وتكەن جۇمادا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءتۇبى ءبىر تۋىسقان حالىقتاردىڭ تاريحشىلارى, انتروپولوگتارى, ۇلت جاناشىرلارى استانا تورىندە باس قوستى. ولار الدىمەن بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا ورنالاسقان, تۇركى اكادەمياسىنىڭ تىڭ جادىگەرلەرمەن تولىعىپ, قايتا جاڭعىرتىلعان مۋزەيىن تاماشالاپ, جوعارى باعالارىن بەردى. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى رۋحاني ورىنداعى ەكسپوناتتاردىڭ توقسان پايىزى جاڭارتىلعانىن ايتادى. «مۋزەيگە ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنەن سىر شەرتەتىن, تۇركى وركەنيەتىنىڭ ادامزات وركەنيەتىندەگى ورنىن كورسەتەتىن قۇندى جادىگەرلەر قويىلعان.
تۇركىلەر جاۋىنگەر بولعان, سوندىقتان, ولاردىڭ قارۋ-جاراقتارى, ابزەل-سايماندارىمەن قاتار مەملەكەتتىلىك ۇدەرىسىن كورسەتەتىن مورلەرى, كيىمدەرى, ءارتۇرلى اشەكەيلەرى وسى مۇراجايدا ورنىن تاۋىپ وتىر» دەدى دارحان قۋاندىقۇلى. اكادەميا باسشىسى اتاپ وتكەندەي, الداعى ۋاقىتتا دا مۋزەي قۇندى جادىگەرلەرمەن تولىعا بەرەدى. جالپى, بۇل مۋزەيدىڭ ەرەكشەلىگى – ءتورت مەملەكەتكە ورتاق. سەبەبى, اتالمىش اكادەميانى قازاقستان, قىرعىزستان, ازەربايجان جانە تۇركيا مەملەكەتتەرى بىرگە قۇردى. بولاشاقتا مۋزەي وسى ەلدەرمەن قاتار, سىبىردەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ەكسپوناتتارىمەن تولىقپاقشى.
تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردەن جينالعان تاريحشى-عالىمدار سالتاناتتى راسىمنەن كەيىن «ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى مەملەكەتتىك ءداستۇر ساباقتاستىعى» تاقىرىبىنداعى دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسىنا قاتىستى.
تامىرىمىز – تەرەڭدە, ءتۇبىمىز ءبىر ەكەنىن, ەرتەڭىمىز دە ەلدىكتىڭ, بىرلىكتىڭ ارقاسىندا جارقىن بولاتىنىن كەڭىنەن اڭگىمەلەگەن عالىمدار جيىن سوڭىندا اكادەميا شاڭىراعىنىڭ استىندا ۇدايى باس قوسىپ وتىرۋعا ۋاعدالاستى. ۇزاقتىعى ءۇش ساعاتتان اسىپ جىعىلعان جيىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ باياندامالارى مەن سوزدەرىن ىقشامداپ, وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك…
دارحان قءىدىرالى, حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى:
– حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى قۇرىلعان ساتتە بىزگە تۇركى حالىقتارىنا ورتاق تاريحتى جازۋ مىندەتى جۇكتەلگەنى ەسىمىزدە. الايدا, جەكەلەگەن مەملەكەتتەر, عالىمدار تاراپىنان جاقسى دۇنيەلەر جازىلعانىمەن, بىرنەشە ەل بىرىگىپ, تىزە قوسىپ, اۋقىمدى تاريح وقۋلىقتارىن قۇراستىرعان جوق. سوندىقتان, ءبىز ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىن تۇتاس قامتۋ ماقساتىندا تۇركى كەڭەسىنىڭ ارنايى جوباسىن باستاعان ەدىك. وسى جوبا اياسىندا جانە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاياۋدا عانا ۇلىتاۋدا بەرگەن تاريحي سۇحباتى نەگىزىندە ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ تاريحشىلارىن دوڭگەلەك ۇستەل باسىنا جيناعاندى ءجون كوردىك. پرەزيدەنت جوعارىداعى سۇحباتى بارىسىندا ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى مەملەكەتتىك ءداستۇردىڭ ۇزىلمەي, جالعاسىپ كەلگەندىگىن, عۇنداردان باستاۋ العان وسى ۇدەرىستىڭ كوك تۇرىكتەر, التىن وردا ارقىلى ساباقتاسىپ, قازاق حاندىعىنا جەتكەندىگىن جاقسى ايتتى. بۇل دا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا سەرپىن بەرىپ, باعىتىمىزدى ايقىنداي تۇسەدى دەپ ويلايمىن.
