رەداكتسيامىزداعى كەزەكتى دوڭگەلەك ۇستەل «گەندەرلىك ساياسات: قازاق ايەلىنىڭ مىندەتى مەن ءرولى» تاقىرىبىنا ارنالدى. قوعامنىڭ ءار سالاسىنىڭ وكىلدەرى شاقىرىلعان بۇل باسقوسۋدا كەلەلى اڭگىمە ءوربىدى.
ەلىمىزدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 2006-2016 جىلدارعا ارنالعان گەندەرلىك تەڭدىك ستراتەگياسى بار. ال 2009 جىلعى جەلتوقساندا «ەركەكتەر مەن ايەلدەردىڭ تەڭ قۇقىقتارى مەن تەڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ مەملەكەتتىك كەپىلدىكتەرى تۋرالى» زاڭ قابىلدانعان. پرەزيدەنتتىڭ جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا ءوز جۇمىسىندا وسىنداي قۇجاتتاردى باسشىلىققا الادى. اتالعان قۇجاتتارداعى مىندەتتەمەلەردى جۇزەگە اسىرۋ شەڭبەرىندە ايەلدەر كوشباسشىلىعى مەكتەپتەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق جەلىسى قۇرىلىپ, وعان رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىستارىنان 60-قا تارتا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم اتسالىسىپ كەلەدى.
ايتا كەتەر جايت, ستراتەگيالىق قۇجاتتا ايەلدەردىڭ شەشىم قابىلداۋ دەڭگەيىن 30 پايىزعا جەتكىزۋ مىندەتى قويىلعان. ال «بۇگىنگى تاڭدا بيلىكتەگى ايەلدەردىڭ ۇلەسى بار بولعانى 10 پايىز عانا» دەيدى «گەندەرلىك ساياساتشىلار».
دەسەك تە, «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلدە وسى اتالعان مىندەتتەر مۇلدە جاڭا قىرىنان تالقىلاندى. ونىڭ قازاقتىڭ سالت-ساناسىمەن ۇندەستىگى, قازاق قوعامىنا بەرەرى جانە بولاشاق ءۇشىن ماڭىزدىلىعى پايىمدالدى.
ن.بايىربەك: كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا, رەسەي – ايەلدەردىڭ ەر ازاماتتارمەن تەڭ قۇقىلى بولۋى دەگەن ماسەلەنى ءبىرىنشى بولىپ زاڭىنا ەنگىزگەن ەلدەردىڭ ءبىرى. حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا-اق بۇل ماسەلە سسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 122-بابىندا كورسەتىلگەن…
ايتا كەتەتىن نارسە, رەسەيدىڭ وزىندە ايەل تەڭدىگى ماسەلەسىن الدىمەن انارحيستەر كوتەرگەن. ولار قوعامدا ايەلدەردىڭ ءۇي شارۋاسى مەن بالا تاربيەسىنەن بوساپ, قوعام تىرشىلىگىنە ارالاسقانىن, ەرىكتى بولعانىن تالاپ ەتكەن ەدى. وسى تۇستا كنياز پەتر كروپوتكين: «ايەلدى بوساتۋ – ولارعا ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ, سوتتىڭ, پارلامەنتتىڭ ەسىگىن اشۋ ەمەس, ول تەك بالاسىن تاربيەلەپ, ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسا ءجۇرىپ, قوعامدىق ومىرگە دە ارالاسۋىنا ءمۇمكىندىك تۋعىزۋ. ويتكەنى, ءۇي شارۋاسىنان, اس ۇيدەن مۇلدەم كەتكەن ايەل ول مىندەتتى ءبارىبىر ءبوتەن ءبىر ايەلدىڭ موينىنا اسىپ قويادى» دەگەن ەكەن… نەسىن جاسىرامىز, بۇگىنگى كۇنى قىزمەتىن دە جاساپ, بالاسىن دا تاربيەلەپ, وتباسىنىڭ دا ۇيىتقىسى بولىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ تىرلىگى ەرلىك بولىپ كورىنەدى. وعان دا داۋىمىز جوق.
ايتسە دە, سىزدەرمەن اڭگىمەنى ءتوتەسىنەن باستاعىمىز كەلىپ وتىر. ايەلدىڭ قايراتكەرلىگى ەلىنە قانداي پايدا اكەلەدى؟ جالپى, ايەل وتانى ءۇشىن نە ىستەي الادى؟ سۆەتلانا اپاي, اڭگىمەنى سىزدەن باستاساق…
س.جالماعامبەتوۆا: بۇل ماسەلەنى تالقىلاعاندا الدىمەن قازاقستاننىڭ ەرەكشەلىگىنە توقتالۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. جالپى ءبىز جەرى باي, بىراق, حالقىنىڭ سانى از مەملەكەتپىز. ەكونوميكاسى دامىعان الدىڭعى قاتارلى وتىز ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋدى ماقسات ەتىپ قويىپ وتىرمىز. وعان جەتۋ ءۇشىن جۇمىس كۇشى قاجەت. ءوز ۋاقىتىندا بۇل ماسەلەنى ءار مەملەكەت ءارتۇرلى شەشكەن. فرانتسيا, گەرمانيانى الساق, ولار سىرتتان جۇمىسشىلار تارتتى. ايتالىق, گەرمانيا تۇرىكتەردى, فرانتسيا افريكا ازاماتتارىن اكەلدى. ال, ەندى سكانديناۆيا مەملەكەتتەرى بۇنى مۇلدەم باسقاشا شەشتى. ولار جۇمىسقا ءوزىنىڭ حالقىن تارتتى. ەكونوميكاسىن ءوسىرۋ ءۇشىن ۇيدە وتىرعان ادامداردى, ايەلدەردى, ءالى تاجىريبەسى جوق جاستاردى, ءتىپتى, زەينەتكەرلەردى ىنتالاندىرىپ, ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە ءمۇمكىندىك تۋعىزدى. بۇگىن سالىستىرىپ قاراساق, بۇدان ۇتقان. ويتكەنى, فرانتسيا مەملەكەتىندە ءتۇرلى شيەلەنىستەر بولىپ جاتىر. باياعى سىرتتان كەلگەندەر ءوز جاعدايىنا ريزا ەمەس, سوندىقتان «جالاقىمىز ءتومەن, ءبىزدىڭ قۇقىمىز تاپتالىپ جاتىر» دەپ, ءجيى باس كوتەرىپ ءجۇر. جەرگىلىكتى حالىقپەن تۇسىنىسۋگە تىرىسىپ جاتقان جوق. ال سكانديناۆيادا ەشقانداي شيەلەنىس جوق, ءبارى تىنىش. ءويتكەنى, ولار سىرتتان ەشكىمدى اكەلگەن جوق. سوندىقتان, قازىرگى گەندەرلىك سايا-سات تۋرالى ايتقاندا ءبىز مۇنى ادامنىڭ جىنىسىنا, ۇلتىنا, جاسىنا قاراماستان, تەڭقۇقىقتى تۇردە جۇمىس ىستەپ, ەلىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزۋ جولى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
جاڭا دۇرىس ايتىلدى, ايەلدەر وتباسىنا قاراپ, بالا تۋىپ, ءتاربيەلەۋدى دە ۇمىتپاي, قوعامعا دا بەلسەندى ارالاسۋى قاجەت. بىزدە جالپى «گەندەرلىك ساياساتقا قارسىمىز» دەيتىن ازاماتتار بار. مىسالى, مەنىڭ ءبىر ءىنىم «گەندەرلىك ساياسات دەگەن دولى قاتىنداردىڭ بيلىككە ۇمتىلۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقانى» دەيدى. بىراق ءبىز ولاي قاراماۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتىنىڭ ورتاق مۇددەسى – ەل ەكونوميكاسىن ءوسىرۋ, تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋ, گەندەرلىك ساياسات وسى ماقساتتا بارلىق ازاماتتىڭ ەلىنە قىزمەت ەتۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزۋى دەپ ءبىلۋىمىز قاجەت. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, ءبىزدىڭ ەلباسىمىز جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ بالا تۋىنا, بالا باعىپ, ءۇش جىل ۇيدە وتىرۋىنا جاعداي جاساتىپ جاتىر. بوسانعان ايەلدەر ءبىر جىل بويى ۇيدە بالاسىنىڭ جانىندا وتىرىپ, جالاقىسىنىڭ 40 پايىزىن الا الادى. ايەلدەردى بالاسىن دا تۋىپ, جۇمىسقا دا ارالاسۋعا ءبىز وسىلاي ىنتالاندىرىپ وتىرمىز. بۇل – ءبىرىنشى جاعداي. ەكىنشى جاعداي, ءبىز جالپى كونستيتۋتسيامىزدا زايىرلى, قۇقىقتىق ازاماتتىق مەملەكەت قۇرامىز دەدىك. ولاي بولسا, ماسەلە ايەلدەردىڭ ءبارىنىڭ باس سالىپ, بيلىككە ۇمتىلىپ, باسقارۋ ورگاندارىندا وتىرىپ الۋىندا ەمەس, بارلىق ازاماتتارىمىزعا بىردەي مۇمكىندىك تۋعىزۋىمىز كەرەك.
