قازاقتىڭ شەشىلمەي كەلە جاتقان «ماڭگىلىك» ماسەلەسىنىڭ ءبىرى – باسپانا الۋ. تاۋەلسىزدىك جىلدارى مەملەكەت قانشاما تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىن جاساپ, جۇزەگە اسىرسا دا كوپ قازاق ءالى باسپاناعا جارىماي ءجۇر. مايەكتى ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن بيىلعى جولداۋىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىرىپ بەردى. «كەزەكتە تۇرعان ادامداردىڭ باسپانا ماسەلەسىن تەزىرەك شەشۋ كەرەك» دەپ قاداپ ايتتى پرەزيدەنت.
ماسەلە تەزىرەك شەشىلۋى ءۇشىن, ەڭ الدىمەن تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسى دۇرىس جاسالۋى ءتيىس. ۇكىمەت «قولجەتىمدى» دەپ ۇمىتتەندىرگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار جەدەل, ساپاسىز جانە ماقساتسىز جاسالادى. «باسى اۋىرماستىڭ جانىندا بالتىرىڭ سىزداماسىن» دەگەندەي, ءوزىنىڭ باسپاناسى بار شەنەۋنىكتەر حالىقتىڭ شىنايى الەۋمەتتىك جاعدايىن زەرتتەمەيدى. ماسەلەن, ەلىمىزدەگى جۇمىس ىستەيتىن ءۇيى جوق ازاماتتاردىڭ 40 پايىزدان استامىنىڭ عانا نەسيە الىپ, ءۇي راسىمدەۋگە شاماسى جەتەدى. قالعاندارى شە؟ ولاردى ەسكەرىپ جاتقان بىرەۋ بار ما؟ جوق.
مىسال كەلتىرەيىك. ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن دايىندالعان «نۇرلى جەر» دەگەن اتى ادەمى باعدارلاما بار. بىراق بۇل باعدارلاماعا قاتىساتىن ادامنىڭ بانكتە دەپوزيتى بولۋى شارت. جانە سالىمشى الاتىن ءۇي قۇنىنىڭ 50 پايىزىنا دەيىنگى سومانى ءوزى جينايدى. بۇعان ەكى ادامنىڭ ءبىرىنىڭ شاماسى كەلمەيتىنى ايدان انىق. مىسالى, نۇر-سۇلتاندا تۇراتىن ازاتتىڭ ايلىق ەڭبەكاقىسى – 160 000 تەڭگە. ول باس قالاداعى ورتاشا جالاقىنىڭ كولەمى 282 000 تەڭگەگە جەتپەيدى, ارينە. ەكى بولمەلى پاتەر الماقشى. پاتەردىڭ قۇنى – 18 ملن 550 تەڭگە. «نۇرلى جەردىڭ» كومەگىمەن تەز الۋى ءۇشىن ءۇي قۇنىنىڭ 50 پايىزىن, ياعني, 9 ملن 225 مىڭ تەڭگەسىن بىردەن تولەۋى شارت. ول اقشاسىن بىردەڭە قىلىپ تاۋىپ تولەگەنىمەن, 6 جىل بويى 137 000 تەڭگەنى بانككە «قۇيىپ» وتىرادى. سوندا قالعان 23 000 تەڭگەگە قالاي كۇنىن كورەدى؟
بيىل ەلورداداعى ورتاشا جالاقىنىڭ كولەمى 282 000 تەڭگە دەپ ەسەپتەلىپ ءجۇر. الايدا جۇرتتىڭ كوبى 150000-160000 تەڭگە جالاقى الادى. دەمەك, تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسى جاسالاتىن كەزدە حالىقتىڭ شىنايى تابىسى ەسكەرىلمەيدى. ولاردى بىرنەشە دەڭگەيگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى. مۇعالىم, دارىگەردەن بولەك وزگە الەۋمەتتىك توپتاردىڭ وكىلدەرى بار. جۋرناليستەر, ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتيتىندار جانە ت.ب. ەندى قاراپ وتىرساق, تۇرعىن ءۇي باعدارلامالارىنىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر قىسقا مەرزىمگە جاسالادى. سەنبەسەڭىز, قاراڭىز: «تۇرعىنۇيقۇرىلىسجيناقبانكى» بيىل «شاڭىراق-5-10-20» اتتى باعدارلامانى ىسكە اسىرۋدا. ەلىمىزدەگى 8 مىڭداي وتباسىن باسپانامەن «جارىلقايمىز» دەگەن بانك قۇجات قابىلداۋ مەرزىمىنىڭ 3-ءشى كەزەڭىن 1-اق ايعا (2020 جىلدىڭ 14 قازانى مەن 13 قاراشاسى ارالىعى) جوسپارلاعان. وسى بانكتىڭ «باقىتتى وتباسى» اتتى باعدارلاماسىنىڭ 2-ءشى كەزەڭىنىڭ قۇجات قابىلداۋ مەرزىمى 11 ناۋرىزدان 30 ساۋىرگە دەيىن عانا بەلگىلەنگەن. جوسپاردى نەگە 6 ايعا نەمەسە 1 جىلعا جاسامايدى؟ ۇيسىزدەردىڭ ءبارى ءۇي الىپ كەتەدى دەپ قورقا ما ەكەن؟!.
