ءبىز بۇل قىزداردى جاقسى بىلەمىز. ولاردى تەلەديداردان كورىپ, تىڭداپ ءجۇرمىز. بىراق بۇل جۋرناليستەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن كوپتەگەن ازاماتقا ۇلگى بولىپ جۇرگەنىنە ءمان بەرە بەرمەيمىز. ۇلتى باسقا بولسا دا, قازاق تىلىندە حابار جۇرگىزىپ, مەملەكەتتىك ءتىلدى ناسيحاتتاۋعا ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن ولار ەشقاشان ءوز ىستەرى ارقىلى بەدەل جيناۋدى نە باسقا دا ماقساتتاردى كوزدەمەيدى. «مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ – كەمەلدەنۋگە ۇمتىلاتىن ءار ازاماتتىڭ پارىزى» دەيدى ولار.
ول ءوز «انا تىلىندە» سويلەپ ءجۇر
تەلەجۇرگىزۋشى ءارى جۋرناليست وكسانا لوسكۋتوۆا كورەرمەن قاۋىمعا «قازاقشا سويلەيتىن سارى قىز» رەتىندە تانىس. سويلەپ قانا قويماي, قازاق ءتىلىن ءوزىنىڭ انا تىلىندەي قۇرمەت تۇتاتىن وكسانانى ورىس مەكتەبiن بiتiردi دەسە, سەنەر مە ەدiڭiز؟! «مەن قازاقتارعا جاقسى كورiنەيiن دەپ سولاي iستەپ جۇرگەن جوقپىن. شىن بiتiم-بولمىسىم, نيەتiم, تiلەگiم سول. ءتۇرiم, ۇلتىم ورىس دەمەسەڭىز, iشكi دۇنيەم كادiمگi قازاق» دەيدى ول. مەكتەپتە ورىسشا وقىسا دا, ۋنيۆەرسيتەتتە قازاقشا ۇيرەنۋدى ومىرلىك مۇرات ەتىپتى. العاشقىدا قينالعانىمەن, بارىنشا قاجىماستىق تانىتادى, قايسار بولادى. ءسويتىپ, ءتىلىن سىندىرادى. بەينەت پەن زەينەت قاتار جۇرەدى ەمەس پە؟ تيىسىنشە, قازىر تەرتوكتى قايسارلىقتىڭ جەمىسىن كورىپ ءجۇر. «باسىندا كوپ نارسەنى تۇسىنبەيتىنمىن. اۋىزەكىدە تۇسىنەسىڭ دە, ادەبي تىلگە كەلگەندە قينالاسىڭ. لەكتسيا جازىپ وتىرعاندا نە جازىپ وتىرعانىمدى بىلمەي وتىراتىنمىن. كەلە-كەلە بارىنە ۇيرەنىپ كەتتىم» دەيدى. قازاقشا ءسىز بەن بىزدەن ارتىق بىلمەسە, كەم بىلمەيتىن وكسانا مەملەكەتتىك ءتىل ارقاسىندا ەل اراسىندا قادىرلى. ول – قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ قۇدىرەتىنە باس يگەن ورىس قىزى. ءتىلىن عانا ەمەس, سالتى مەن ءداستۇرىن دە جەتىك بىلەدى. سۇيىكتى مەرەكەسى – 22 ناۋرىز. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كيىمىن ۇناتادى.
وكسانانىڭ اناسى – قازاق. قازاقشا-ورىسشا تازا سويلەيدى. بۇگىندە اقتوبە وبلىسىندا تۇرىپ جاتىر. «قان مەن تەردى» وقىپ, ماقال-ماتەلدى ساناعا تۇيگەن وكسانا «سوڭعى كەزدەرى ءوزىمدى ءبىرتۇرلى سەزىنىپ ءجۇرمىن. ورىس قالپىمنان قالىپ بارام, ءتىپتى, ورىسشا سويلەۋگە ۇيالاتىن بولىپپىن» دەيدى. «دوس قىزدارىما بارعاندا, شايدى تولتىرىپ قۇيىپ بەرسە, رەنجيمىن. ولاردا سەنىڭ قازاق ەكەنىڭدى ۇمىتىپ كەتىپپىز دەپ كۇلىپ جاتادى.
