ۇلىڭ بولسىن ون شاقتى, قىزىڭ بولسىن مونشاقتى

كۇندە كەزدەسە بەرمەيتىن كەيىپكەر

كەيىپكەرىمىزبەن اس ۇيدە تانىستىق.

اڭگىمەنى القيسساسىنان باستايىق. «ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن». ارىپتەسىمىز ءارى كورشىمىز راۋشان تولەنقىزىنىڭ ماڭدايىنا باسقان جالعىزى – مۇقياتىنىڭ وقۋ بىتىرگەن قىزىقشىلىعىنا ورتاقتاسقان داستارقاندا وتىرمىز. ءبىر كەزدە تاباق تارتاتىن جىگىتتەر كەرەك بوپ جەڭىمىزدى تۇرە ءدامحانانىڭ اس ۇيىنە كىرىپ باردىق. جانىپ جاتقان وت, بۋىپ تۇرعان ىستىق اۋا… ال ورتاسىندا تارتىنعان الجاپقىشىنىڭ ءوزى اي-كۇنى جەتىپ قالعانىن ايعاقتاپ تۇرعان اققۇبا كەلىنشەك اسپازدارمەن جاعالاسا, ماڭدايداعى تەردى الاقان سىرتىمەن سىلىپ تاستاپ, شارۋاعا ىنتا قويا كىرىسىپ كەتكەن.

– قۇداي-اۋ, ەلگەزەك اتى شىققان كىمنىڭ كەلىنى بولساڭىز دا, مىناۋىڭىز تىم اسىرا سىلتەۋ ەكەن. ەت پەن وتتىڭ ورتاسىندا نە ىستەپ ءجۇرسىز, جەڭەشە؟ جەدەل جاردەم شاقىرىپ جۇرمەيىكشى قازىر, – دەپ قاۋپىمدى قالجىڭمەن قوسا ايتىپ قالدىم.

– كىمنىڭ كەلىنى بولساق تا, وسى ءۇيدىڭ ادامىمىز, جىگىت. ەسىڭ اۋىسپاي, ەت كوتەر! – دەپ قولىما ۇيمە تاباقتى ۇستاتا سالدى. بىلەم قازىنى بۇزباي سالعان استىڭ ۇلكەنىن مىقشىڭداي كوتەرىپ ءبىز كەتتىك.

تىلەك تىلەككە توعىسقان سول وتىرىستان ءوز باسىمىز ەكى بىردەي ءومىر شىندىعىنا كەلەتىن ءجايتتى ويعا ءتۇيىپ قايتىپ ەك. ءبىرىنشىسى, قوناقتاردىڭ قارا سوزگە كەلگەندە قاراجاياۋى بولماسا دا, اقىن ەرلان ءجۇنىس باۋىرىمىزدىڭ: «بىزدە قاراپ تۇرساق, باتىرلارعا, قوعام قايراتكەرلەرىنە ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن ەسكەرتكىش قويا بەرەدى. ارينە, تاريحي تۇلعالارىمىزدى ۇلىقتاعان ارتىق ەمەس قوي. بىراق ءالى كۇنگە دەيىن اناعا ەسكەرتكىش ارنالماپتى. تەك ەسكەرتكىش ەمەس-اۋ, جالپى, قاي جاعىنان بولسا دا انالار كۋلتىن كوتەرمەي, قوعامدا ءوزى كوپ نارسە دۇرىس بولا قويمايتىنىنا كوزىمىز جەتىپ جاتىر» دەپ وسال تۇسىمىزدى ءبىر وسىپ وتكەنى. راس-اۋ….

