مىنە, يت جىلى دا يرەك قامشىلاپ كەلىپ قالدى. بابالارىمىز ءيتتى جەتى قازىنانىڭ ءبىرى ساناعان. سوندىقتان حالقىمىز ءۇشىن ءيتتىڭ الار ورنى بولەك. يت ادامعا دوس, سەرىك, قامقور دەپ بىلەمىز. ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن يتالياندىق جيھانكەز ماركو پولو دالالىقتاردىڭ اڭ اۋلايتىن جۇيرىك يتتەرى جايىندا تامسانىپ جازعان. راسىندا, اتالارىمىز قۇس سالىپ, يت جۇگىرتكەن. اكادەميك ا.سلۋدسكي 1930 جىلداردىڭ سوڭىنا تامان قازاق دالاسىندا شامامەن 4 مىڭنان استام تازى بولعانىن جانە ولار ءبىر ماۋسىمدا 30 مىڭداي اڭ ۇستاعانىن ايتادى. جالپى, قازىر قازاقى توبەتتەر مەن تازىلاردىڭ تازا تۇقىمى قالدى ما دەپ ويلادىق. وسى ماقساتپەن ەلىمىزدەگى ۇلتتىق اڭشىلىق ساياساتىن جۇيەلى جۇرگىزىپ وتىرعان «قانسونار» رەسپۋبليكالىق قاۋىمداستىعىنىڭ باسقارما توراعاسى, بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ورالباي ابدىكارىموۆ اعامىزبەن اڭگىمەلەسىپ, كوپ جايعا كوزىمىز جەتىپ قايتتى.
بيىل اتالعان قاۋىمداستىققا بەس جىل تولىپ وتىر. وسى قىسقا مەرزىم ىشىندە مەكەمە ءبىراز شارۋانىڭ باسىن قايىرعان. سونىڭ ىشىندە تازا تۇقىمدى توبەتتەر مەن تازىلارعا قاتىستى ءبىرتالاي جۇمىس اتقارىلعان. ايتالىق, قاۋىمداستىق وسىدان ەكى جىل بۇرىن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىمەن قازاقى توبەتتىڭ ستاندارتىن بەكىتكەن. وعان ءيتتىڭ بارلىق ولشەمى كىرەدى. ەندى ول مەملەكەتتىك قورعاۋعا الىندى. ال تازىلاردىڭ ستاندارتى مانا ءسوز باسىندا كەلتىرگەن وتاندىق اكادەميك ا.سلۋدسكي 1958 جىلى كەڭەس وداعى كەزىندە بەكىتكەن. ول 40 شاقتى تازىعا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, قازاقتىڭ تازا وزىنىكى ەكەندىگىن عىلىمي تۇردە دالەلدەگەن.
«ءبىز اڭشىلىق تۋرالى زاڭدا تازا تۇقىمدى يتتەردى كوتەرۋدى قولعا الدىق. اسىرەسە, بۇعان دەيىن قازاقى توبەت سىرت قالىپ كەلدى. بىلتىر 6-7 وڭىرگە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردىق. سول جەرلەردەگى 600 توبەتكە جاڭا ستاندارتقا سايكەس زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. سونىڭ ىشىندە 60 توبەت قانا تازا تۇقىمدى بولىپ شىقتى. قالعاندارى – بۋدانداسقان. قازاقى توبەتتىڭ تۇرقى ءىرى, ءجۇندى بولادى. باسى قازانداي. سالماعى 100 كگ-نان ارتىق. قاسقىر بۇلاردىڭ ۇرگەن داۋىسىن ەستىسە, جولامايدى. بۇرىن اتالارىمىز توبەتتى كۇشىك كەزىنەن اسىراپ, وعان اس قۇياتىن يتاياققا قاسقىردىڭ تەرىسىن قاپتاپ قويعان. تاماق ىشكەندە قاسقىردىڭ ءيىسى سىڭە بەرەدى. بىلتىر يتتەردىڭ كورمەسىن وتكىزدىك. سوعان قاسقىردى تىرىدەي اكەلىپ, تورعا قامادىق. سوندا وعان كوپ توبەت يت جولاي المادى. ال ناعىز توبەتتەر قورىقپاي جەتىپ باردى. بۇل دا زەرتتەۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. قازىر سەرىكباي داۋكەەۆ دەگەن قايراتكەر ازامات بالاسى ەكەۋى قازاقى توبەت وسىرۋگە ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءجۇر. بىراق وعان مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي قولداۋ جوق. مۇنىڭ ءبارى جەكە ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسۋدا» دەدى ورالباي اعا.