ءادىل احمەتوۆ, تۇركى كەڭەسى اقساقالدار القاسىنىڭ قازاقستاندىق مۇشەسى, تۇركى اكادەمياسى ءدىن جانە تەرمينولوگيا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى, اكادەميك:
– بۇل باسقوسۋ, مەنىڭشە, دەر كەزىندە ۇيىمداستىرىلۋدا. دارحان ايتقانداي, ەلباسى تاريحىمىزعا قاتتى ءمان بەرۋدە. ول قازاق تاريحىنا قاتىستى سوزدەرىن ۇلىتاۋدا بەكەر ايتقان جوق. «تاريح جىلى, تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ» سىندى ۇعىمدارعا دا ايرىقشا كوڭىل بولۋدە. بۇعان مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى دە, تاريحشى عالىمدار دا اتسالىسىپ جاتقانىن ايتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى, «بولىنگەندى ءبورى جەيدى, جارىلعاندى جاۋ الادى», «جاۋ جوق دەمە, جار استىندا, ءبورى جوق دەمە, بورىك استىندا» دەيدى اتا ءسوزى. بۇل – «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى». نەگە؟ ۇلتقا تونەتىن قاۋىپتەر بار سەبەبى. ونىڭ ىشىندە سىرتقى قاۋىپ – وتە قاتەرلى. بارىمىزگە ايان, «قازاقتىڭ مەملەكەتتىگى جوق» دەپ ءجۇر بىرەۋلەر. بۇل جەردە تەك قازاقتاردى عانا ەمەس, قىرعىزداردى دا, تۇركىمەندەردى دە ايتۋدا. «بۇل ۇلتتاردىڭ كوزىن ءبىز اشقانبىز» دەۋگە دە جاقىن قالدى. مۇنى كورشى ەلدەردىڭ سايقىمازاقتارى عانا ايتىپ باستاپ ەدى, ەندى باسشىلارىنىڭ دا اۋزىنان ەستىپ قالىپ ءجۇرمىز. وسىنداي اياق استىنان شاپتان تۇرتەتىن اڭگىمەلەر نامىسىمىزعا تيەدى جانە قايرايدى. ولارعا قوعام بولىپ كوزقاراسىمىزدى بىلدىرمەسەك, كىم بولعانىمىز؟ الايدا, ءبىز الپاۋىت يمپەريالاردى كۇشپەن الا المايمىز, ولاردى اقىلمەن, عىلىممەن باسۋىمىز كەرەك.
ورازاق سماعۇلوۆ, ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى:
– ادام بالاسىنىڭ تاريحىن, مادەنيەتىن, ءتىلىن, ءدىلىن, ءدىنىن ۋاعىزدايتىن – تەك قانا ادام. ولاي بولسا, ادامنىڭ تاريحى, بيولوگيالىق, گەنەتيكالىق, مورفولوگيالىق, فيزيولوگيالىق كەلبەتتەرى قالاي پايدا بولدى؟ كونە زاماننان باستالعان ەۆوليۋتسيالىق ديناميكاسى بۇگىنگى حالىقتاردا قانشالىقتى دەڭگەيدە ساقتالدى؟ مەن سوڭعى جارتى عاسىردىڭ شاماسىندا قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ قاڭقا, باس سۇيەكتەرىنە, جوعارىدا اتالعان ەرەكشەلىكتەرىنە, ءناسىل, تەكتەرىنە ءبىرشاما زەرتتەۋ جۇرگىزدىم. كوپتەگەن ناتيجەلەرىن جاپونيا, قىتاي, ءۇندىستان, تۇركيا, يتاليا, گەرمانيا, فرانتسيا, امەريكا سىندى ەلدەردە وتكەن حالىقارالىق كونگرەستەردە ايتىپ, انتروپولوگتارمەن, گەنەتيكتەرمەن, باسقا دا سالا ماماندارىمەن پىكىر الىستىم. ايتايىن دەگەنىم, وسى ەلىمىزدە, جەرىمىزدە ءتورت-بەس مىڭ جىل بۇرىن عۇمىر كەشكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ جەرلەۋ ءداستۇرى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ قالعان. ال, سلاۆيان حالقى VII, VIII عاسىرعا دەيىن ادام سۇيەگىن ورتەگەن.