وتباسى بانكى بىردەڭە وزگەرتە الا ما؟
بيىل 11 مامىردا پرەزيدەنت ق.توقاەۆ «نۇرلى جەر» باعدارلاماسىنىڭ جاڭا ءبىر باعىتى – «5-10-20» دەپ اتالاتىن جوبانىڭ جۇزەگە اسىرىلاتىنىن مالىمدەدى. ۇكىمەت بۇل جوبا مەملەكەتتەن باسپانا سۇراپ, قولىن جايىپ وتىرعان جارتى ميلليوننان اسا ۇيسىزدەردىڭ ءۇمىتىن اقتايدى دەپ ۇمىتتەنىپ وتىر. ايتپاقشى, يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگى 2020 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى ەسەپ بويىنشا اكىمدىكتەردە 540 000 ادامنىڭ ءۇي كەزەگىندە تۇرعانىن رەسمي حابارلادى. ولاردىڭ اراسىندا جەتىم بالالار, تولىق ەمەس وتباسىلار, كوپبالالى وتباسىلار, مۇگەدەك بالاسى بار وتباسىلار, 1-ءشى جانە 2-ءشى توپتاعى مۇگەدەكتەر, مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر جانە بيۋدجەتتىك مەكەمەدە جۇمىس ىستەيتىندەر جانە باسقا ساناتتاعى ازاماتتار بار.
ءسويتىپ, «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىنە» 210 ملرد تەڭگە ءبولىندى. بانك ءۇي كەزەگىندە تۇرعانداردىڭ تولىق ءتىزىمىن جاريالادى. «اسپاننان كيىز جاۋسا دا قۇلعا ۇلتاراق بۇيىرمايدى» دەمەكشى, 1986 جىلدان 2009 جىلعا دەيىن – 20 000 ادام ارمانداعان باسپاناسىن الا الماعان. باس قالادا سول تىزىمدە 2,5 مىڭ ادام بار. بانك ماماندارى كوپ ويلانىپ, مىناداي شەشىمگە كەلىپتى: ادامداردى الالاماي, ءۇيدىڭ كەزەگىنە تۇرعان مەرزىمىنە قاراي جەڭىلدىكپەن باسپانا الۋعا كومەكتەسۋ. ودان كەيىن, 2009-2017 جىلدار ارالىعىندا كەزەككە تۇرعاندارعا كەزەك كەلەدى.
ەندى بانكتىڭ جەڭىلدەتىلگەن شارتتارىنا كەلەيىك. ماسەلەن, نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى 2 بولمەلى پاتەردىڭ قۇنى 18 ملن دەلىك. باعدارلاماعا قاتىسۋشى ءۇي قۇنىنىڭ 10 پايىزىن, ياعني, 1 ملن 800 مىڭ تەڭگەنى الدىن الا تولەيدى. ءسويتىپ, اۋەلى 8 جىلعا 5 پايىزدىق جىلدىق مولشەرلەمەمەن قارىز الادى. 8 جىلدان كەيىن, ونىڭ مولشەرى 4 نەمەسە 3,5 پايىزعا دەيىن تومەندەيدى, قارىز تولىقتاي 20 جىلعا بەرىلەدى. ءۇي الۋشى اكىمدىك سالعان ءۇيدى نەمەسە باسقا ءۇيدى تاڭداۋعا قۇقىلى. «تۇرعىنۇيقۇرىلىسجيناقبانكىنىڭ» باسقارما توراعاسى ءلاززات يبراگيموۆا بانكتىڭ اتاۋى جىل سوڭىنا دەيىن «وتباسى بانكى» دەپ وزگەرىپ, اكىمدىكتەردەگى كەزەك جۇيەسى بانك يەلىگىنە وتەتىنىن ءمالىم ەتتى. «وتباسى بانكى وتە اشىق, جاريا ۇيىم بولادى. بىرىنشىدەن, ءبىز ءۇي كەزەگىنە تۇرا الماي جۇرگەن جاندارعا جاردەمدەسەمىز. ءۇي الۋعا مەملەكەتتىك تە, جەكەمەنشىك تە ۇيىمداردىڭ قىزمەتكەرلەرى قۇقىلى بولۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن, ءبىز ءۇي العانداردىڭ دا, ءۇي كەزەگىندە تۇرعانداردىڭ دا ءتىزىمىن جاريالايمىز. قوعام كەزەكتە كىمدەردىڭ تۇرعانىن بىلۋگە, باقىلاۋعا قاقىلى» دەپ ءتۇسىندىردى ل.يبراگيموۆا. قوش دەلىك.