ال, ەكىنشىسىندە اسابا جىگىت: «باياعىدا بالاجاندى اتا-اجەلەرىمىز: «اينالدىرعان ون بالا, كوپ بالاداي شۋلاما» دەپ ايتۋشى ەدى, زاماننىڭ كەڭ, تەحنولوگيانىڭ تار ۋاقىتىندا قازەكەڭ بالانىڭ سانىنا قاراعان جوق, قازىر عوي التى بالاعا كۇمىس القا, جەتى-سەگىز بالاعا التىن القا تاعىنادى. اسىرەسە, قالانىڭ جاعدايىندا تۇرمىسقا قاراي تۋ سيرەدى. دەگەنمەن, باتىر انالار قالامىزدا دا بار ەكەن, وسى «استانا پالاۋ ورتالىعىنىڭ» يەسى ۇلداناي دەيتىن كەلىنشەك جاسى وتىزدان ەندى اسقانىنا قاراماي, انە-مىنە ونىنشى بالانىڭ اناسى اتانۋعا دايىندالىپ ءجۇر» دەگەندە وتىرعاندار گۋ ەتە قالعان.

قوش, اراعا ۋاقىت سالىپ كۇندە كەزدەسە بەرمەيتىن كەيىپكەرىمىزدى ىزدەپ «پالاۋ ورتالىعىن» بەتكە الدىق. ايدىك كولىكتەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان اقسارى, جۇقالتاڭ كەلىنشەك جىلىشىراي قارسى الدى.

– كورىپ تۇرسىز عوي, اياق سۋىتۋعا مۇرشا بولمايدى. بالالارىمدى ساباققا اپارىپ, جولاي تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ سامارقاند پالاۋىن ەسىگىنىڭ الدىنا دەيىن جەتكىزىپ تاستاپ كەلە جاتقان بەتىم ەدى, – دەپ بىزبەن ەنتىگىن باسا امانداستى.

ۇلدانايدىڭ وسىلاي بالا تاربيەسىمەن اينالاسىپ قانا قويماي, قولدا بار كاسىپتى قوجىراتپاستان بەسىگىن مەن بەرەكەسىن بىرگە تەربەتىپ كەلە جاتقانىنا – اتتاي 22 جىل. ون سەگىزگە تولار-تولماستان ىستى دەگەن قالىڭ ەلدىڭ ابدىكارىم اتتى جىگىتىنىڭ ەتەگىنەن ۇستادى. قىز بولىپ قىلمىڭداعان جوق, اتتىنى الىستان تانيتىن جەڭگەسىنىڭ قوسۋىمەن ون ءۇش بالانىڭ ءسۇت كەنجەسى ابدىكارىم الىمباەۆتىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ, وتاۋىن جىلىتتى.

– ەكەۋمىز اۋىلداسپىز. سارىاعاشتانبىز. ال, استاناعا 2004 جىلى وسىندا سوناۋ اقمولا كەزىنەن بەرى قىزمەت بابىندا جۇرگەن امانگەلدى كۇدەربەكۇلى اتتى اعامىزدىڭ شاقىرۋىمەن كوشىپ كەلگەن ەدىك. بالالارىڭدى اياقتان تۇرعىزىڭدار, ەلدىڭ ورداسىندا ورتامىزدى تولتىرىپ جۇرىڭدەر دەپ وسى ءدامحانانى قاراماعىما بەردى. ابدىكارىم كىشىگىرىم قۇرىلىس فيرماسىن قۇرىپ, قالانىڭ كوركەيۋىنە اتسالىسۋدا. ءتورت بالامەن كەلدىك, كەلگەلى بەس قۇرساق كوتەردىم, ونىنشىسى, مىنە, ماڭدايى تورسىقتاي ءبىر ۇل كۇتىپ وتىرمىز اللا جازسا, – دەپ تاۋبەسىن ايتىپ ەرنىن جىبىرلاتتى.

باسىڭدى باسقا ەمەس, بالاڭ سۇيەيدى

وسى جەردە ايرىقشا اتاپ وتەتىن ءبىر ءجايت بار. ابدىكارىم بەن ۇلداناي تولعاعىنا توزگەن توعىزدىڭ العاشقى ەكەۋى – بەكبولات پەن جانبولاتتى ەسەپكە قوسپايدى. باياعىنىڭ سالتىمەن بالانىڭ باسىن اتا-اجەسىنىڭ باۋىرىنا باسىپ, اتاعىنا جازدىرعان. ال, ودان كەيىنگىلەرى جۇلدىز, ءسابيت, ماليكا, ەلونورا, داۋرەن, سارا, داريعا, (2 جاس ءتورت ايلىق) ءبىر-بىرىنە جەتەلەسىپ, تەتەلەسىپ ءوسىپ جاتىر.