ب.ناۋرىزباەۆا: ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ باسقوسۋىندا ءبىلىم, دەنساۋلىق ساقتاۋ سەكىلدى ءتۇرلى الەۋمەتتىك ماسەلە قوزعالادى. وندا ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلاتىنى دا راس. مەن جاعدايدى مىنا ءبىر مىسالمەن عانا تۇسىندىرگىم كەلەدى. قازىر, مىسالى, استانادا 70 بالاباقشا بولسا, سولاردىڭ ءبارىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى – ايەلدەر. ودان كەيىن قالادا 70 مەكتەپ بار, سونىڭ 20-سىنىڭ باسشىسى عانا ەر ازاماتتار دا, قالعانىندا – ايەلدەر. ال, ورتا كاسىپتىك مەكتەپتەرگە قاراساق, 10 مەملەكەتتىك كوللەدجدىڭ 9-ىنىڭ باسشىسى ەر كىسى دە, بىرەۋىنىڭ باسشىسى عانا ايەل ادام. ال, رەسپۋبليكا بويىنشا جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبارىنىڭ رەكتورلارى – ەر كىسىلەر.
ال, بىراق رەيتينگىسىنە قاراعاندا, ايەلدەر باسقاراتىن مەكتەپتەر كوبىنەسە العا شىعىپ وتىر. ياعني, ايەل ادام باسقارعان مەكتەپتەر ءبىلىم ساپاسى, تاربيەسى سەكىلدى بارلىق كورسەتكىشتەر بويىنشا جاقسى ورىندارعا يە.
جالپى, ايەل – انا. ول بالا تابادى, تاربيەگە كوبىرەك كوڭىل بولەدى. وتباسىندا دا بارلىق مىندەت ايەلدىڭ موينىنا جۇكتەلگەن. ءسىزدەردە قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن, بىزدە, ماسەلەن اندا-ساندا بىردەڭە بولا قالسا, وتاعاسى «سەنىڭ تاربيەڭ» دەپ شىعا كەلەدى. ال شىن ءمانىندە وتباسىندا اكە دە, انا دا بالا ءتاربيەسىنە ارالاسۋى قاجەت قوي. ۇلعا – اكە, قىزعا – انا ۇلگى دەگەندەي… ءوز باسىم بالاباقشا, مەكتەپتەردە ايەلدەردىڭ باسشى بولۋى زاڭدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى, ولار وتباسىندا دا, قوعامدا دا – تاربيەشىلەر. بالامەن ءتىل تابىسا بىلەدى. ال ديرەكتورى ەر كىسى بولىپ كەلەتىن مەكتەپتەردەن گورى ايەل باسقاراتىن مەكتەپتەردىڭ نەگە وزىق بولىپ كەلەتىنىن مەن ايتا المايمىن.
ن.بايىربەك: ەندەشە, مۇنىڭ سەبەبىن پسيحولوگتان سۇراپ كورەيىك.
ل.قويشيەۆا: نەگىزى, بالا تاربيەسىندە, بالسۇلۋ اپايىمىز ايتىپ وتكەندەي, انانىڭ ءرولى باسىم. انا بالانى مەيىرىمدىلىككە, تازالىققا, ۇقىپتىلىققا ۇيرەتەدى. ال, بالا بويىنا وتكىرلىك, قاتالدىق, ۇستامدىلىق اكەدەن داريدى. سوندىقتان دا, كوپ جاعدايدا اكەسى جوق, جارتىلاي وتباسىندا وسكەن بالالار ۇياڭ, جۇمساقتاۋ بولىپ كەلەدى. ونداي بالالاردى سپورتقا قاتىستىرۋ ارقىلى ىشكى رۋحىن كوتەرۋگە بولادى. ال ايەل باسقاراتىن مەكتەپتەر ءبىلىم, تاربيە, باسقا دا تارتىپتەرى جاعىنان العا شىعىپ وتىرسا, مۇنى وسىلاي ايەل-انانىڭ ىقپالى ارقىلى تۇسىندىرۋگە بولادى.
جالپى, قازىر مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە ايەلدەر كوپ. سوڭعى جىلدارى ايەلدەردىڭ قىزمەتكە ۇمتىلىسى وتە جوعارى ەكەنى بايقالادى. بىراق, بايقايتىنىم, وسىنداي قىزمەتكە ۇمتىلعان ايەلدەردىڭ وتباسىندا بالا تاربيەسى بوساڭسىپ جاتادى. كوپشىلىك جاس كەلىنشەكتەر قاراجاتى جەتىسپەگەننەن بولار, بالا باعاتىن ادامدى قىرعىزستان, وزبەكستان سەكىلدى سىرت ەلدەردەن الىپ كەلەدى. ءتولەيتىن اقىسى ارزانداۋ بولعانى ءۇشىن. شىن مانىندە, ءبىز بالانىڭ ەرتەڭ پسيحولوگياسى, ءىس-قيمىلى, ءجۇرىس-تۇرىسى, مىنەز-قۇلقى – تۇگەل سول جانىندا بولعان ادامعا تارتىپ كەتەتىنىن ەسكەرە بەرمەيمىز. اسىرەسە, بالاعا ەكى-ءۇش جاسىندا كىم قاراسا, بالا سودان كوپ نارسە الادى. وسى جاعىنان بىزدە كەمشىلىكتەر بولىپ وتىر. بىزگە بالا باعۋعا تىم بولماسا ورتا كاسىپتىك ءبىلىم العان ساۋاتتى, ءبىلىمى بار ارنايى ماماندار قاجەت.
س.جالماعامبەتوۆا: نەگىزىندە, وتباسىنىڭ قارجىلىق جاعدايى جاقسى بولسا, ارنايى ماماندار جالداپ الۋعا بولادى عوي. بۇرىنعى كەزدە رەسەيدە دە ارنايى فرانتسيادا وقىعان, شەت تىلدەرىن بىلەتىن ءبىلىمدى, تاربيە دە بەرە الاتىن گۋبەرنانت ايەلدەر بولعان.