بەس مىڭ جىل بۇرىنعى ادامداردىڭ بەينە-جۇزدەرى قانداي بولدى؟ ولار كونە تەكتەس ەۆروپەويدتەر بولدى. پيرەنەي تۇبەگىنەن يسپانيانىڭ باتىسىنا دەيىنگى اۋماقتى مەكەن ەتكەن ولاردىڭ بۇگىنگى ەۆروپەويدتەرگە ەش قاتىسى جوق. سول ادامداردىڭ قوڭقاق مۇرىن, تايقى ماڭداي, دوڭگەلەك ءجۇزدى كەلبەتى تەمىر, قولا داۋىرىنە دەيىن جاقسى ساقتالعان. ءبىز ايتىپ جۇرگەن ساق تايپاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى سونشا مىڭ عاسىر بۇرىن قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن ادامدارعا توقسان پايىز ۇقسايدى. ال, ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بەس عاسىر بۇرىن شىعىستان ازيات تەكتەس تايپالار كەلىپ, ارالاسىپ, قۇرالاسىپ, بەت-بەينەلەرىنە ون بەس پايىزعا دەيىن اسەر قالدىردى. سوندا ون بەس پايىز كىرمەلىك جاساعان تايپالار وتانىندا وتىرعان توقسان پايىز تايپانىڭ مادەنيەتى مەن ءدىنىن وزگەرتە الا ما؟ ارينە, جوق. ياعني, وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ءدىنى دە, ءدىلى دە ءبىر تەكتى بولعان. تۇركى تىلدەس ۇلتتاردىڭ دا ءتىلى سول شامادا قالىپتاستى. قازىرگى قازاقتاردىڭ گەنەتيكاسىندا وسىدان ءتورت مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ وتىز پايىزعا دەيىنگى ەرەكشەلىكتەرى ساقتالعان. بۇدان ۇلتىمىزدىڭ ءتورت مىڭ جىلدىق تاريحى بار دەگەن قورىتىندى شىعارىپ, الەم الدىندا دا جار سالۋىمىزعا بولادى. قىتاي, پارسى دەرەكتەرىنە ءمان بەرمەي, قىسىر اڭگىمەلەردى ەلەمەۋىمىز كەرەك.
احمەت تاشاعىل, ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى:
– تۇركى قاعاناتى دەگەندە نەنى ايتامىز؟ بۇل تۋرالى كوپ ايتىلىپ, جازىلىپ ءجۇر. ءبىز مۇنى تۇركى حالىقتارىنا ۇلگى مەملەكەت دەپ ويلاعانىمىز ءجون. ويتكەنى, تۇركى قاعاناتىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىنە قاراساق, وندا جيىرما سەگىز-جيىرما توعىزداي اتاق بولعانىن بايقايمىز. ياعني, بۇل – جاي مەملەكەت ەمەس. تاعى ءبىر قىزىعى, ەۋرازيادا مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ ءبارى سول كەزدە تۇركى قاعاناتىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك, قىتاي قورعانىنىڭ سىرتىنداعى بارلىق حالىق تۇرىك قاعاناتىنا باعىنعان. ال اسكەري جۇيەسىنە كەلسەك, قاعاناتتىڭ ارمياسىن باسقارعاندار العاشىندا «شور» دەپ اتالدى. ولاردا 680 جىلداردا-اق كادىمگى ەرەجە قالىپتاسىپ ۇلگەردى. اسكەري جۇيە ەكى بولىكتەن – اتتى اسكەردەن جانە جاي تارتاتىن جاۋىنگەرلەردەن قۇرالدى. بۇل دا ۇلان-عايىر دالانى تىزە بۇكتىرگەن اسكەردىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. قورعانىس مىقتى بولسا, مەملەكەت تە وركەندەيدى. ەكەۋى پاراللەل داميتىن دۇنيە. تۇرىك تاريحىنا ۇڭىلسەك, بيلىكتەگى ادامداردىڭ اۋىزبىرشىلىگى بۇزىلعاندىعىنان اسكەردىڭ دە كۇيرەگەنىن كورەمىز.