ۇلدانايدىڭ ءوزى دە اجەسى نارقالدىڭ باۋىرىندا جەتىلدى, تۋعان اكە-شەشەسىن اعا-جەڭگە دەپ اتايتىن. وعان ۇلكەندەر كارى اجەسى, ياعني اجەسىنىڭ ەنەسى ۇلدانايدىڭ اتىن ىرىمداپ قويىپتى. سوعىس جىلدارىندا تىلداعى ەڭبەككە بەل شەشە كىرىسكەن, تاقىمىن تەمىرگە قاجاتىپ ايەل باسىمەن تراكتور ايداعان كارى اجەسى قارۋلى, العىر كىسى بولعان دەسەدى. ال, ونىڭ الدىن كورگەن نارقال اجەسى كورگەن-تۇيگەنىن كوز قۋانىشى نەمەرەسى ۇلدانايعا دا ۇيرەتىپ باعىپتى.

– ءبىز ۇيلەنگەن جىلدارى اقشا اۋىسىپ, ەل ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى بوپ جۇرگەن كەزدەر ەدى عوي. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى بوپ جۇمىس ىستەيمىن. ابدىكارىم دە جۇمىستا. جالاقىمىزدى ايلاپ, جىلداپ كەشىكتىرەدى. سول كەزدە اجەمنەن ۇيرەنگەن ىسمەرلىگىم اجەتكە جارادى. بىرەۋ قىز ۇزاتادى, بىرەۋ كەلىن تۇسىرەدى. جاساۋىن تۇگەندەپ, كورپە-جاستىعىن تىگىپ بەرەمىن. ءالى ەسىمدە, ابدىكارىم دە جۇمىستان شارشاپ كەلدىم دەپ شالجيىپ جاتۋدى بىلمەيدى. كوزىم قىزارىپ, تۇنىمەن كورپە قاۋىپ وتىرعان مەنى كورىپ اياي ما, «اكەلشى, ماعان دا ينە-ءجىپتى» دەپ ءبىر جاعىمنان بولىساتىن. ەرلى-زايىپتىلار ءبىر-بىرىنە سۇيەۋ بولسا, قيىنشىلىقتىڭ نەبىر وتەلەك-توتەلەگىنەن وتۋگە بولادى ەكەن, – دەيدى ۇلداناي.

قازىر دە قاراپ جاتپاي, دامحاناسىنداعى ۇستەل جاپقىشتان باستاپ, ورىندىقتىڭ ارقالىعى, تەرەزەنىڭ پەردەسى, مايلىق-سۋلىققا دەيىن ءوزى تىگىپ جايناتىپ جىبەرەتىن ۇلدانايداي اعايىن اراسىندا سىيلى كەلىن جوق. باستارى قوسىلعان توي-تومالاقتا ستاتۋستارى قارايلاستاردىڭ اراسىنان (ابىسىن-اجىنداردى ايتامىز) اۋەلى ءسوز ۇلدانايعا بەرىلەدى, ءتىپتى ءبىر تۋىس قاينىسىنىڭ دا جاقىندا دۇنيەگە كەلگەن قىزىنىڭ اتىن اعا-جەڭگەسىنەن رۇقسات الىپ ۇلداناي دەپ قويۋى كوپ نارسەنى اڭعارتقانداي.

– قىزىمىزدىڭ ەڭبەكقورلىعىن كەيبىر اۋزىنا سالىپ بەرگەن استى شايناپ جەي المايتىن كەرجالقاۋ جانداردى كورگەندە ماقتانا ايتاتىنىم راس. ءتىپتى, جۇمىستان ايى-كۇنى جەتىپ, ءبىر اپتا قالعاندا «كەت» دەپ زورعا جىبەرەمىز, – دەدى ءبىزدىڭ ارنايى ىزدەپ كەلىپ وتىرعانىمىزعا ريزا بولعان امانگەلدى اعاسى.