ل.قويشيەۆا: مىنە, وسى جاعى قازىر بىزدە اقساپ جاتىر. سودان كەيىن قازىرگى كەزدە قوعامدىق ورتادا بەلسەندى دەپ ماقتاساق تا, كوپتەگەن قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ تەمەكى شەگۋ, ىشكىلىك ءىشۋ سەكىلدى جاعىمسىز ادەتتەرگە بوي الدىرىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. پسيحولوگ رەتىندە ماعان, مىسالى, قارىنداسىنىڭ, ءاپكەسىنىڭ نەمەسە جۇبايىنىڭ وسىنداي جاعدايىن ايتىپ, ايەلدى جامان داعدىدان قالاي قۇتقارۋعا بولادى دەگەن ماسەلەمەن كەلىپ جاتاتىندار كوپ. سوندىقتان, وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرمەن كۇرەسەتىن ورتالىقتار كەرەك. ءويتكەنى, قىزدارىمىز بەن جاس انالارىمىزدىڭ وسىنداي جامان ادەتكە بوي الدىرۋى ەلىمىزدە كوپتەگەن وتباسىنىڭ ىدىراۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك, قازىر جاس وتباسىلاردىڭ الپىس پايىزى اجىراسىپ جاتادى ەكەن. زاڭدى نەكەنى بۇزباسا دا, ءتىل تابىسا الماي, ەكى بولەك تۇرىپ جاتقان جاستاردى دا كورىپ ءجۇرمىز. مەن ايەلدەر ماسەلەسىمەن اينالىساتىندار وسى جاعىن دا ەسكەرسە ەكەن دەيمىن. ويتكەنى, ەۋروپا ەلدەرىندە اجىراسامىز دەپ سوتقا ارىزدانىپ كەلگەندەرگە ەكى اي ۋاقىت بەرەدى. سويتەدى دە, ارناۋلى پسيحولوگتاردىڭ ترەنينگتەرىنە قاتىستىرىپ, ولارمەن اڭگىمە ءجۇرگىزەدى. وسىنداي جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە نەكەنى بۇزۋ تالابىمەن كەلگەن جاستاردىڭ تەڭ جارتىسى ارىزدارىن قايتىپ الادى ەكەن. بىزگە وسى نارسە جەتىسپەي تۇر.
ب.ناۋرىزباەۆا: مەنىڭ پسيحولوگقا سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر. ايەل ادامنىڭ بويىنداعى ليدەرلىكتى, جەتەكشىلىك قابىلەتتى قاي كەزدەن باستاپ بايقاۋعا بولادى؟
ل.قويشيەۆا: جالپى, بايقاي بىلسەك, ادامنىڭ ەرەكشە قابىلەتى بالا كۇنىنەن ءبىلىنىپ تۇرادى. بالا بالاباقشاعا بارعان ۋاقىتتان باستاپ ونىڭ نەگە يكەمدى ەكەنى كورىنەدى. مىسالعا, كىشكەنتاي بالا بالاباقشادا, توپ ىشىندە ءجۇرىپ ءوزىنىڭ زاتتارىنا يە بولىپ, ءوزىنىڭ بوكالىن, ءوزىنىڭ كيىمدەرىن ءبولەك ۇستاپ, ءوزىنىڭ بۇرىشىن جاساپ جۇرۋگە تالپىناتىن بولسا, ول دا بالانىڭ بويىنداعى ءبىر جەتەكشىلىك قابىلەتتىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى.
* * *
ن.بايىربەك: ايەلدەردىڭ جالاقىسى تومەن الەۋمەتتىك سالالاردا, اتاپ ايتقاندا, نەگىزىنەن, ءبىلىم جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا قىزمەت ەتەتىنى انىق بولىپ وتىر. بۇل, ايەلدەردىڭ تابىسى ەر ازاماتتاردىكىنە قاراعاندا تومەن ەكەنىن كورسەتەدى.
ازىرگە بۇل تاقىرىپتى جا-ۋىپ, قازىرگى جۇرگىزىلىپ وتىرعان گەندەرلىك ساياساتقا ويىسساق. بۇگىنگى گەندەرلىك ساياساتتىڭ باستى كوزدەپ وتىرعانى نە؟ بۇل سالادا نەگە باسىمدىق بەرىلىپ وتىر؟
س.جالماعامبەتوۆا: بىزدە پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى قول قويعان گەندەرلىك ستراتەگيا بار. ول 2016 جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. وندا بىرنەشە باعىت بار. سولاردىڭ ءبىرى – ايەلدەردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن كوتەرۋ. وسى جەردە ايتا كەتەيىن, ايەلدەردىڭ زەينەتاقى جاسىن 63-كە ۇزارتۋ ايەلدەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاسالىپ وتىر. ويتكەنى, ايەلدەر قازىر 58 جاستا زەينەتكە شىعادى. ال مۇنداي قىسقا ۋاقىت ولاردىڭ وزىنە قاجەتىنشە زەينەتاقى جيناپ الۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بىزدە ايەلدەر ورتا ەسەپپەن 72 جاس ءومىر سۇرەتىن بولسا, ولاردىڭ تابىسى وسى جاسقا دەيىن ەسەپتەپ, بولگەندە از بولىپ قالىپ وتىر. ونسىز دا ايەلدەر ايلىعى از ءبىلىم, دەنساۋلىق سالاسىندا ىستەيدى. ونىڭ سىرتىندا ايەلدەر جاس شاعىندا بالا تابادى, ءبىر-ەكى جىل بالا كۇتىمىمەن ۇيدە وتىرادى. ول كەزدە زەينەتاقى قورىنا اقشا اۋدارىلمايدى. سوندىقتان, زەينەتاقى جاسىن كوتەرۋ كەرەك دەپ جاتىر. ول ەندى باسقا ماسەلە. مەنىڭ ايتقىم كەلىپ وتىرعانى, ايەلدەردى تەك قانا ءبىلىم سالاسى مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىمەن شەكتەلمەي, جالاقىنى كوبىرەك تولەيتىن ەكونوميكانىڭ باسقا سالالارىنا دا ارالاستىرۋ كەرەك. ايەلدەردى مۇناي, قارجى سالالارىنا تارتقان دۇرىس. ەكىنشىدەن ايتقىم كەلەتىنى, ايەلدەردىڭ ساياساتقا دا ارالاسقانى جاقسى. ول, ارينە, نەگىزگى مىندەت ەمەس. بىراق, ايەلدەر ۇلكەن شەشىمدەر قابىلدانىپ جاتقان جەردە بولۋى كەرەك. ويتكەنى, ايەل مەن ەركەكتىڭ پسيحولوگياسى ءارتۇرلى. ەر ازاماتتار, جاڭا پسيحولوگ ايتىپ وتكەندەي, جاۋىنگەر, قاتاڭ مىنەزدى بولىپ كەلەدى. ال ايەلدەر باسقا جاعىنان ويلايدى. مىسالى, مەن دەپۋتات رەتىندە ءوزىم ايەل ادام بولعاندىقتان, كەز كەلگەن ماسەلەنى ءبىرىنشى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قاراستىرامىن. بالا مەن اناعا, وتباسىنا, زەينەتكەرلەرگە بۇل ماسەلە قالاي اسەر ەتەدى دەپ ويلاستىرىپ الامىن. شىن مانىندە, پارلامەنتتە ايەلدەر بولماسا, الەۋمەتتىك جاعداي سيرەك قارالاتىن ەدى.
ت.جانمۇرزينا: ءيا, ەر ازاماتتار كەيبىر نارسەنى كورمەيدى عوي, ءتىپتى, ۇساق-تۇيەك دەپ قارايدى.
س.جالماعامبەتوۆا: ءيا, ولاردىڭ تابيعاتى سونداي. ال بۇنىڭ ءبىر عانا مىسالى, جالپى الەم تاريحىنا زەر سالعاندا, كەز كەلگەن سوعىستى اشاتىن – ەر ادامدار ەكەنىن بىلەمىز. ايەلدەر بيلەيتىن ەلدەردە كوبىنە ماسەلە بەيبىت جولمەن شەشىلگەن.