مەن 540 جىلدان باستاپ 941 جىلعا دەيىنگى قىتاي دەرەكتەرىن زەرتتەدىم. سوندا بايقاعانىم, تۇرىكتەر سوعىس بارىسىندا جايدان-جاي جەڭىلمەگەن, تەك الدانعان كەزدە عانا ەسە جىبەرگەن, شىعىنعا ۇشىراعان.
ارينە, ەۋرازيا دالاسىنىڭ العاشقى ۇلكەن مەملەكەتى – عۇن يمپەرياسى. ونى تۇركى قاعاناتى جالعاستىردى. وكىنىشكە قاراي, عۇندار جايىندا تۇرىك تىلىندە جازىلعان مالىمەتتەر از بولعاندىقتان, بابالارىمىز تۋرالى كوپ نارسە بىلە المايمىز. قازاق حاندىعىن دا تۇركى قاعاناتىنىڭ جالعاسى دەۋگە ابدەن نەگىز بار. بۇعان ناقتى دالەلدەر دە, دەرەكتەر دە جەتكىلىكتى. تەك تاريحشىلارىمىز تىزە قوسىپ جۇمىس ىستەپ, زەرتتەپ-زەردەلەي ءبىلۋى قاجەت.
قادىرالى قوڭقاباەۆ, «ماناس» قىرعىز-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى:
– مەن تۇركى دالاسىن, تۇركى مەملەكەتتەرىن ارالاي ءجۇرىپ, مىناداي ويعا كەلدىم. ءبىز ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ وركەنيەتىن, جولىن بىرگە سارالاپ, كەشەندى ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىپ, ۇلكەن ەڭبەكتەر جاساۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءىى, ءىىى عاسىردان ءحىىى عاسىرعا دەيىن ەۋرازيا دالاسىن جايلاعان بابالارىمىز ون بەسكە جاقىن مەملەكەت قۇرعان ەكەن. وسى مەملەكەتتەردىڭ ءداستۇرى ەشقاشان بۇزىلماپتى. ءبىر وكىنىشتىسى, ءبىز, ءاربىر تۇركى تىلدەس ۇلت, سول مەملەكەتتەرگە تالاسۋمەن كەلدىك. الايدا, عۇنداردىڭ ۇرپاعى تۇركىلەر ەكەنىن, قاراحان مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرى قارلۇقتار ەكەنىن مويىنداي ءبىلۋىمىز كەرەك.
ءنابيجان مۇحامەدحانۇلى, ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى:
– قىتاي دەرەكتەرىندە تۇركى اتاۋىنا قاتىستى مالىمەتتەر VI عاسىردان ءحىى عاسىرعا دەيىن جالعاسقان تاڭ پاتشالىعىنىڭ تاريحىندا «تۇركى» دەگەن ەسىممەن جازىلىپتى. ايتا كەتەرلىگى, «تۇركى» اتاۋى قىتاي دەرەكتەرىنە تۇسكەنىمەن, كەزدەيسوق پايدا بولعان جوق, ول – عۇنداردىڭ جالعاسى. «ءحىى عاسىردان كەيىن تۇركى اتاۋى قىتاي دەرەكتەرىنەن نە ءۇشىن ءوشىرىلىپ قالدى؟» دەسەك, سول عاسىردان سوڭ تۇركى ەتنوستارى ەۋرازيا ساحاراسىندا ءتۇرلى ترانسفورماتسياعا ءتۇستى دە, ءتۇرلى كىشى قاعاندىقتار پايدا بولدى. سوندىقتان, نايمان, كەرەي حاندىقتارى سىندى مەملەكەت قۇرعان اتى بويىنشا جازىلىپ كەتتى.