ۇكىمەت كومپانيالارعا ەمەس, حالىققا كومەكتەسسىن!
شىنى كەرەك, مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلامالارىندا شيكىلىكتەر كوپ. بۇرىن حالىقتىڭ تابىسى ورتاشا جانە تومەن توپتارىنىڭ مۇددەسى ەسكەرىلمەيتىن ەدى. قازىر سول قاتەلىكتى تۇزەتۋگە ۇمتىلىس بايقالادى. الايدا بۇل باعىتتاعى ساياساتتا دا ادىلدىك جوق. ناقتى مىسال ايتايىن, مىسالى, 10 بالاسى بار وتباسىنا باسپانانى ساتىپ الۋ قۇقىعىنسىز جالعا بەرەدى. نەگە ساتىپ الى قۇقىعىمەن بەرمەيمىز؟ سول 10 بالانى ءوسىرىپ-جەتكىزەتىن اناعا دەگەن قۇرمەتىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە نەگە كومەكتەسپەيمىز. ويتكەنى زاڭ بويىنشا باسپانانى جالعا بەرگەن اكىمدىك كەلىسىم-شارتىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا بۇزا سالادى.
كەرىسىنشە, مەملەكەت قارىز العان قاراپايىم وتباسىلارعا قايىر جاساپ, ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن قارىزىن كەشىرىپ, ءۇيىن جەكەشەلەندىرىپ بەرسە, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. بۇل پىكىرىمىزبەن ەكونوميست مۇرات تەمىرحانوۆ تا كەلىسەتىنىن ايتادى. «ەلىمىزدەگى تۇرعىن ءۇي باعدارلامالارىنىڭ كەمشىلىكتەرىنىڭ ءبىرى – ناقتى تارگەتتەۋ جوق. مىسالى, ەگەر تابىسى ورتاشا جانە تومەن ادامداردى الساق, ولارعا قاتىستى قولدانىلاتىن شارالار دا ءارتۇرلى بولۋى ءتيىس. تابىسى تومەن ازاماتتار جالعا بەرىلەتىن ۇيلەردى, ورتاشاسى – يپوتەكالىق نەسيەنى الۋعا ۇمتىلۋى كەرەك. ۇكىمەت جالعا بەرىلەتىن ۇيلەرگە قاتىستى ماسەلەنى ءبىر جەرگە توعىستىرا الماي وتىر. مىسالى, گەرمانيادا تۇرعىن ءۇي قورىنىڭ 40 پايىزى – جالعا بەرىلەتىن ۇيلەر, شۆەيتساريادا – 60 پايىز, يسپانيادا – 15 پايىز. بۇل ماسەلە ءار ەلدىڭ دامۋىنا, ءال-اۋقاتىنا بايلانىستى. ال بىزدە قالاي؟ ۇكىمەت بۇرىنعى تۇرعىن ءۇي باعدارلامالارىنىڭ ەسكى تاجىريبەسىن قولدانىپ, حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ تولەم قابىلەتى ناشار بولسا دا ءۇي سالۋشى كومپانيالارعا قاراجات بولەدى. مەنىڭشە, قۇرىلىس كومپانيالارىنا جاردەماقشا بەرگەنشە, سول اقشانى حالىقتىڭ يپوتەكالىق نەسيەسىن جابۋعا بولگەنى دۇرىس. نورۆەگيادا وسىنداي تاماشا تاجىريبە بار» دەيدى ساراپشى.
اقيقاتىن ايتساق, قازىر ءۇي الۋعا مۇمكىندىگى جوق, تابىسى وتە تومەن وتباسىلار جاتاقحانالاردى, جەر ۇيلەردىڭ بولمەلەرىن, ارنايى سالىنعان باراكتاردى جالداپ تۇرادى. ولاردىڭ دەنى – اۋىلدان كەلگەن قازاقتار. مەملەكەت وسى نارىقتى نازاردان تىس قالدىرعان. ەكونوميست مۇرات تەمىرحانوۆ باسپانانىڭ قولجەتىمدىلىگىن وسى سالادان باستاۋ قاجەتتىگىن ايتادى. «قازىر مەملەكەت جەكەمەنشىك كومپانيالار جۇمىس ىستەيتىن نارىقتى ءوزى جاۋلاپ الدى. مەنىڭشە, ۇيلەردى جەكەمەنشىك قۇرىلىس كومپانيالارى سالىپ, ارزانعا ساتۋى قاجەت. قازىر كەرىسىنشە, جەكەمەنشىك فيرمالار مەملەكەتتىڭ اقشاسىنا سالعان ءۇيىن وتە قىمباتقا ساتادى. دەمەك, بۇل باعىتتاعى مەملەكەتتىك ساياساتتى قايتا قارايتىن كەز كەلدى» دەيدى ەكونوميست.
