستاۋعا الىپ كەلگەنمىن. سول سەزىمدى ەندى بۇكىل بايتاعىمىزدىڭ رۋحاني تىنىسىنا اينالدىرۋ جولىندا ەڭبەك ەتىپ ءجۇرمىن.
سۇحباتتاسقان
ايگۇل ۋايسوۆا