بالا كۇنىمدە اۋىلداعى ەگىنباي اكەمنىڭ جۇيرىك تازىسى بولدى. ءوزى تەكتى يت ەدى. تۇرقى قانداي! قاراساڭىز كوز تويمايدى. تالعامپاز ادام سەكىلدى تاماقتى تالعاپ ىشەدى. اشتىعىن بىلدىرمەيدى. قالاي قارا جەرگە قار جاۋادى, تازىنىڭ ايى وڭىنان تۋادى. ەگىنباي شالدىڭ دا اڭشىلىقتان قانجىعاسى بوس قايتپايدى. كوزگە شالىنعان تۇلكى, قارساق, قويانداردىڭ ادىمىن اشتىرمايدى. مىنە, سونداي تازىلارعا سۇيسىنەسىز. جالپى, تازىلاردىڭ تاريحى دا قىزىق. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ونى قازاق دالاسىندا پايدا بولۋىن يسلام دىنىمەن بايلانىستىرادى. ءبىر دەرەكتەردە ارابتارمەن كەلگەن دەيدى. قازاقتار ونى جارعاق قۇلاق جانە شاشاق قۇلاق تازى دەپ ەكىگە بولگەن. ال تۇقىمىنا قاراپ قۇماي تازى, قۇنى تازى, دۇرەگەي تازى, قايىڭ قاپتال تازى دەپ ايتقان. سوڭعىسى قاسقىر الاتىن تازى ەكەن. سونداي-اق, بىزدەگى تازىلار تارالۋ ايماعىنا قاراي جەم بويى نەمەسە اتىراۋلىق تازى, ءسىبىر تازىسى, تۇركىستان تازىسى, سامارقان تازىسى دەگەن اتاۋلارعا يە. سامارقان تازىسى الاسا بويلى, سۇيكىمدى سۇلۋ بولىپ كەلسە, اتىراۋلىق تازىلار شاشاق قۇلاق, تابان جۇندىلىگىمەن ەرەكشەلەنگەن. ءسىبىر تازىلارى ءسۇيىر تابان, كۇشى كوپ بولادى. تۇركىستان تازىسى – وڭتۇستىك وڭىرگە كەڭىنەن تاراعان تۇقىم. ايماقتىق ەرەكشەلىككە دە بايلانىستى تازىلار تاۋ جانە دالالىق اتانعان.
دالا تازىسىنىڭ كەۋدەسى مەن بوكسەسىنىڭ بيىكتىگى بىردەي, وتە جىلدام, سۇيەگى جەڭىل, نازىك بولعاندىقتان, قازاقتار ونى شي تازى دەپ اتايدى. ال تاۋ تازىسى بوكسە جاعى بيىك, اياعى ءسىڭىرلى, موينى جۋان بولادى. بۇلار قاسقىر اۋلاۋعا بەيىم. ورالباي ابدىكارىموۆتىڭ ايتۋىنشا, بۇگىندە ەلىمىزدەگى تازا تۇقىمدى تازىلاردىڭ سانى 500-گە جۋىقتايدى ەكەن.
«قازىر ءبىز قازاقى توبەتتەر مەن تازىلاردى ءبىر-بىرىمەن شاعىستىرىپ, تازا تۇقىم الۋدى قولعا الدىق. سودان كەيىن اسىل تۇقىمدى جىلقىلار سەكىلدى ءيتتىڭ شەجىرەسىن جازىپ قويامىز. قازىر تازىنى باستادىق. بارلىق قۇجاتتاردى ازىرلەدىك. بۇل – ۇلكەن جۇمىس. بۇعان مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولسا دەيمىز. جاقىندا قاۋىمداستىقتىڭ جيىنى ءوتتى. سوندا قازاقى يتتەردىڭ گەنەتيكالىق مولەكۋلاسى ارقىلى عىلىمي تۇردە دالەلدەۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. ماسەلەن, تۇرىكمەندەردىڭ اقالتەكەلەرى مەن الابايلارىن بار الەم بىلەدى. ءبىز دە حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ول ءۇشىن تىڭ عىلىمي ىزدەنىستەر قاجەت. مىسالى, ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ توبەت پەن تازىنى زەرتتەۋ ۇسىنىستارىن قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قولدامادى. مەملەكەتتىك گرانتقا دا ىلىكپەدى. بەينەلەپ ايتقاندا, بۇل – ءبىزدىڭ برەند قوي» دەدى قاۋىمداستىق توراعاسى.
ءيتتى باعىپ-قاعۋ دا وڭاي ەمەس. قاجىرلى ەڭبەك پەن باپتى تالاپ ەتەدى. قازىر استانا, كوكشەتاۋ, سەمەي, پاۆلودار, اقتوبە جانە اتىراۋدا توبەت پەن تازىنى باپتاپ ۇستايتىندار كوبەيگەن. جىل سايىن ەلىمىزدە يتتەردىڭ كورمەسى ۇيىمداستىرىلادى. قىسقاسى, قازاقى توبەت پەن تازىلار باياعىداي قورا جاعالاپ ەمەس, الەمدى ارالايتىن كەزەڭگە كەلە جاتىر. ەندەشە, ەسىك قاعىپ كىرگەن يت جىلى يت باسىنا ىركىت توگىلگەن زامان بولسىن!
ازامات ەسەنجول