جالپى, تۇركى دۇنيەسى جايىندا جازىلعان قىتاي دەرەكتەرى وتە كوپ ءارى مازمۇنى دا باي. مۇنىڭ ءبىرىنشى ەرەكشەلىگى, قىتاي عالىمدارى بۇل سوزىمىزگە كەلىسەدى, ەكىنشىدەن, دەرەككوزدەر مالىمەتى دالمە-ءدال جازىلعان, ءداۋىر جالعاستىعى بار, ۋاقىتى انىق. ۇشىنشىدەن, ۋاقيعا تولىق باياندالعان. سول دەرەككوزدەرگە سەنسەك, تۇركى قاعاناتىنىڭ قۇرىلعان جىلى 552 جىل ەكەنى انىق ايتىلادى. ورداسىن ورحون وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنداعى وتەگەن تاۋىنا تىككەنى كورسەتىلگەن.
ال بۇل دەرەكتەرگە قىتايدىڭ تۇركىتانۋشى عالىمدارى قالاي قارايدى؟ ماسەلەن, پروفەسسور ما شاڭ شۋدىڭ تۇجىرىمى مىناداي: «552 جىلدان 583 جىلعا دەيىنگى وتىز جىل ىشىندە تۇركىلەر ازيادا ەڭ كۇشتى ءارى ەداۋىر بىرتۇتاستانعان مەملەكەت قۇردى. VI عاسىرعا دەيىن موڭعول دالاسىنداعى عۇنداردان باسقا ءاربىر قاعاندىق ورتالىق ازياعا قاراي ەكسپانسيا جاسادى. بىراق ولاردىڭ ىشىندە موڭعول دالاسى مەن ورتالىق ازيا ساحاراسىن جانە باتىس وڭىردەگى وتىرىقشى ەلدەردى بىرىكتىرىپ, ءبىر مەملەكەت قۇرعانى كەمدە كەم. بىراق تۇركى قاعاناتى قۇرىلعاننان كەيىن موڭعول دالاسى مەن ورتالىق ازيا ساحاراسىن جانە باتىس وڭىردەگى قالالىق ەلدەردى بىرىكتىرىپ, ءبىر مەملەكەت قۇردى. ولاردىڭ بىرىككەن ۋاقىتىنىڭ الدى-ارتى ءبىر عاسىرعا سوزىلادى» دەيدى. سونىمەن قاتار ول قاعاناتتىڭ ەڭ كۇشەيگەن تۇسىن 572 جىل دەپ كورسەتەدى. ءسۇي اۋلەتى مەن سولتۇستىك جۋ اۋلەتىنە تۇركىلەر وتە ۇلكەن قاۋىپ-قاتەر توندىرگەن كەزدە التىن حانشالارىن بەرىپ, شابۋىلىنان ساقتانعاندارىن جەتكىزەدى. ما شاڭ شۋ پروفەسسوردىڭ بۇل سوزدەرى تۇركى قاعاناتىنىڭ تاريحى ءجۇز جىلعا سوزىلاتىنىن دالەلدەيدى.