راسىندا, ەتەكتە ءبىر بالا, جەتەكتە جەتى بالا جۇرسە دە قالاي عانا بارلىعىنا ۇلگەرەتىنى تەك ءبىز ەمەس, كوپشىلىگى ءجيى قوياتىن سۇراقتىڭ ءبىرى ەكەن. ونىڭ سىرىن ۇلداناي مەن ابدىكارىم بىلاي ءبولىستى:

«ارينە, قۇدايدىڭ بەرگەنىنەن, قۇرساققا بىتىرگەنىنەن باس تارتۋعا بولمايدى. بۇل – ءومىردىڭ سانقيلى قيىنشىلىعىنان قاشقاقتاپ, بالانى بەينە ءبىر چەموداننىڭ تۇبىندە ساقتاعان قىستىق كيىمدەي ارىگە ىسىرىپ قوياتىن وسى كۇنگى جاستارعا قاراتا ايتقان ءسوزىمىز. ال, دەنساۋلىقتارى جەتىپ تۇرسا دا, ءبىر بالا, ەكى بالامەن توقتايتىندارعا ايتارىمىز – ەكى-ۇشەۋدەن گورى, كوپ بالانى جەتىلدىرگەن استە وڭايىراق. سەبەبى, ەستىسى كىشىسىنە قارايلاسادى, اركىمنىڭ ءوز مىندەتى بار, تەتە وسكەن بالانىڭ تەنتەكتىگى دە بىلىنبەيدى. ساباقتارى مەن بالاباقشاعا تاڭەرتەڭگىسىن بىرەۋمىز, تۇستەگىسىن ەكىنشىمىز اپارامىز. ەڭ ماڭىزدىسىنا كەلەر بولساق, بۇگىنگى ءبىزدىڭ بالانى دا ءوسىرىپ, ولاردى ەشتەڭەگە كىرىپتار قىلمايمىز دەپ جاتپاي-تۇرماي ەكى جاقتاپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەنىمىز – ەرتەڭ ءبىز قارتايا قالعاندا, باسىڭدى سۇيەيتىن باسقا ەمەس بالاڭ بولادى» دەيدى.

«كىشى مەملەكەتكە» كوزقاراس تۇزەيتىن كەز كەلدى

وسى ورايدا, اڭگىمە وتباسى دەگەن «كىشى مەملەكەتتىڭ» ۇلكەن مەملەكەت ىشىندەگى ءوسىپ-تولۋىنا جاسالىپ جاتقان جاعدايعا كەلىپ تىرەلەدى. ول جونىندە ۇلداناي مەن ابدىكارىمنىڭ دە وزىندىك ويى جوق ەمەس.

«ارينە, كوپ بالا تاپتىق دەپ مەملەكەت الدىندا مىندەتسۋگە بولمايدى. اركىم بالانى ءوزى ءۇشىن تاباتىنى راس قوي. ۇكىمەتكە راحمەت, بالالارىمىزدىڭ جولاقىسى تەگىن, تيەسىلى جاردەماقىسىن بەرەدى, مەكتەپتە ىستىق تاماقپەن قامتىلعان. دەسە دە, ارا-تۇرا كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ ماسەلەسىن قوزعاعان جينالىستىرعا شاقىرىپ تۇرعاندا بايقاعانىمىز – بىزدە دەموگرافيالىق ساياساتقا الدە دە «ويباي فيگۋرام بۇزىلادى» دەپ قىرىققا كەلگەنشە بالا تاپپاي جۇرگەن زاتى قالالىق قاقسال جەڭەشەلەرىمىزدىڭ كوزىمەن قارايدى. ونىڭ ەڭ ۇلكەنى – باسپانا ماسەلەسى.

بىرىنشىدەن, مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي كەزەگىنە سوعىس ارداگەرى, تىل ەڭبەككەرلەرى, مۇگەدەك جاندار, مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ساناتىمەن قاباتتاستىرىپ قويدى. ارينە, بارشاسى دا لايىق. بىراق مەملەكەت ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ادام فاكتورى – حالىق سانىنىڭ كوبەيۋى دەسەك, كوپ بالالى وتباسىلارعا ايرىقشا مارتەبە بەرىلسە دە ارتىق ەتپەس ەدى.