سول سەكىلدى, ايەلدەردىڭ ساياساتتا, بيلىك قۇرامىندا بولعانى ەلدە انا مەن بالاعا جاعداي جاساپ, قاريالاردى كۇتۋ, سونىمەن قاتار, ەر ازاماتتاردىڭ دا دەنساۋلىعىن كۇتۋ سەكىلدى كوزگە بىردەن كورىنبەيتىن, بىراق ەرتەڭگى كۇن ءۇشىن وتە ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن كەرەك. قازىر بارىمىزگە بەلگىلى, ءبىزدىڭ ەر-ازاماتتاردىڭ جاسى وتە قىسقا. مەملەكەتتە انا مەن بالا ورتالىعى سەكىلدى ەر ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن دا زەرتتەيتىن ورتالىق اشۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.
* * *
ن.بايىربەك: گەندەرلىك ساياساتتى ءبىز كوبىمىز باتىستان كەلگەن ساياسات دەپ بىلەتىنىمىز انىق. بىراق, فرانتسۋز زيالىلارىنىڭ ءوزى بۇعان سىن كوزبەن قاراعان. ءحىح عاسىرداعى فرانتسۋز ويشىلى الەكسيس دە توكۆيل «امەريكاداعى دەموكراتيا» دەگەن تراكتاتىندا: «ايەلدەر مەن ەر ازاماتتاردىڭ تەڭدىگىن عانا ەمەس, ولاردىڭ جالپى ءبىردەي بولعانىن كوزدەيتىندەر بار. ولار ايەل مەن ەر ادامدارعا ءبىردەي قۇقىق بەرىپ, ەكەۋىنە بىردەي, ورتاق ءمىندەت جۇكتەيدى. ياعني, ايەلدەر مەن ەركەكتەردىڭ بىردەي جۇمىس ىستەپ, بىردەي اۋىرتپالىق كوتەرۋىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى. شىن مانىندە, ولاردىڭ بۇل ماقساتى قوعامدى ەكى جاقتى داعدارىسقا ۇشىراتادى. نازىك, ءالسىز ەركەكتەر مەن سۇيكىمسىز, جاعىمسىز ايەلدەر قالىپتاستىرادى» دەيدى… بارشامىزعا بەلگىلى, قازىر ءبىزدىڭ الدىمىزعا قويىلعان مىندەتتەردىڭ ىشىندە بيلىك ورىندارىنىڭ 30 پايىزىنا ايەلدەردى تارتۋ كەرەك دەگەن جوسپار بار. بىراق, قانداي دا جولدارمەن بيلىككە قول جەتكىزىپ وتىرعان ايەلدەردىڭ ءبارى سۆەتلانا جاقياقىزى سەكىلدى ماقساتكەر, جىگەرلى دەپ ايتا المايمىز. ءبىر عانا مىسال رەتىندە, ۇيات تا بولسا, ءوتكەن جىلداردا ماجىلىستە وتىرىپ: «كوپ ايەل الۋ ماسەلەسىن كوتەرسەك, ايەلدەردىڭ دە بىرنەشە كۇيەۋگە شىعۋعا مۇمكىندىك جاسالۋى كەرەك» دەگەن ويىن ىرىكپەگەن ەكس-دەپۋتات باقىت سىزدىقوۆانى ايتۋعا بولادى. نەمەسە باسقا دا انا تاعدىرى, بالا تاعدىرى تۇرعىسىندا قاتال, قاتىگەز كوزقاراس ۇستانعان دەپۋتات اپايلارىمىز…
سۇرايىن دەگەنىم, بيلىككە ايەلدەردى تارتۋ تۇرعىسىنداعى جوسپاردى ورىنداۋعا تىرىسامىز دەپ ءبىز بيلىك قۇرامىندا قۋىرشاق تۇلعالار قالىپتاستىرىپ جاتقان جوقپىز با؟
س.دوسجان: اڭگىمەنى بۇگىن «ايەل قايراتكەرلىگى قوعامعا قانداي پايدا اكەلۋى مۇمكىن» دەپ باستادىڭىزدار عوي. مەن, مىسالى, پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ اپپاراتىندا جۇمىس ىستەيمىن. الدىڭعى شاقىرىلىمدا ماجىلىستە 18 دەپۋتات بولعان ەدى. گەندەرلىك ساياساتپەن «بيلىكتەگى ايەلدەردى كوبەيتۋ كەرەك» دەپ, ولاردىڭ سانىن 26-عا جەتكىزىپ وتىرمىز. بۇدان بولەك 3-4 مينيستر, بىرنەشە ۆيتسە-مينيستر ايەلدەر بار. جالپى مەملەكەتتىك قىزمەتتەگىلەردىڭ 60-70 پايىزى – ايەلدەر. ال, وقۋ-اعارتۋ, ءبىلىم سالاسىندا, تىپتەن ولاردىڭ ۇلەسى 80 پايىزدان اسپاسا, كەم ەمەس. مەنىڭ ايتقىم كەلەتىنى, جالپى قازاق قوعامىندا ەشقاشان ايەلدەردى كەمسىتۋ, ولاردى ەر ادامداردان تومەندەتۋ بولعان ەمەس. تاريحتا اتى قالعان دومالاق انا, قاراشاش انا, بەگىم انا ەسىمدەرى سوعان دالەل. ءتىپتى, مىناۋ 1941-1945 جىلدارداعى سوعىس كەزىندە دە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان ەكى-اق ايەل بولسا, سونىڭ ەكەۋى دە – ءبىزدىڭ قازاق قىزدارى. ءاليا مەن مانشۇك. سول سەكىلدى, ايەل اتىمەن اتالاتىن رۋلار قانشاما! رۋ ۇراندارىنا اينالعان ايەلدەر قانشاما! ال, ولار تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر تولىپ جاتىر. دەمەك, ءبىزدىڭ قازاق قوعامىندا ەشقاشان ايەلدەر شەتتەلمەگەن. ءتىپتى, مۇسىلمان ءدىنى – يسلامدا دا سولاي. قۇراندا, مىسالى, «قولباسىلىقتى ايەلگە مۇرات ەتپەدىم» دەگەن ءسوز بولعانىمەن, ايەلدەر قىزمەت ءىستەمەسىن, قوعاممەن, ەلمەن شارۋاسى بولماسىن, ۇيدە وتىرسىن دەگەن ءسوز جازىلماعان. ايەلگە ونداي تىيىم جوق.
ن.بايىربەك: ءيا, قۇران كارىمنىڭ وزىندە سابا دەگەن ايەل باسقارعان ەلدىڭ قالاي دامىعانى جاقسى جاعىنان باياندالعان عوي.