ەندى تۇركى قاعاناتىنىڭ بولشەكتەنۋىنە قانداي سەبەپتەر تۇرتكى بولعانىن ايتايىق. مۇندا بيلىكتىڭ تىم تارقاق بولىپ, بيلىككە تالاستىڭ بەلەڭ الۋىن اتاپ ايتقان دۇرىس. ەكىنشىدەن, ءسۇي اۋلەتىنىڭ الىسقا شابۋىل جاساپ, جاقىنمەن بايلانىسىپ, كۇشتىلەردى بولشەكتەپ, السىزدەرمەن بىرىگۋ ساياساتى ۇلكەن ءرول وينادى. ۇشىنشىدەن, قيىر شىعىستان كاسپيگە دەيىنگى ۇلان-عايىر دالانى مەكەن ەتكەن تۇركىلەردىڭ ەكونوميكالىق تۇتاستىعى جاقسى ساقتالعان جوق. سوندىقتان قاعانات شىعىس, باتىس بولىپ ءبولىندى. بولىنگەنىمەن, باسقالاي اتاۋلارمەن جالعاسا بەردى. وسىعان وراي, تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحي ساباقتاستىعىن جۇيەلى تۇردە زەردەلەپ, ساياسي بۇرمالانعان تۇستارىن سىپىرىپ تاستاپ, نەگىزدەۋ قاجەت.
ساتاي سىدىقوۆ, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى:
– مەملەكەتتىك يدەولوگيا تۇركى قاعاناتىندا دا بولدى. «وتىكەن قويناۋىندا وتىرساڭ, سەن ماڭگى ەل تۇتىپ وتىرار ەڭ» دەگەن كۇلتەگىن جازۋىندا بار. بۇل – مەملەكەتتىك يدەولوگيا, جاي جازۋ ەمەس, حالىققا ۇندەۋ. مۇنى تۇركولوگ لەۆ گۋميلەۆ تا, ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە قولدادى. مەملەكەتتىك يدەولوگيا تۇركى دۇنيەتانىمىنان باستالسا, كەيىن قاراحان مەملەكەتىندە تولىق قالىپتاستى. ويتكەنى, ءال فارابي ءوزىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى «ماڭگىلىك ەل» يدەولوگياسىنىڭ تەوريالىق, مەتودولوگيالىق نەگىزىن جاسادى. مۇنى ءبىزدىڭ ەلباسىنىڭ قولداپ وتىرعانى دا بەكەر ەمەس. تاعى ايتا كەتەرلىگى, ءجۇسىپ بالاساعۇن «قۇتتى بىلىك» كىتابى ارقىلى قاراحان مەملەكەتىنىڭ بۇكىل اتا زاڭىن جازىپ بەردى. ول ءار الەۋمەتتىك توپتىڭ, تاپتىڭ مىندەتتەرى مەن ورنىن انىق كورسەتكەن. بۇل «ماڭگىلىك ەل» مەملەكەتتىك يدەولوگياسى كەيىن قازاق حاندىعىندا, تاۋەلسىز ەلىمىزدە جالعاسىن تاپتى.
سارۋل يشجامتس, موڭعوليا ورتالىق ارحيۆ باسقارماسىنىڭ باسشىسى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى:
– مەن ەڭ العاش قازاقستانعا ارحيۆ ماسەلەسىمەن ات باسىن بۇرىپ ەدىم. ءبىر قىزىعى, مۇنداعى زامانداستارىم ماعان اتا-بابالارىمىز, ارعى تەگىمىز جايىندا كوپ سۇراق قويدى. سودان-اق ەكى ۇلتتىڭ اراسىندا ورتاق مادەنيەتتىڭ, ءداستۇردىڭ ساباقتاستىعى بار ەكەنىن ۇعىندىم.
مەنىڭ بالالىق شاعىم موڭعوليانى ورىس مەملەكەتى بيلەگەن تۇسقا تاپ كەلدى, ءبىز ءوز تاريحىمىزدى بيلەۋشى ەلدىڭ تاريحشىلارى جازعان وقۋلىقتاردان وقىدىق. كەڭەس داۋىرىندە دۇرىس تاريحتى ايتۋعا تىرىسقان ءبىزدى دە وتارشىل ەلدىڭ شولاق بەلسەندىلەرى ىلعي توقپاقتاۋمەن بولدى. ايتۋلى, بىلىكتى عالىم ازاماتتارىمىزدى پارتيانىڭ جينالىسىنا سالىپ, تاعدىرلارىن تالكەككە ۇشىراتتى. قازىر ۋاقىت باسقا, زامان وزگە, ءوز تىلىمىزدە ەركىن سويلەيمىز, تاريحىمىزدى ەركىن ايتامىز, ەشكىم جازالامايدى. تاريحىمىزدى دا, مادەنيەتىمىزدى دە, قۇندىلىقتارىمىزدى دا ىلگەرىلەتە الاتىن دارەجەگە جەتتىك.
