«Bärı maidan üşın, bärı jeŋıs üşın!» Keŋester odaǧynyŋ barşa halyqtaryndai Jeŋıs künın jaqyndatqan qazaqstandyqtar da osy ūranmen kün keştı. Soǧys örtınde qalǧan jerlerden köşırılıp kelgen 220 ırı käsıporyn osy halyqtyŋ jankeştı eŋbegınıŋ arqasynda qysqa merzımderde ıske qosyldy. Qazaqstanda 460 zauyt pen fabrika, ken oryndary tek maidan üşın jūmys ısteptı. Nemıs faşisterıne qarsy atylǧan ärbır on oqtyŋ toǧyzy qazaq jerinde jasaldy…
Qandy qyrǧyn örtı tūtanǧan kezeŋnen jetpısten astam jyl ötkende sol soǧysta atylmai qalǧan soŋǧy oqty öz közımızben körıp, qolymyzben ūstadyq. Faşizmge degen öşpendılıkten jasalyp, qūryştan qūiylǧan, äkelerı men aǧalaryn, tuys-bauyrlaryn maidanǧa attandyrǧan jas örkennıŋ alaqanynyŋ taby qalǧan – soǧystyŋ soŋǧy oǧy. Būl oq -Aqmolada 1941-1946 jyldary №317 qaru-jaraq zauydynda jasalǧan eken. Daŋqty jyldardyŋ şejıresın saqtaǧan qazırgı «Selingidromaş» nasos (süzgı) zauytynda bolyp, keşegı tarihy men bügıngı tırlıgınıŋ baianyn bılıp qaittyq.
Soǧys aldynda №317 OGPU atyndaǧy Melitopol stanok zauyty derbes energetikalyq bazasy bar, onşaqty ırı sehtardan tūratyn ırgelı käsıporyn bolatyn. Keŋ alqapty alyp jatqan sehtardyŋ arasyna zauytışılık relster ornatylyp, bır-bırın temır jolymen bailanystyryp tūratyn.
Ekınşı dünie jüzılık soǧystyŋ qaupı beibıt käsıporynnyŋ qalypty tırlıgıne özgerıs engızıp, stanoktarmen qatar qaru-jaraq şyǧaruǧa beiımdele bastaidy.
Al, 1941 jyly tamyzdyŋ ortasyna qarai maidan şebı elımızdıŋ şekarasynan ötıp, ışkerılei engende, zauyt öndırısın jinaqtap, qajettı qūral-jabdyqtaryn sailap, evakuasiiaǧa daiyndalady. Al, qūiu jäne temır balqytu sehtary eŋ soŋynan köşırılıp, jūmysyn bır sätke de toqtatpaidy. Jau ūşaqtary jaudyrǧan bombanyŋ astymen jürıp, ainala ot jalynǧa oranyp jatqanda bükıl zauyttyŋ basty mamandary men şeber ūstalary eşelonmen Qazaqstanǧa bet alady. Alǧaşqysyna adamdar men qūral-saimandar tielse, ekınşı eşelon auyr stanoktar men dizeldermen toltyryldy. Aqyrǧy eşelon 41-şı jyldyŋ qyrküiegınde daiyn bolady. Aqmolaǧa barlyǧy 69 vagon jetkızıledı.
Araǧa ai salyp qazaq jerıne jetken alǧaşqy eşelondarǧa tielgen qūral-jabdyqtar būrynǧy pedagogikalyq uchilişenıŋ aumaǧyna ornatyldy. 170-ke tarta negızgı mamandar da bel şeşpesten zauytty qaita jasaqtauǧa kırısıp ketedı. Käsıporyn basşylyǧy aldynda öte qysqa merzımde zauytty qaitadan qalpyna keltıru mındetı tūrdy. Narkomattyŋ būiryǧyna sai snariadtyŋ alǧaşqy legın jöneltu 41-şı jyldyŋ 10 jeltoqsanyna belgılengen edı. Oblystyq partiia komitetı sehtardy ıske qosu, montajdau merzımın odan da qysqartady. Sonymen 1 jeltoqsanda alǧaşqy qaru-jaraq qūiylyp, maidanǧa jetkızıluı tiıs. Uaqyt tyǧyz, söz qysqa. Ärbır jūmysşy öz stanogyn ornatatyn jerdı qazyp, ony ūntaqtalǧan kırpışpen toltyryp, sementpen bekıttı. Būl maŋyzdy jūmyspen bırge qalalyq elektr stansasyn qūru ısı qosa jürdı. Jergılıktı halyq auyz sudy ögızge artqan böşkemen tasydy. Zauytty qaita jasaqtauǧa barlyq küş jūmyldyryldy. Sonymen, 15 qaraşada soǧys qajettılıgın öteitın ırı önerkäsıp tolyq ıske qosylady. Obkom aitqan künnen jarty ai būryn, Narkom bekıtken merzımnen 25 kün būryn…
Ülken käsıporynda tehnikalyq mamandardan kemdık bolmasa da, tokarlar men dänekerleuşılerdıŋ tapşylyǧy sezıldı.
Jūmysşylardyŋ qataryn jetkınşekter tolyqtyrdy. Kelgen bette, 200 jasty qabyldap, ärqaisysyn mamandarǧa bekıtıp beredı. Onyŋ jartysy buyny bekımegen, örımdei qyzdar eken.