جۋرناليست بولعان سوڭ, كوپتەگەن جيىندارعا باراسىڭ, سوندا ءبىر ءسوز قازاقشا ايتىلمايدى, بىراق كىلەڭ قازاق وتىرادى. بارلىعى ورىسشا, سول جاعىنان قىنجىلاسىڭ» دەپ بازىناسىن دا ءبىلدىردى. بۇگىندە وكسانانىڭ ۇلى قازاق مەكەتەبىندە ءبىلىم الىپ ءجۇر.
«مەن قازاقشا ويلايمىن»
اعىلعان كولىكتەر, سابىلعان ادامدار. ابىر-سابىر. وسى كوپتىڭ ىشىندە كەلە جاتقان ورىستىڭ سارى شاشتى, كوككوز قىزى دا اسىعىس ەدى. ساناسىندا – بۇگىنگى ساباقتىڭ تاپسىرمالارى. ادەمى قىز كەنەت ەڭسەگەي بويلى ەر ادامدى قاعىپ ءوتتى. دەرەۋ سىپايىلىق تانىتىپ: «كەشىرىڭىز, اعاي, كەشىرىڭىز» دەپ الەك بولىپ جاتىر. ول: «ەشتەڭە ەتپەيدى» دەدى دە, بۇرىلىپ جۇرە بەردى. بىراق ەكى-ءۇش قادام اتتاعان سوڭ, ورىس قىزىنىڭ قازاقشا سويلەپ تۇرعانىن ءتۇسىندى. اڭ-تاڭ. قايتا بۇرىلىپ: «توقتا, قارىنداسىم, ءبىر ءسات ايالدا» دەپ الگى قىزدىڭ ارتىنان جۇگىردى… بۇل ەر ادام سول كەزدە نتك تەلەارناسىنىڭ بىلدەي ءبىر قىزمەتكەرى بولاتىن. ال الگى قىز بۇگىندە «حابار» ارناسىنىڭ جاڭالىقتار قىزمەتىنىڭ جۇرگىزۋشىسى يۋليا كۋشنارەۆا ەدى. كوشەدە كەزدەيسوق كەزدەسكەن سارى قىزدىڭ قازاق ءتىلىن سونشا جەتىك مەڭگەرگەنىنە تاڭ قالعان ول, ونى تەلەارناعا قىزمەتكە شاقىرادى. يۋليانىڭ جۋرناليستيكا الەمىنە العاشقى قادامى وسىلاي باستالعان…
«مەن الماتىدا تۋعانمەن, جامبىل وبلىسى مويىنقۇم اۋدانىنداعى ناعاشى جۇرتىمدا تاربيەلەندىم. ول جەر قازاقى اۋىل, ال ءبىز جالعىز ورىس وتباسى بولاتىنبىز.ءۇش جاسىمنان باستاپ قازاق بالاباقشاسىنا باردىم. ستۋدەنت كەزىمدە جۇرتپەن «اتى-ءجونىم – بيبىگۇل قازاقباەۆا» دەپ تانىساتىنمىن. قازىر تانىستارىم «ءتىلىڭ قازاق, ءوزىڭ قازاقپىن دەيسىڭ, شىنىمەن سولاي بولسا, رۋىڭ قانداي» دەپ قالجىڭداپ جاتادى. مەن ولارعا جاقسى جاۋاپ تاپتىم. «مەنىڭ ناعاشى اجەمنىڭ جۇبايى – جالايىردىڭ جىگىتى. مەن سول كەزدە «جالايىردىڭ قۇداشاسىمىن» دەپ قۇتىلامىن» دەيدى. ول – قازاق ءتىلىنىڭ مايىن تامىزعان جان. الەم مەن ەل جاڭالىقتارىن مەملەكەتتىك تىلدە جەتكىزىپ وتىراتىن بىلىكتى مامان بوس ۋاقىتىندا كىتاپ وقىعاندى, ءان تىڭداعاندى جاقسى كورەدى. تابيعات اياسىندا دەمالعاندى, ساياحات جاساعاندى ۇناتادى. ءار جانرداعى كينوتۋىندىلاردى جىبەرمەيدى. وتاندىق سۇيىكتى ءفيلمى – «تاقيالى پەرىشتە». م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن, ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەر», ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگيالارىن جالىقپاي وقي بەرەدى.
