Qazırgı taŋda Qazaqstan derbes memleket retınde ekonomikalyq damu ürdısterınıŋ mol täjıribesın jinaqtai HHI ǧasyrǧa qadam basty. Tüpkılıktı äleumettık-ekonomikalyq reformalardy jüzege asyru jalpyūlttyq damu basymdylyqtarynyŋ negızı bolyp tabyldy. Qysqa merzım ışınde aşyq naryqtyq ekonomika men demokratiialyq damu ülgısın taŋdau arqyly qoǧamdy jäne ekonomikany reformalau mındetterı tiianaqtalyp, özıne tän aiqyn sipaty bar jaŋa memlekettılık qūrylym jasaldy. Äsırese, reformalardyŋ äleumettık baǧyt ūstanǧany maŋyzǧa ie boldy. Käsıptık erkındık, jaŋa salyq, biudjet, bank jüielerı, jekeşe käsıporyndar, şarua qojalyqtary düniege kelıp jaŋa ekonomikalyq qatynastardyŋ negızı qalandy, iaǧni, naryq tetıkterı jasalyndy. Tarihi damudyŋ zamanaui kezeŋınıŋ ıs-qimyldary arqyly nätijelı qarymdy qadamdarǧa ūmtylys jasaldy. Memlekettıŋ jahandyq halyqaralyq jüiedegı özınıŋ ornyn anyqtau, ūlttyq müddenı qorǧau, syrtqy saiasi strategiiany aiqyndau, älem memleketterımen diplomatiialyq qarym-qatynastar ornatu, jetekşı halyqaralyq ūiymdardy kelıssözderge tartu siiaqty kezek küttırmeitın jūmystar jüzege asyryldy. El mūraty – demokratiialyq damu jäne ekonomikalyq täuelsızdıkke jetu joly bolǧandyqtan, anyq ta aiqyn maqsat qoiyldy. Alaida, bügınde jahanda, elde bolyp jatqan ekonomikalyq daǧdarys qazaq elıne äserın tigızbei ketpek emes. Osyǧan bailanysty memleket tarapynan naqty şaralar qoldanylyp, tyǧyryqtan şyǧuǧa baǧyttalǧan baǧdarlamalar jüzege asyryluda.
Elbasy – Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev «Nūr Otan» partiiasynyŋ HVI sezınde 5 institusionaldyq reformany ūsynyp, ony jüzege asyruǧa baǧyttalǧan 100 naqty qadamdy aiqyndap körsettı. Reformany oryndau maqsatynda elımızdegı ekonomikalyq ahualdy jaqsartyp, şeteldık investorlardy tartu üşın 2015 jylǧy 19 mamyrda «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǧyn qūru turaly Prezidenttıŋ Jarlyǧy şyqty. Ortalyqty halyqaralyq deŋgeide moiyndau üşın halyqaralyq kompaniialar tarapynan senımdılıkpen qyzyǧuşylyq tudyratyndai ortalyq qyzmetın jüzege asyratyn zaŋnamalyq jäne retteuşı ortamen qamtamasyz etudı talap etedı. Būl üşın älemnıŋ ozyq qarjy naryǧynda qoldanylatyn retteu jäne qadaǧalaudyŋ joǧarǧy standarttaryna säikes keletın, qyzmetıne jaǧdai jasaudy qamtamasyz etuge mümkındık beretın qūqyqtyq orta qūru asa qajet. Osyǧan bailanysty ortalyqty qūrudy jäne onyŋ jūmys ısteuın qamtamasyz etuge baǧyttalǧan, onyŋ ışınde älemnıŋ jetekşı qarjy ortalyqtary standarttary negızınde, Ortalyqtyŋ ıs qaǧazdarynda, onyŋ ışınde sot ısın jürgızude aǧylşyn tılın paidalana otyryp, aǧylşyn qūqyǧynyŋ qaǧidattary men normalarynda Ortalyqtyŋ qatysuşylary arasyndaǧy qatynastardy retteudı, sonymen qatar daulardy qarau kezınde, onyŋ ışınde investisialyq daulardy qarau qūqyǧymen şeteldık sudialardy tarta otyryp, Ortalyqta qarjy sotyn qūrudy, Ortalyqtyŋ qatysuşylary üşın Ortalyq aumaǧynda alynǧan kırıster boiynşa korporativtık tabys salyǧyn jäne dividentter türınde alynǧan kırıster boiynşa, Ortalyqtyŋ qatysuşy qyzmetkerlerınıŋ kırısterı boiynşa tölem közıne salynatyn jeke tabys salyǧyn töleuden 10 jylǧa bosatudy, Ortalyqtyŋ qatysuşylary – Qazaqstan Respublikasynyŋ rezident emes qyzmetkerlerı üşın Ortalyq aumaǧynda tauarlardy satyp alǧan kezde qosylǧan qūn salyǧyn qaitaru şarttaryn aiqyndaityn, Ortalyq qatysuşylarynyŋ şeteldık jūmys küşın rūqsat almai tartu mümkındıgın közdeitın zaŋ jobalaryn äzırleuge nūsqau berılgen. Reformanyŋ 24-qadamynda, Dubai täjıribesı boiynşa Astana qalasynda «AIFC» halyqaralyq arbitrajdyq ortalyǧyn qūru mäselesı tūr. Atalǧan arbitrajdyq jüie Astana qalasynda qūrylatyn halyqaralyq qarjy ortalyǧy negızınde, onyŋ aumaǧynda ūiymdastyrylmaq jäne de ol osy qarjy ortalyǧynda qūrylatyn qarjy sotynan tys balamaly kommersiialyq arbitraj bolmaq. Onda sot ädıldıgın şeşuge şetelderden bedeldı jäne täjıribelı arbitrlardy tartu qarastyryluda.
Halyqaralyq arbitrajdyq ortalyqta Qarjy ortalyǧynyŋ qatysuşylary arasynda tuyndaǧan daular, sondai-aq, taraptar arasyndaǧy özara kelısımge bailanysty osy arbitrajdyq ortalyq qaraityn daular ǧana qarastyryluy mümkın. Qazaqstanda mūndai ortalyqtardyŋ qūqyqtyq bazasy būrynnan qalaptasqan. Şet memleketterdıŋ arbitrajdyq şeşımderın moiyndap jäne ony oryndau turaly 1958 jylǧy Niu-Iork konvensiiasy ratifikasiialanǧan. «Halyqaralyq arbitraj» turaly zaŋ qabyldanǧan. Älemdegı mūndai ortalyqtardyŋ erekşelıkterı olardyŋ memleketten täuelsızdıgınde jäne özın-özı qarjylandyruynda. Olar üşın negızgı jetıstık faktory – biznestıŋ olarǧa degen senımı. «Astana» qarjy ortalyǧynda halyqaralyq arbitrajdyq ortalyqtyŋ aşyluy – elımızge şeteldık investorlardy tartuǧa, olardyŋ biznesınıŋ Qazaqstandaǧy qauıpsızdıgıne kepıl bolatyndyǧy sözsız. Sonymen qatar, būl bızdıŋ ekonomikanyŋ örkendeuıne bırden-bır septıgın tigızıp, halyqaralyq deŋgeide elımızdıŋ bedelın köteretındıgıne kümän joq.
Aqan JŪMAǦŪLOV,
Astana qalasynyŋ audanaralyq ekonomikalyq sotynyŋ töraǧasy