س.دوسجان: راسىندا, ءبىزدىڭ ءدىنىمىز ايەلدىڭ قوعامدىق قىزمەتىنە تۇبەگەيلى تىيىم سالماعان. ال بىراق ءدىنىمىزدىڭ اسىل بولعانى سونشا, ايەلدەردى قانداي جاعدايدا دا قامقورلىققا الىپ, ولارعا جاعداي جاساۋدى بۇيىرادى. قازىر ءبىز ايەلدەردىڭ قوعامعا قانداي پايدا كەلتىرەتىنىن ايتىپ جاتىرمىز. ول دۇرىس. بىراق, مەن ايەلدى قۇداي ايەل ەتىپ جاراتقانداعى ونىڭ موينىنا ارتىلعان ەڭ ۇلكەن پارىزى – ۇرپاق جالعاستىرۋ, ومىرگە ءسابي الىپ كەلۋ, بالا تاربيەلەپ, وتاناسى اتانىپ, وتباسىن ساقتاپ قالۋ, ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن جالعاۋ دەر ەدىم. ول قانشا قاراجاتى بولىپ, بولمىسىن وزگەرتۋگە تىرىسسا دا, ەر ازاماتتاردىڭ قولىنان كەلمەيدى. ونى ەشكىم قولدان جاساي المايدى. سوندىقتان, قوعامدا ايەلدى قانشا بيىك كوتەرسەك تە, وعان قانداي بوستاندىق بەرىپ, قانشا قىزمەتكە قويساق تا, ونىڭ انا بولىپ قالۋى – مىندەت! قازىر كورەيادا ايەل ادام پرەزيدەنت بولدى دەپ, ەل قۋانىپ جاتىر. ءوزىم جازۋشى بولعان سوڭ ىلعي دا ايەلدەر تاقىرىبىن زەرتتەپ, قاراپ جۇرەمىن. سوندا بايقاعانىم, جالپى ادام قاي كەزدە دە مۇنداي بيلىككە, بيىككە قۇرباندىقسىز جەتپەيدى ەكەن. ال ايەلدەر نەگىزىنەن وتباسىن, ايەل باقىتىن قۇربان ەتەدى. ءتىپتى, ايەلدىڭ وتباسى بولدى دەگەنمەن دە, وتباسىنداعى تاربيە قولدان شىعىپ كەتىپ جاتادى. جاڭاعى كورەيا پرەزيدەنتىنىڭ ءومىر جولىمەن دە تانىستىم. ول بەيشارا ايەلدىڭ دە ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل دەپ ايتا المايمىن. اكەسىنىڭ اتىن شىعارامىن دەپ, ونىڭ دا كورمەگەن قيىندىعى, وتپەگەن جولى جوق ەكەن. وسى جولدا كوزدەگەنىنە جەتۋ ءۇشىن تۇرمىسقا شىقپاي, وتباسىن قۇرماي, ايەلدىك باقىتتى قۇربانعا شالعان. سوندىقتان, وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى بولىپ قالىپ, انا اتانىپ, ۇرپاق تاربيەلەپ, باقىتتى ايەل بولىپ قالۋ ءۇشىن ايەلگە كەرەگى قىزمەت ەمەس. ءبىز كوبىمىز كەڭەستىك كەزدە «ال ەندى ەركەكتەرمەن تەڭ بولدىڭدار» دەپ, ايەلدەردى ناۋقانشىلدىقپەن, جوسپارلى تۇردە ءار سالاعا ارالاستىرعاندا قىزمەتكە كەلدىك. «راۋشان كوممۋنيست» سەكىلدى دۇنيەلەر تۋىپ, ايەلدىڭ, ءتىپتى, تراكتور جۇرگىزىپ, كومباين ايداۋىنا دا جول بەردىك…
دۇرىسى, مۇمكىندىگىنشە ايەل وتباسى باقىتىن ءبىرىنشى كەزەككە قويۋى كەرەك. ال, مەملەكەت تاراپىنان شىنىمەن ايەلگە جاعداي جاساپ, ولاردى باقىتتى ەتكىمىز كەلسە, ايەلگە دۇرىستاپ جاردەماقى تولەپ, ولاردىڭ الاڭسىز بالا وسىرۋىنە ءمۇمكىندىك تۋدىرۋىمىز قاجەت. سودان كەيىن زەينەتاقى رەفورماسى تۋرالى دا مەنىڭ ويىم بولەك. مەنىڭشە, ايەلگە دۇرىس زەينەتاقى الۋ مۇمكىندىگىن تۋدىرۋ كەرەك ەكەن دەپ, ولاردى 63 جاسقا دەيىن قيناپ جۇمىس ىستەتىپ قويۋ دۇرىس ەمەس. ايەلدىڭ اعزاسى مەن ەر ادامنىڭ اعزاسى ۇقسامايدى. ولاردىڭ تىرشىلىگى ونسىز دا اۋىرتپالىققا تولى.
ت.جانمۇرزينا: راسىندا, مەن دە گەندەرلىك ساياساتتىڭ باعىتتارىن انىقتاۋ ءۇشىن, ونى تەرەڭىرەك تالقىعا سالىپ الۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ال, ءبىز كوبىنە ايەلدىڭ شىنىمەن بيلىككە ارالاسقانىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ ءجۇرمىز. شىن مانىندە قازاق قاشاننان قىزدى قادىرلەگەن. ويتپەسە, ايەلدەرگە ارنالعان گاۋحار انا كەسەنەسى, دومالاق انا, ايشا ءبيبى ەسكەرتكىش-كەشەندەرى بولماعان بولار ەدى. ويتپەگەندە ايەل اتىمەن اتالاتىن اباق-كەرەي, قىزاي, سەكىلدى رۋلار دا بولماس ەدى. بۇلاردىڭ ءبارى – سول انالاردان تاراعان اۋلەتتەر. انا اتىمەن اتالعان رۋلار. دەمەك, قاي كەزدە دە قازاق قوعامىندا قىز-كەلىنشەكتەر, انالار ءوز ورنىن الا بىلگەن. ءتىپتى, اقىلى مەن كورەگەندىلىگى كەلىسكەن ايەلدەرگە ەل جۇگىنىپ, ولار ءوز ورتاسىندا بي دە بولعان. ايەلدەر قاجەت كەزدە اتقا دا قونعان, ەل دە باسقارعان. بىراق, «گەندەرلىك ساياسات» دەگەن جالعان ۇراننىڭ كۇشىمەن, «ايەل» دەپ كوتەرمەلەۋمەن ەمەس, ءوزىنىڭ قابىلەت-قارىمىمەن, اقىل-پاراساتىمەن, بىلىمىمەن جەتكەن ول بيىككە. ەشكىم باتىستان كەلىپ, جينالىس وتكىزىپ, ولارعا قانداي بولۋدى ۇيرەتپەگەن. ءوزىن-ءوزى مويىنداتقان. سوندىقتان, مەن دە گەندەرلىك ساياساتتىڭ باسىمدىقتارىن ءالى دە ناقتىلاۋ كەرەك, قاجەتتىلىككە سايكەستەندىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ايەل ماسەلەسىنە كەلگەندە ءبىزدىڭ وزىندىك جولىمىز بار. ايەل, بالا تاربيەسى دەگەندە ءبىز ءوزىمىزدىڭ حالىقتىڭ قالىپتاسقان سالت-ساناسى مەن داستۇرىنە سۇيەنگەنىمىز ابزال.
مىسالى, قازىر بالالار تاربيەسىنە تەك قانا ايەلدەر جاۋاپتى بولىپ وتىر. ۇلدارىمىز انانىڭ عانا تاربيەسىن كورگەن سوڭ, ءالسىز, ۇياڭ, قىزمىنەزدى بولىپ بارا جاتىر. سوندىقتان, ءبىز ەركەكتەر ماسەلەسىن كوتەرۋىمىز كەرەك. ال قازىر «ايەل, ايەل» دەپ, ايەلدەردى قولدان كوتەرىپ, كەي جاعدايدا ەر ازاماتتارىمىزدىڭ ەڭسەسىن باسىپ ۇستاۋعا تىرىسىپ جاتقان سياقتىمىز. كوپ ايەلدەر, مىسالى, ترەنينگتەرگە, سەمينارلارعا قاتىسىپ, وزدەرىن وزگەرتۋگە تىرىسىپ ءجۇر. باسشى بولۋعا ۇمتىلىپ, ءوز بويىنا قولدان ليدەرگە ءتان سيپات ەنگىزىپ باعۋدا. بۇل شىنىندا, جاڭاعى فرانتسۋز ويشىلى ايتقانداي, ايەلدەردى جاعىمسىز مىنەزگە ۇيرەتىپ جاتىر.