«مەن ءۇشىن انا ءتىلىم – قازاق ءتىلى. قازىرگى تاڭدا ورىس ءتىلى – ەكىنشى ءتىلىم. كوبىنەسە قازاقشا ويلايمىن. ءتىپتى, ويىمنىڭ 90 پايىزى قازاقشا. ءسويتىپ, كۇندەلىكتى ومىردە قازاق ءتىلىن عانا قولدانامىن. سوڭعى كەزدەرى مەنىڭ بايقاعانىم, وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق تىلىنە قىزىعۋشىلىعى ارتىپ كەلەدى. مىسالى, ەڭ كىشكەنتاي جيەنىم مەن سياقتى قازاقشا تازا سويلەگىسى كەلەدى, قازىر قازاق بالاباقشاسىنا بارىپ ءجۇر. سول سياقتى بالاسىنا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتكىسى كەلەتىن اتا-انالار دا كوبەيىپ كەلەدى», – دەيدى يۋليا اعىنان جارىلىپ.
وڭتۇستىكتىڭ وكساناسى
بۇگىندە ەلىمىزدە قازاقشانى انا تىلدەرىنەن ارتىق بىلمەسە, كەم بىلمەيتىن وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى جەتەرلىك. سولاردىڭ ىشىندە, اسىرەسە, سۋىرىپسالما اقىن نادەجدا لۋشنيكوۆا, دومبىرامەن قازاقشا ءاندى ناقىشىنا كەلتىرە ايتاتىن تاتيانا بۋرميستروۆا, ازەربايجان قىزى اسىلى وسمان سىندى ازاماتشالارىمىزدىڭ ەسىمدەرىن زور قۇرمەتپەن اتاۋعا بولادى.
سولاردىڭ ءىزباسارى, قازاقشانى تۋعان تىلىمەن تەڭ دارەجەدە بىلەتىندەردىڭ ءبىرى – «استانا» تەلەارناسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى وكسانا پەتەرس. كۇن سايىن وتاندىق تەلەارنالاردان جاڭالىقتار توپتاماسى بەرىلەدى. جالپى, جاڭالىقتار توپتاماسىنىڭ ءساتتى شىعىپ, كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن ورىن الۋى ەڭ الدىمەن ديكتورلارعا بايلانىستى. جاسىراتىن نەسى بار, ءاربىرىمىز كۇن سايىن كەشكىلىك ۋاقىتتا كوگىلدىر ەكران الدىنا جايعاسىپ, جاڭالىقتارعا زەر سالعاندا, ەڭ الدىمەن اقپاراتتى جەتكىزۋشى تۇلعاعا ءمان بەرەمىز. وكسانا بۇل ۇدەدەن ءبىتىم-بولمىسىمەن قوسا ءتىلىنىڭ جاتىقتىعىمەن دە شىعادى. ونىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋىنە مىنا جاعداي تۇرتكى بولىپتى. تۋىپ-وسكەن جەرى – قايماعى بۇزىلماعان قازاقتىڭ قايناعان ورتاسى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سوزاق اۋدانى شولاققورعان اۋىلى. اكەسى لاتىش, اناسى ورىس. ىبىراي التىنسارين اتىنداعى مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ التىنشى ورىس سىنىبىنان جەتىنشى قازاق سىنىبىنا اۋىسادى. «ساباقتى كوشە بولىپ, كورشىلەر بولىپ, ءبارىمىز بىرىگىپ وقىعانىمىز ەسىمدە. مەن تۇسىنبەگەن تۇستارىمدى داپتەرگە ءتۇرتىپ, كورشى ۇيگە جۇگىرەتىنمىن. «ماعان مىنا ءبىر