Osyndai qiynşylyqtarǧa qaramastan, zauyt toqtamastan jūmys ıstei bastady. Snariadttardan artylǧan qūryş qiyndylaryn da kädege jaratty. Ony traktor brigadalary men MTS-tyŋ dänekerleuşı qūraldaryna ainaldyrdy. Odan bölek, ydystar, qūral saimandar, taǧy basqa qosalqy bölşekterdı jasap jatty.
1941 jyldyŋ özınde-aq, jūmysşylardy Qyzyl armiia qataryna şaqyrta bastaidy. 1942 jyly 212 jūmysşy maidanǧa attanady. Olardyŋ arasynda endı ǧana käsıbi maşyqtalyp zauyttyŋ jūmysyn atqaryp jürgen jas jıgıtter bar edı.
Sol jyldardyŋ şejıresı jazylǧan türlı būiryqtar, maqtau qaǧazdary men Stalinnıŋ özı qolyn qoiǧan Alǧys hattary mūrajaida saqtauly tūr.
… «Jūmysqa 15 minut keşıkkenge sögıs berılsın, 15 minuttan artyq keşıkken adam sotqa tartylsyn. (№317 būiryq. 18.10.41 jyl».
Kündelıktı josparyn asyra oryndamaǧandarǧa da qatal jaza būiyrdy. Iаǧni täulıgıne berıletın 800 gr nandy 500 grammǧa deiın qysqartty.
… «1-seh tokarynyŋ şäkırtı B.Jūmanov josparyn 7 saǧat ışınde 245 paiyzǧa asyra oryndaǧany üşın, 800 gr nan berılsın».
Eren eŋbegımen közge tüskenderge «stahanovşylar talony» bekıtılgen. Būl qosymşa azyq-tülıkke berıletın talon.
… «Auysymdyq josparyn 417,9 paiyzǧa oryndaǧan seh frezorovşy joldas Kostinge alǧys jariialap, zauyt esebınen halat berılsın».
Osy joldardy oqyp otyryp, aşqūrsaq jürgen adamnyŋ jankeştılıgıne taŋ qalasyŋ.
Sol jyldary 11, al 1942 jyldan bastap 16 saǧattyq jūmys künı belgılengen. Arasynda ekı saǧattyq üzılıs bar.Jūmysşylardy ekı ret tamaqtandyrǧan, al jataqhanadaǧylar üşın üş mezgıl tamaq berılgen. Tıptı, «Jolbarys» dep atalatyn küzetşı ittı de tamaqsyz qaldyrmapty. Ashana meŋgeruşısıne ol turaly arnaiy tapsyrma berıptı. Mıne, ülken-kışı demei, tıptı zauyt igılıgın küzetken «Jolbarysqa» deiın jeŋıs üşın jūmys ıstep, qūryş qūiyp, bolat balqytypty.
Qazırgı künde būrynǧy alyp keşendı käsıporynnyŋ kölemı bırşama tarylǧan. Alaida tabanyna temır töselgen alyp sehtardyŋ auyr stanoktary sol küiınde jūmys ıstep tūr.
– 1946 jyldan 1990 jyldarǧa deiın zauyt himiialyq önerkäsıpke arnalǧan önımderdı, atap aitqanda nasos şyǧarumen ainalysty. 1960 jyly Aqmola nasos zauyty, al 1965 jyly Selinograd atauymen ataldy. Osy jyldary üş märte Bükılodaqtyq halyq şaruaşylyǧy jetıstıkterı körmesınıŋ jeŋımpazy atanyp, diplomdarymen marapattaldy, 1973 jyldan bastap önımderımız «Sapa belgısın» iemdendı. Bızdıŋ mekeme alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, 1991 jyly memlekettık menşıkten jeke ielıkke öttı. 2001 jyly önım 2000 jylmen salystyrǧanda 2,5 esege artty. Jalaqy kölemı 1,7 ese östı. 1 mln astam AQŞ dollaryna daiyn önımızdı eksportqa şyǧardyq.
Zauyttyŋ ırgesın qalaǧan ardagerlerımız igılıkten şettep qalǧan emes. Bız ötken tarihymyzdy qūrmettep, elımızdıŋ maşina jasau ısıne belsene aralasyp jüregımızdı ärdaiym maqtan tūtamyz,-dedı «Selingidromaş» süzgı zauytynyŋ direktory Andrei Lavrikov.
Bız zauyd aimaǧyn erkın araladyq. Kıre berıstegı temır qalqannan bastap, eŋsesı biık ǧimarattar men atşaptyrym sehtaryndaǧy qūral-jabdyqtardyŋ jūmysymen tanysyp, eŋbek etıp jatqan adamdarmen söilestık.
Būl, qalanyŋ qaq ortasynda ötken ǧasyrdyŋ eŋ auyr degen bes jylynda adam mümkındıkterınıŋ şegın körsetken erekşe jer. Mūnda janqiiar eŋbektıŋ küşın sezındık. Jetpısten astam jyl ötse de, künı keşe ǧana stanoktan şyqqandai, älı tot baspaǧan oq – endı qaitıp adamzattyŋ qajetıne jaramasa eken dep tıledık.
Aigül UAISOVA