س.جالماعامبەتوۆا: شىنىندا دا, ءبىزدىڭ ەر ازاماتتارىمىز بۇرىن باسقاشا بولعان عوي. سىرتقى تىرلىكتىڭ ءبارىن سولار جاساپ, سۋىقتا ءجۇرىپ, ات ۇستىنەن تۇسپەي, مال باعىپ, وتباسىن قامتاماسىز ەتىپ, قايراتتىلىق تانىتقان. ولاردىڭ سول ءتىرلىگى ەر ازاماتقا ءتان مىنەزىن دە شىڭداپ وتىرعان سياقتى. ال قازىر بىزدە ونداي شارۋا جوق. ەر ازاماتتارىمىز جۇمىسقا بارىپ كەلەدى دە, ۇيدە جاتادى. قارا كۇشتى قاجەت ەتەتىن جۇمىس جوق ولاردا. ال بالا ءتاربيەسى شىنىندا قازىر ايەلدەردىڭ عانا ىقپالىمەن ءجۇرىپ جاتىر. ۇيدە ءتاربيەلەيتىن – انا, بالاباقشادا ءتاربيەشىلەر تاعى دا – قىز-كەلىنشەكتەر, مەكتەپتە وقىتاتىن تاعى دا – نازىكجاندىلار. بۇدان سوڭ ۇل بالالار قانداي بولىپ وسەدى؟ ولارعا ءتىپتى جىگەرلىلىك, قايراتتىلىق ۇلگىسىن كورسەتەتىن ادام قالماي بارا جاتىر.
ءبىز «اكەڭ كەلە جاتىر» دەسە, تىنىش وتىرا قالاتىن, اكەدەن اياق تارتاتىن بالالار بولىپ وسكەنبىز. قازاقتىڭ سالتى بويىنشا, ەر ازامات – ءۇيدىڭ قوجايىنى, سونىڭ ءسوزى زاڭ بولعان. وسى ءداستۇردى جاڭعىرتا بىلگەن ءجون.
ب.ناۋرىزباەۆا: وكىنىشكە قاراي, اكە تىپتەن بالا تاربيەسىنە كىرىسپەيدى عوي قازىر.
س.جالماعامبەتوۆا: سوندىقتان, مەكتەپتەرگە ەر-ازاماتتاردى تارتۋ كەرەك. مۇعالىمدەر اراسىندا ەر كىسىلەر كوپ بولعانى دۇرىس. ال قازىر بىزدە دەنەشىنىقتىرۋ مەن فيزيكا ءپانى بولماسا, قالعانىنىڭ بارىنەن ايەلدەر ساباق بەرەدى. ەر ازاماتتاردى مەكتەپكە تارتۋ ءۇشىن, مەنىڭشە, ءبىرىنشى مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسىن كوتەرۋ كەرەك. ولار ءوزدەرىنىڭ وتباسىن اسىراي الاتىنداي جاعدايدا بولسا عانا مەكتەپتە جۇمىس ىستەيدى. ودان كەيىن اكەنىڭ, اسىرەسە, ەر بالالاردىڭ تاربيەسىنە جاۋاپتى ەكەنىن ۇيدە دە سەزدىرىپ وتىرعان دۇرىس.
ب.ناۋرىزباەۆا: راسىندا دا, مەكتەپكە ەر ازاماتتاردى تارتۋ قازىرگى ەڭ ءبىر قيىن ماسەلە بولىپ وتىر. ال تۇركيادا, بايقاساق, مۇعالىمدەردىڭ تەڭ جارتىسى ەر كىسىلەر.
ت.جانمۇرزينا: ءيا, گەندەر دەگەن ايەل مەن ەر ازاماتتاردىڭ تەپە-تەڭدىگى بولسا, سول تەپە-تەڭدىكتى مىقتى بولساق, مەكتەپتەردە ورناتايىق!
س.دوسجان: قازىرگى قوعامدا ەر ازاماتتاردىڭ بالاجاندىلىعى از سياقتى. وتباسىلاردىڭ اجىراسۋى دا وسىدان, بالا تاعدىرىن ويلاماۋدان بولىپ وتىر. ال اۋىرتپالىقتىڭ ءبارى مۇندايدا ايەلدىڭ موينىنا تۇسەدى. ۇيدە بالا باعىپ, ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولەتىن دە – ايەل. جوقتان بار جاساپ, تاماعىن ازىرلەپ, ءۇيدىڭ بەرەكەسىن كىرگىزىپ وتىراتىن دا – ايەل. تۋعان-تۋىس, ەل-جۇرتپەن سىيلاستىقتى ساقتاپ, ءبارىنىڭ كوڭىلىن تاۋىپ, بايەك بولاتىن دا – ايەل. شىنىندا, ءۇيدىڭ دە, ەلدىڭ دە بار اۋىرتپالىعى ايەلدىڭ موينىندا. كەيدە وسى ايەلدى ادام ايايتىنداي. بازاردا جۇرگەن – ايەل. جۇمىسىن دا ۇقىپتى ىستەپ, ءۇيىنىڭ دە شىرايىن كەلتىرىپ وتىرعان – ايەل. كەيدە وسى تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالعان دا ءبىزدىڭ ايەلدەر عوي دەپ ويلايمىن. ويتكەنى, ولار ەشقاشان جىلاعان جوق. قاجەت كەزدە قاپ ارقالاپ, بازارعا دا شىعىپ كەتتى. سوندا دا ولار ەلدىڭ ىرگەسى تىنىش بولسا ەكەن, بالام تاڭەرتەڭ توسەگىنەن كۇلىپ ويانسا ەكەن دەپ تىلەدى. وسى ارمان جولىندا بارلىق قيىنشىلىققا شىداپ كەلە جاتىر. سوندىقتان, ايەلدىڭ ەڭبەگىن قاشان دا ايتۋىمىز كەرەك. ال, ەر ازاماتتار ولارعا قولعابىس ەتۋدەن ارلانباعانى دۇرىس.
* * *
ن.بايىربەك: حان كەنەنىڭ قارىنداسى بوپاي حانشايىم اعاسىمەن بىرگە وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستەرگە شىعىپ, جاۋىنگەر اتانعان دەسەدى. ءتىپتى, 1837 جىلى كەنەسارى رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى اشىق كۇرەسكە شىققاندا, بوپاي حانشايىم ءوزىنىڭ قايىن جۇرتىن ۇگىتتەپ, قۇلدىققا كونبەۋگە, تىزە قوسىپ, باس كوتەرۋگە شاقىرعان ەكەن. ول ءوزى التى بالا سۇيگەن. التى بالاسىن دا جاۋىنگەرلىك رۋحتا تاربيەلەپ, وزىمەن بىرگە شايقاستارعا ەرتىپ اپارىپ جۇرگەن دەسەدى… سول سەكىلدى, قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ جان جارى – گاۋحار انا. ول دا ەرىمەن بىرگە قاۋىپ-قاتەرى كوپ جورىقتارعا اتتانىپ, تاباندىلىق تانىتىپ وتكەن… جالپى, قازاق قىزدارىنىڭ بويىندا سۇلۋلىق پەن نازىكتىك قانا ەمەس, قايراتكەرلىك, باتىلدىق تا بار. جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە دە تايسالماي, العا شىعىپ, ءتىپتى, تۇرمەنىڭ وزىندە «جىگىتتەر, قورىقپاڭدار, ءبىز سەندەرمەن بىرگەمىز» دەپ, كورشى كامەراداعى جىگىتتەرگە جىگەر بەرىپ وتىرعان ءبىزدىڭ قازاق قىزدارى دەپ جاتادى…
ال بۇگىنگى قازاق قىزدارىنىڭ بەينەسى قانداي؟ مۇعالىمدەرىنىڭ 80 پايىزى ايەل بولىپ كەلەتىن مەكتەپتەر وقۋشىلاردى پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەي الىپ وتىر ما؟ ءبىلىم باسقارماسىنىڭ وكىلىنەن سۇراپ كورەيىك.