جەرىن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى, ونىڭ ماعىناسى قانداي» دەپ. العاشقىدا قىپ-قىزىل شيمايعا تولى داپتەرلەرىمدى كورگەن كەزدە كوز جاسىم كول بولاتىن. سويتسەم, ەشتەڭەسى جوق, ەكى جىلدان كەيىن سىنىپتاستارىممەن بىردەي سويلەپ, سايراپ شىعا كەلدىم. بۇل رەتتە, ارينە, ورتانىڭ ىقپالى زور دەمەكپىن. مەكتەپتى ىلعي بەسكە, ياعني ۇزدىك ءبىتىردىم. ىبىراي التىنسارين اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ مۇعالىمدەرىنە زور العىسىمدى جەتكىزگىم كەلەدى, ۇنەمى ريزاشىلىق سەزىممەن ەسكە الامىن ول كىسىلەردى. كاسىبي ماماندار عوي. ۇستازدىق بورىشتارىن ءبىرىنشى كەزەككە قوياتىن. ادامگەرشىلىكتەرى مول, ارقايسىسى اكە-شەشەمدەي جاقىن, جاناشىر بولىپ كەتتى. قازىر وتباسىمىزدا ەكى تىلدە قاتار سويلەسەمىز. ءوزىمنىڭ ورىسشاما قاراعاندا قازاقشامنىڭ جاقسى ەكەنىن مويىندايمىن. دوستارىمنىڭ بارلىعى دەرلىك قازاقتار. باسىمىز قوسىلا قالسا, ءان ايتقاندى جاقسى كورەمىز. ماعان ابايدىڭ قارا سوزدەرى مەن ولەڭدەرى قاتتى ۇنايدى» دەيدى قازاق ءتىلىن شەكسىز قۇرمەتتەيتىن وكسانا.
بۇگىندە ەل ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى كەڭەيىپ, ورىستەپ جاتىر. «مەملەكەتتى تانۋ – مەملەكەتتىك تىلدەن باستالادى» دەپ بىلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى ارتىپ كەلەدى. ءتىل سىندىرىپ, ەلدىڭ يگىلىگىنە جاراپ جاتقاندار قازاقستاننىڭ ءار قيىرىندا دا بارشىلىق. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز, وزگە ۇلت قىزدارى قازاقتىڭ تىلىنە شىر-پىر بولعانى ءوز ءتىلىن وگەيسىتىپ, وزگە تىلدە شۇلدىرلەگەن تالاي قازاقتىڭ نامىسىن وياتىپ, ساناسىنا ساۋلە شاشسىن دەگەن وي…
«تىلدەن ارتىق قازىنا جوق, تىلدەن ارتىق قاسيەت جوق» دەسەدى حالىق ناقىلى. ءتىل بىلگەننىڭ ارقاسىندا بۇلاردىڭ ەشقايسىسى ماراپاتسىز قالعان جوق. ەل اراسىندا بەدەلدى. دەگەنمەن, ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز باسقا ەدى. قازىر ءبىز سول قازاقشا سايرايتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىن ءوزىمىزدىڭ “برەندىمىز” رەتىندە كورىپ, ۇلكەن القالى جيىندار بولعاندا سولارعا بايانداما جاساتىپ, “قازاق ەلىندە تۇرعاسىن, بۇل ءتىلدى ءبىلۋ – مەنىڭ پارىزىم” دەگەن ابدەن تاپتاۋرىن بولعان سوزدەرگە ريزا بولامىز. وعان ءبارىمىز تۇرىپ, قول شاپالاقتايتىنىمىزدى قايتەرسىڭ. وسى ەلدە تۇرادى ەكەنسىڭ, نانىن جەپ, سۋىن ىشەدى ەكەنسىڭ… نەگە ءتىلىن ۇيرەنبەسكە… كىم بولساڭىز دا!
ەركەجان ساتىمبەك