الەم حالىقتارى وزدەرىنىڭ قۇندىلىقتارىن ۇزاق عاسىرلار بويى ساقتاپ, بۇگىنگە جەتكىزدى. سولارعا ءۇڭىلىپ قاراساق, الدىمەن تاۋەلسىزدىكتەرىن, ۇلتتىق مادەنيەتتەرىن جانە تاريحىن كورەمىز. سوندىقتان وسى ماجىلىستە دە ىلعي رۋحاني دۇنيەلەردىڭ ايتىلعانىن, قولداۋ تاپقانىن قالايمىن. باستى قۇندىلىق – ەگەمەندىك پەن مەملەكەتتىك بىرلىك ەمەس پە؟ ەندەشە, مەن دە بابالارىمىزدىڭ مەملەكەتتىك بىرلىكتى قالاي ورىنداپ كەلگەنىن ايتقىم كەلەدى. جاڭا ءادىل احمەتوۆ ديپلوماتيالىق اۋىزبىرلىك ماسەلەسىن قوزعادى, سوعان قاتتى رازى بولدىم. موڭعوليا تاجىريبەسىندە ەل بىرلىگى ماسەلەسىن ەكى جىككە ءبولىپ قاراۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى, ەل بىرلىگىنىڭ ورناپ, قالىپتاسۋ ساتىسى. ەكىنشىسى, ەل بىرلىگىنىڭ دامۋى, نىعايۋى, كۇشەيۋى. موڭعول تاريحىندا ءتۇرلى تايپالار ءبىر-ءبىرىن جاۋلاپ, ايقاسىپ جاتقان كەزەڭدەر وتكەن. ولار ءوزارا الاۋىزدىقتىڭ ۇزاققا سوزىلۋىنان ورتاق مامىلەگە كەلۋدى امال جوقتان ۇعىنعان-دى. ول تايپالاردىڭ قالاي بىرىككەنى شىڭعىس حاننىڭ تاريحىنان بارىمىزگە بەلگىلى. وندا شىڭعىس حان جاۋلاسقان تايپاسىمەن انتقا كەلىپ, اراقاتىناسىن جاقسارتادى. تاعى ايتا كەتەرلىگى, شىڭعىس حاننىڭ ورلەپ-وركەندەۋىنە كوشپەلى تايپالاردىڭ قىز الىپ, بەرىسۋ ءداستۇرى سەپ بولدى. ول وسى سالت-داستۇرلەردى تايپاارالىقتان باستاپ, مەملەكەتارالىق دەڭگەيگە كوتەردى. ەل بىرلىگىن وسىلاي ۇيىمداستىرۋ ۇلى مەملەكەتتى جاساقتاۋعا باعىتتالعان كۇش بولدى.
حح عاسىردا ەل بىرلىگىنە سىزات تۇسكەنى راس. ياعني, حاندىق يەلىكتىڭ ىرگەسى سەتىنەي باستادى. ۇلكەن قاعاندىق جويىلىپ, كىشى-كىشى حاندىقتار پايدا بولدى. ۇلى يمپەريانى قۇرۋ قانشالىق قيىن بولسا, ونى تاراتىپ جىبەرۋ سونشالىقتى وڭاي قۇبىلىس ەكەن. بۇل تاريحي جازبالاردان ايان. جوڭعار ۇلىسى دەگەن بارىمىزگە تانىس, ولار الەمدە كىشكەنە يمپەريا ورناتقانى ايتىلادى. الايدا, ءىشىنارا ىدىراۋدان تەز كۇيرەدى. سونداي ەلدەردىڭ تاريح ساحناسىنان كەتۋى مادەنيەتتەردىڭ, داستۇرلەردىڭ جوعالۋىنا الىپ كەلدى. قازىر موڭعوليادا دا ءۇش-اق ميلليون ادام ءومىر ءسۇرىپ وتىر, جەرىن دە بىرەۋ الىپ قويعان, بۇعان ەلدىڭ الاۋىزدىعى جەتكىزدى. وسىنداي ماسەلەلەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن, ءبىز ورتاق كۇش بولىپ, بىرلەسە كۇرەسۋىمىز قاجەت.