م.اقمولداەۆا: بالسۇلۋ مۇزاپارقىزى ايتىپ كەتكەندەي, راسىندا, مەكتەپتەرىمىزدەگى مۇعالىمدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى – ايەلدەر. ەر ازاماتتار مەكتەپكە جۇمىسقا تۇرسا دا, جالاقىنىڭ ازدىعىنا شىداي الماي, كەتىپ قالىپ جاتاتىنى راس. ويتكەنى, جاڭادان باستاعان مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى 30-40 مىڭنان اسپايدى.
بالاباقشالارىمىزدا تاربيەشىلەردىڭ ءبارى – انالار. ولار بىراق تاۋلىگىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن جۇمىستا وتكىزەتىن بولسا دا, شىدامدىلىق تانىتىپ كەلەدى.
جالپى, بالاباقشالار مەن مەكتەپتەردە تەك قانا ايەل ادامدار ىستەگەن سوڭ, پاتريوتتىق تاربيە السىرەپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى, ولاردىڭ وسى سالادا قىزمەت ىستەپ, قيىندىقتارعا شىداپ باعۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ بويىنداعى پاتريوتتىق سەزىمىن كورسەتەدى. ول سەزىمدى ۇستازدار بالالارعا دارىتۋعا تىرىسادى. قازىر ءبىلىم سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى بالالاردى ەرلىككە, ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ ءۇشىن نەبىر ءىس-شارالار وتكىزىپ ءجۇر. اتاقتى جازۋشىلارمەن, ساياساتكەرلەرمەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرادى. ءتۇرلى بايقاۋلار, مەرەكەلىك كەشتەر, تانىمدىق ساباقتار جۇرگىزەدى. ونىڭ سىرتىندا, بارلىق مەكتەپتە نەگىزىنەن ساباقتار انۇرانمەن باستالادى. سول سەكىلدى, «جاس ۇلان» دەگەن ۇيىمدار بار, ولار دا بالالاردى پاتريوتتىق رۋحتا ءتاربيەلەۋگە مۇرىندىق بولىپ وتىر. ال, مەكتەپتەرگە لايىقتى تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىن بەرىپ, سول تۇلعالارعا ارنالعان بۇرىشتار اشىلۋى دا بالالار ءۇشىن ونەگەلى شارا دەپ ويلايمىن.
س.جالماعامبەتوۆا: نەگىزى, مەكتەپكە ەر ازاماتتاردى تارتۋ كەرەك, ايەلدەرگە جاعداي جاساۋ قاجەت دەپ وتىرمىز, بىراق بارلىق ماسەلە ەكونوميكاعا بايلانىستى عوي. وتكەندە ءبىر جيىندا ەلباسىمىز: «ءبىز ومىردە اراب بولا المايمىز, امەريكالىق بولا المايمىز, ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرىمىز بار, ەجەلدەن كەلە جاتقان سالتىمىز بار» دەگەن. راسىندا دا, سولاي. ءبىز قاي سالادا دا ءوزىمىزدىڭ كونە سالتىمىزدى ساقتاپ, ءداستۇرلى جولىمىزدان اينىماۋىمىز كەرەك. ال, بىراق باسقا ەلدەردەن ەكونوميكانى دامىتۋدى ۇيرەنۋىمىز قاجەت. ويتكەنى, ءبىر ۇلتتىڭ ءبىر ۇلتتان ايىرماشىلىعى ونىڭ تىلىندە, مادەنيەتىندە, سالتىندا بولعانىمەن, ەكونوميكاسى بىردەي بولۋى مۇمكىن. ءبىز ەكونوميكامىزدى كوتەرۋگە ءتيىسپىز. سوندا عانا قازىر قولعا الىنىپ وتىرعان مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسىن ءوسىرۋ ماسەلەسىندە ۇلكەن ماقساتتارعا جەتىپ, جالپى, قوعامدى بىرگە دامىتا الامىز. مىسالى, كىشكەنتاي عانا جاپونيا, نە شيكىزاتى جوق, نە جەرى باي ەمەس, بىراق مىقتى ەكونوميكاسىنىڭ ارقاسىندا دۇنيە جۇزىندەگى ءسوزى ءوتىمدى جيىرما مەملەكەتتىڭ قاتارىنا ەنىپ وتىر. مالايزيا مەن سينگاپۋر كەشە عانا قۇلاپ جاتقان مەملەكەت ەدى, قازىر ازيانىڭ بارىسىنا اينالىپ وتىر. سوندىقتان, ءبىز دە دۇنيەجۇزىنە ۇلت رەتىندە, مەملەكەت رەتىندە ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن ەكونوميكامىزدى, جاعدايىمىزدى كوتەرۋىمىز كەرەك. قازىر ايتپەسە دۇنيە جۇزىندە 500-دەن استام ۇلت بار ەكەن, ال مەملەكەتتەر سانى 200-دەن ءسال-اق اسادى. سوندىقتان, ءبىز وتە باقىتتى حالىقپىز. ەندى وسىنى باياندى ەتۋ ءۇشىن ايەل مە, ەركەك پە, بالا ما, زەينەتكەر مە – ەشتەڭەگە قاراماي, ارقايسىمىز مەملەكەتكە نە بەرە الامىن دەگەندى ويلاۋىمىز قاجەت. ارينە, مەن دە ايەل بالاسىن تاربيەلەپ, وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى بولىپ وتىرسا دەپ تىلەيمىن. بىراق, بىزدە ونداي مۇمكىندىك جوق. جۇمىس قولى از. ءبىز جەرىمىزگە باسقا حالىقتاردىڭ ەنىپ كەلىپ, جۇمىس ىستەۋىنە جول بەرمەۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل تۇرعىدا ادامدى جىنىسىنا نە جاسىنا ەمەس, ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىنە, ەڭبەگىنە قاراي باعالاپ ۇيرەنگەنىمىز دۇرىس.
س.دوسجان: شەرحان اعامىز ىلعي دا: «ەركەك دەگەن ءبىر بەيشارا ەكەن, جەردە جاتقان شەگە دە سوعان ءوش» دەيتىن. شىنىندا, ەر ازاماتتار قارا كۇش يەسى بولعانىمەن دە, ولاردىڭ جاراتىلىسى ءالسىز. ءتىپتى, قۇرساقتاعى سابيگە تۇسىك جاساتقاندا دا, ۇل بالالار بولسا, تەز ءتۇسىپ قالادى ەكەن دە, قىز بالا بولسا, تىرمىسىپ, امان قالادى ەكەن. ءدارىگەرلەر وسىنى دالەلدەپ بەرگەن. ال قارتايعاندا, ءتىپتى, بالاعا ۇقساپ قالادى عوي. ءبارىمىزدىڭ كۇيەۋلەرىمىز تۇڭعىش بالامىز سياقتى.
س.جالماعامبەتوۆا: قىز بالالاردا انالىق ينستينكت بولادى. سوندىقتان ولار ءتوزىمدى كەلەدى. بالاسى ءۇشىن قانداي قيىن قادامدارعا دا بارادى.