ەكىنشىدەن, كەزەگى انە-مىنە كەلىپ قالعاندا بالالارىنىڭ الدى كامالەت جاسقا تولىپ كەتىپ, قالعان ءۇش-تورتەۋىمەن كوپ بالالى دەگەن مارتەبەدەن ءبىر, تيگەلى تۇرعان باس­پانادان ەكى ايىرىلىپ قالىپ زار جىلاعان تالاي بەيباقتى كوزىمىز كوردى. سوندا مەملەكەت ولارعا كەكسە تارتقاندا كەلىندەرىمەن جارىسىپ بالا تاپسىن دەي مە؟

ۇشىنشىدەن, قازىر «جاس وتباسى» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى ءجۇرىپ جاتىر. تاعى دا جاس مەجەسىن وتىزدان ءارى اسىرماي, قولدان تارىلتىپ وتىرعانداي اسەر قالدىرادى» دەيدى وزدەرىندەي ازدىڭ جاعدايىمەن جاقسى تانىس ەرلى-زايىپتىلار.

«وزدەرىندەي از» دەپ وتىرعانىمىز, وسى كۇنى بالا سانىن ونعا جەتكىزىپ وتىرعان وتباسى ءىلۋ دە بىرەۋ. بار بولسا دا, ولاردىڭ جاعدايى اناۋ ايتقانداي استا-توك بوپ جاتقانى شامالى عوي.

«ويتكەنى, كەيدە مەملەكەتتىڭ بەرگەن كومەگى جۇعىنعا جۇق بولماي قالعاندا, قىسىلعاننان سەنىڭ قولىڭ ۇزىن عوي دەپ وزىمنەن جاردەم سۇراپ كەلەتىن تالاي تانىس وتباسى بار. جاعدايلارى ادام ايارلىقتاي, ءتۇۋ قالانىڭ سىرت جاعىندا مىجىرايعان داچالاردا كۇي كەشىپ جاتىر. قايتسىن, جارىماي ءجۇر عوي دەپ كۇندەلىكتى تابىسىمنان 500-1000 تەڭگە تاستاپ وتىرامىن. ايدىڭ سوڭىنا قاراي بازارعا شىعىپ, ازىق-تۇلىكتى تولتىرىپ اكەلىپ قويامىن. وزدەرى ۋاقىتتارىن بىلەدى, الىپ كەتەدى» دەيدى ۇلداناي.

وسى باۋىرمال, قايىرىمدى قاسيەتىنەن بە ونىڭ قاراماعىنا كەلگەن داياشى قىز-جىگىتتەر دە ۇلدانايدى ءوز اناسىنداي كورەدى. اتا-انالارى دا وزەكتەن تەپپەيتىن ورتاعا تاپ بولعانىنا ريزا بوپ جاتادى.

بۇگىندە ابدىكارىم مەن جارى ءار بالاسىنىڭ قادامىنا قۋانىپ وتىرعان ءجايى بار. ۇل-قىزدارى –زەرەكتى. ءسابيتى جازۋعا ىنتاسى بار. كەزىندە اجەسى ءسابيت مۇقانوۆتاي بولسىن دەپ بەكەر قويماعان ەكەن. قالعاندارى دومبىرا تارتىپ, ءان ايتادى, بي ۇيىرمەسىنە بارادى. ۇلكەندەرى جۇلدىز زاڭگەرلىك وقۋدى ءتامامداپ, تۇرمىسقا شىعىپ, ايبيكە ەسىمدى جيەن ءسۇيدىرىپ وتىر. «پالەگىنەن دانەگى ءتاتتى» دەمەكشى, قازىر ۇلدەكەڭ مەن كارىم ءوز بالالارىن قويىپ, بار تىلەگى وسى جيەنتايدىڭ ۇستىندە. ۇرپاق جالعاستىرعان ۇلدانايدىڭ ءالى دە كورەر قىزىعا الدا, ءتاۋبا!

ادىلبەك جاپاق