بەرەكەت كارىباەۆ, ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى:
– قوزعالىپ وتىرعان تاقىرىپتى مىناداي تەزيستەر تۇرىندە ايتسام. ءبىرىنشىسى, قازىرگى كەزدە مەملەكەتتىلىككە قاتىستى قىزىعۋشىلىقتار تۋدا. بۇل ەڭ العاش ءحىح عاسىردا, ەۋروپا مەملەكەتتەرى وتار ەلدەردى جاۋلاپ الا باستاعاندا پايدا بولدى. وتارشىل مەملەكەتتەردىڭ گۋمانيتارلىق باعىتتاعى عالىمدارى, فيلوسوفتارى, تاريحشىلارى وزدەرىنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ارەكەتتەرىن اقتاۋعا تىرىستى. ولار وتار ەلدەرگە پروگرەسس الىپ بارا جاتقاندارىن العا تارتتى. «وتار ەلدەردىڭ تاريحى, مەملەكەتتىگى بولعان جوق» دەگەن تەوريانى دالەلدەپ باقتى. گەگەلدىڭ, كانتتىڭ بۇل ايتقاندارى كەيىن بۇكىل ەۋروتسەنتريستىك تەوريالارعا نەگىز بولدى. ول: «كوشپەلىلەر ءوز بەتىنشە مەملەكەت قۇرا المايدى» دەگەن. مۇنى ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەيلىك تاريحشىلار دا قولدادى. دەگەنمەن, ورتا عاسىرلىق تاريحتا پاتشا, حان, سۇلتان دەگەن ۇعىمدار ءجيى كەزدەسەدى. وسىدان كەيىن ولار باسقا تەوريا ويلاپ تاپتى: «كوشپەلى ەلدەر قاشان وتىرىقشى ەلدەردى جاۋلاپ الادى, سوندا عانا ولار مەملەكەت قۇرا الادى».
ەكىنشى, كوسەمدىك تەورياسى – شىڭعىس حان قۇرعان مەملەكەت – مەملەكەت ەمەس, شىڭعىس حان – كوسەم, تۇلعا, ول ولگەننەن كەيىن مەملەكەت ىدىرايدى. دەگەنمەن, حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارىنان باستاپ كوشپەلى فەوداليزم پايدا بولىپ, «كوشپەلىلەردە مەملەكەت بولۋى مۇمكىن, كوشپەلى قوعام دا مەملەكەت قۇرا الادى» دەگەن تەوريا شىقتى. وسىنىڭ نەگىزىندە قازاقستان تەرريتورياسىندا بولعان مەملەكەتتەردىڭ تاريحى باياندالا باستادى. ال قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن قازاقستاندا ۇلكەندى-كىشىلى جيىرما ساياسي قۇرىلىمدار, مەملەكەتتەر ءومىر سۇرگەن. مۇنىڭ ءبارى – قازاق حاندىعىنا دەيىنگى ءىزاشار, ءتىپتى, ءتۇپ تامىرى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا «قازاق حاندىعى – ورتالىق ازيا اۋماعىنداعى العاشقى ۇلتتىق سيپاتتاعى مەملەكەت» دەيدى. راسىندا, ماۋرەنناحر تۇسىندا مەملەكەتتەر بولدى, بىراق وزبەكستان كەيىن پايدا بولدى, تاجىكستان دا باسقاشا اتالدى ءاۋ باستا…
جازىپ العان: اسحات رايقۇل