ل.قويشيەۆا: راسىندا دا, قۇستىڭ بالاپانىن قورعاعانى سەكىلدى, بالاسىنىڭ تىنىش ۇيقىسى ءۇشىن وتقا دا, سۋعا دا تۇسەتىن جانكەشتىلىك, ەرلىك ايەل ادامنىڭ گەنىندە بار. ىشتەگى رەفلەكس ايەلدەردى قانداي قيىن ساتتەردە دە العا الىپ شىعاتىنى راس. ودان بولەك جالپى كەز كەلگەن ەر ادام عىلىمدا بولسىن, قوعامدىق قىزمەتتە بولسىن, ساياساتتا بولسىن ۇلكەن شىڭدارعا كوتەرىلىپ جاتسا, ونىڭ جەڭىسىنە ءبىر ايەل ورتاق. ءار گەنەرالدىڭ ۇيىندە وتىرعان اقىلشى «گەنەرالشاسى» بار. ءار باسشىنىڭ ارتىندا ۇيدە وتىرعان اقىلدى ايەلى, اقىلشى دوسى يا اناسى وتىر. مىسالى, قۇنانبايعا رەتى كەلگەندە باسۋ ايتىپ اقىل توقتاتىپ وتىرعان اناسى زەرە ابايدى ادەبيەتكە باۋلىعان. پۋشكيننىڭ ءتاربيەشىسى, بالا كۇنىنەن ەرتەگى وقىپ تاربيەلەگەن – ارينا راديونوۆنا. ناپولەونعا رۋح بەرىپ سەنىمىن كۇشەيتىپ وتىرعان – جوزەفيناسى, الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ اناسى وليمپيادا ءتۇس كورىپ, الدىن بولجاپ, قيىندىقتاردى الدىن الا ايتىپ, اقىل قوسىپ وتىرعان. لەنيننىڭ كومەكشىسى -نادەجدا كرۋپسكاياسى بولىپتى. دەمەك, قالاي ايتساق تا, ايەلدىڭ قوعامدا دا, وتباسىندا دا ۇلەسى وراسان.
س.جالماعامبەتوۆا: تاعى ءبىر ويىمىزدى ايتقىم كەلىپ وتىر. وتباسى تاربيەسىنە كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەگەندە, ماسەلە ايەلدىڭ بالاسىن ايمالاپ, جانىندا وتىرىپ الۋى ەمەس. ەڭ باستىسى, ءبىز بالالارىمىزعا «ءۇي, ءبۇيت» دەگەننەن گورى ولارعا ءوز ءىس-ارەكەتىمىزبەن, ءوزىمىزدىڭ مىنەز-قۇلقىمىزبەن ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك.
س.دوسجان: ءيا, سولاي. «جاقسىدان شاراپات تيەدى» دەيدى قازاق. بالالارىمىزدى كىشكەنتايىنان ونەگەلى ورتالارعا, جاقسى جەرلەرگە ەرتىپ اپارىپ تۇرۋ كەرەك. ولار ۇلكەندەردەن سولاي ۇيرەنەدى.
* * *
ن.بايىربەك: سوڭعى سۇراق: سىزدەر ءبىزدىڭ قوعامدا ايەلدى كەمسىتۋ بار دەپ ويلايسىزدار ما, وزدەرىڭىز, مىسالى, قىزمەتتە ايەل دەپ شەتتەتكەندى كوردىڭىزدەر مە؟
س.جالماعامبەتوۆا: ءمۇمكىن, مەن باقىتتى ايەل شىعارمىن, ونداي كەمسىتۋ كورگەن ەمەسپىن. مەكتەپتە دە, ينستيتۋتتا دا جاقسى وقىدىم. جالپى, ەر ادامدارعا ءتان ماماندىق بويىنشا وقىعانمىن, ينجەنەر-كونسترۋكتور بولدىم. بىراق, زاۋىتتا ىستەگەندە دە ەشقانداي كەمسىتۋ كورگەن جوقپىن. قاي كەزدە دە ەڭبەگىم باعالانىپ كەلەدى. پارلامەنتتە دە ارىپتەستەرىمىز سىيلاپ تۇرادى. قىسقاسى, ونداي شەتتەتۋ كورگەن ەمەسپىن. بىراق, جان-جاعىمدا قانداي دا ءبىر كوميسسيا قۇرىپ, جۇمىس توبىن قالىپتاستىراتىن كەزدە ءالدەكىمدەرگە قاتىستى «قايتەمىز, ول ايەل ادام ەمەس پە؟» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن ادامداردى كورگەنىم راس. سوعان جاۋاپ رەتىندە, ءوزىم قاشاننان اينالاما ىلعي قابىلەتى مىقتى ايەلدەردى جيناپ وتىرۋعا تىرىسامىن. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز قىزمەتىندە ەر ادامداردان ارتىق جۇمىس ىستەيتىنىن كورسەتىپ كەلەدى.
س.دوسجان: ءبىز وقۋعا تۇسكەندە تاۋمان اماندوسوۆ دەگەن ۇستازىمىز بولاتىن. سول كىسى ىلعي دا «جۋرناليستيكا قىزدارعا لايىق ماماندىق ەمەس, قيىن بولادى» دەپ, شىرىلداپ وتىرۋشى ەدى. ارينە, ول كەزدە جۋرناليستەردىڭ جۇمىسى باسقاشا بولاتىن. ال, بىراق قىزمەتتە ءجۇرگەندە ەشكىمنەن شەكتەۋ كورگەن جوقپىن. قازىرگى جۋرناليستيكادا دا تالاي قىزدارىمىز قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنىپ, ابىرويعا بولەنىپ ءجۇر.
ب.ناۋرىزباەۆا: مەنىڭ ويىمشا, بۇرىنعى كەزدە بىزدە ايەلدى قۇرمەتتەۋ قازىرگىدەن ارتىق بولعان سياقتى. كوپبالالى انالارعا جاعداي جاسالدى, ولارعا قۇرمەت كورسەتىلدى. ال ەڭبەكتە وزات بولعان ايەلدەر تىپتەن كوككە كوتەرىلدى. قازىر الەۋمەتتىك تۇرعىدا ونداي جاعداي جوق. بىراق, جۇمىسقا الاردا بارلىق جەردە ادامنىڭ قابىلەتىنە قارايدى دەپ ويلايمىن.
م.اقمولداەۆا: ءيا, راسىندا ءبىزدىڭ قوعامدا ايەلدەردى كەمسىتۋ جوق دەپ ويلايمىن. ءتىپتى, ءبىلىم سالاسىندا جۇمىسقا تۇراردا ءبىز دە كونكۋرستىق جۇيەمەن قابىلداندىق. سوندا ەر ادامدار جەتپەي جاتسا دا, «ايەلسىڭ» دەپ, ەشكىم شەتتەتكەن جوق. كورسەتكەن ناتيجەمىزگە قاراي الدى.
ت.جانمۇرزينا: ال قىزمەتتە شەتتەتۋ كورمەۋ ءۇشىن قىزدارىمىز, ايەلدەرىمىز بىلىممەن قارۋلانۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
ل.قويشيەۆا: قالاي دەگەنمەن دە, مەملەكەتكە دەنى دۇرىس ازاماتتار قالىپتاستىرۋ, جاقسى ۇرپاق تاربيەلەۋ – ايەل ادامنىڭ ەڭ ءۇلكەن جەتىستىگى بولماق. سوندىقتان, ايەلدەر وتباسىنا, بالالارىنا كوڭىل ءبولىپ, كوبىرەك بالالارىمەن بىرگە بولۋعا مۇمكىندىك تۋعىزاتىنداي جۇمىستاردى تاڭداعانى دۇرىس قوي دەپ ويلايمىن. ويتكەنى, پسيحولوگ رەتىندە الدىمىزعا كەلگەن بالالاردىڭ بارىنەن «ارمانىڭ نە؟» دەپ سۇراساڭ, «انام قاسىمدا بولسا ەكەن» دەيدى… انالارىنىڭ ۇيدە ءتاتتى توقاش ءپىسىرىپ, ءدامدى تاعامدار دايىنداپ جۇرگەنىن كورۋ – بالالار ءۇشىن ۇلكەن باقىت. وسىنى ايەلدەر قاۋىمى ەسكەرسە ەكەن دەيمىن.
نازيرا بايىربەك
